الماتى قالاسىندا قازان ايىنىڭ 14ء-شى جۇلدىزىندا ZOOM پلاتفورماسى ارقىلى حالىقارالىق كونفەرەنسيا ءوتتى. جيىنعا جۇزگە جۋىق ادام قاتىستى.
نەگىزگى ماقسات الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان، قازاق جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن ءابۋ-ناسىر ءال-فارابيدىڭ بيىلعى جىلى تۋعانىنا 1150 جىلدىعى بولاتىن. ءفارابيدىڭ بىزگە بەيمالىم قىرلارىمەن تانىستىرعان وتاندىق جانە شەت ەلدىك عالىمداردىڭ سوزدەرىن تىكەلەي ەفيردە قازاق جاستارى تاماشالادى. شەتەلدىك سپيكەرلەر بولعاندىقتان قازاق تىلىنەن وزگە اعىلشىن، تۇرىك تىلىنە ءتارجىمالانىپ وتىردى. قانشا عاسىر وتسە دە ءابۋدىڭ ەڭبەكتەرى بۇكىل الەم ادامزاتىنىڭ الدىندا ورنى ەرەكشە، ەڭبەكتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتقان ەمەس. الماتى قالاسى قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن ۇيىمداستىرۋشىلار "ماڭگىلىك قازاقستان" قوعامدىق قورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا كافەدراسى، مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى بولدى، سونداي-اق باس سەرىكتەس "كوشپەندىلەر اتامۇراسى" حالىقارالىق قورى دا بىرلەسە وتىرىپ الەمدىك كونفەرەنسيانىڭ پاندەميا كەزىندە ونلاين تۇردەگى جينالىسىنا بەلسەنە ات سالىستى. كونفەرنسيادا ەلىمىزدەگى فارابيتانۋشىلار، عالىمدار، اتاپ ايتقاندا جاقىپبەك التايەۆ (فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، ءال-فارابي ورتالىعىنىڭ عىلىمي كەڭەسشىسى)، دوساي كەنجەتاي (فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور)، ديدار امانتاي، (جازۋشى، پۋبليسيست، سەناريست، مەملەكەتتىك «دارىن» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى)، ءتورالى قىدىر، (فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوسەنت، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى جانە تۇركولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى)، اسەت قۇرانبەك، (فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، ءال-فرابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى)، مۇحيت تولەگەن (ءدىنتانۋ بويىنشا PhD دوكتورى، فيلولوگ)، قازبەك رايسوۆ (ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوكتورانتى)، تۇركى الەمىنىڭ كوشباسشىسى ىسپەتتى تۇركيا عالىمدارىنان ابدۋللا قىزىلجىق، (ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتى ءال-فارابي اتىنداعى ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور)، ياشار ايدىنلى، (فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، بۋرسا ۋلۋداگ ۋنيۆەرسيتەتى تەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، ۇلكەن ءال-فارابي التىن مەدالىنىڭ يەگەرى)، ەۋروپا تورىندەگى فرانسيا ەلىنەن البەرت فيشلەر (فرانسيانىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، اكادەميالىق پالما وردەنىنىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سىيلىعىنىڭ يەگەرى، كورشىلەس وزبەكستان ەلىنەن ۋميدا كۋرانبايەۆا، (وزبەكستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، دوكتورانت) قاتىستى.
العاشقى ءسوزدى "ماڭگىلىك قازاقستان" قوعامدىق قورى ديرەكتورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بەيبىت نالىبايەۆ الەمدەگى پاندەميا كەسىرىنەن ونلاين رەجيمدە وتىرعانىمىزعا زور وكىنىش بىلدىرە وتىرا، "ۇلى عۇلاما ءال-فارابيدىڭ الەم وركەنيەتىنە ىقپالى" اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسيانى اشىق دەپ جاريالادى. العاشقى قۇتىقتاۋلاردان كەيىن مەدەروتور اسەت قۇرانبەك العاشقى ءسوزدى سپيكەر جاقىپبەك التايەۆقا بەردى، ج. التايەۆ "ءال-فارابيدىڭ ورتا عاسىرلارداعى مۇسىلمان جانە ەۋروپا فيلوسوفياسىنا ىقپالى" دەگەن كىرىسپە سوزىمەن باستادى. مۇسىلمان الەمىنىڭ فيلوسوفتارى مەن عالىمدارى، باتىستىڭ عىلىمى مەن فيلوسوفياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا دۇنيەتانىمدىق جاعىنان زور ىقپالىن تيگىزدى. باتىس الەمى مۇسىلماندىق شىعىس فيلوسوفياسى ارقىلى العاش رەت حانتيكۆارلى مادەني مۇرامەن، سونداي-اق شىعىس مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن تانىستى. يسلام فيلوسوفياسىنىڭ باستاپقى نەگىزىن قالاۋشىلار قاتارىندا ال-كيندي مەن ءال-فارابي تۇردى. ءابۋ: "باقىتقا جەتۋدىڭ نەگىزى – قايىرىم جاساۋدا"- دەيدى، قايىرىم جاساۋعا بەيىمدەلگەن ادامدار اراسىندا جاماندىق اتاۋلى بولمايدى، سوعان وراي ولار باقىتتى عۇمىر كەشەدى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. فارابي ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى "قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى" مۇسىلمان الەمىندەگى العاشقى ساياسي تراكتات. ءابۋ مۇسىلمان الەمىنىڭ باتىسقا بەيمالىم بولىپ كەلگەن كوپ قىرلارىن، عىلىمي تۇرعىدا جەتكىزە ءبىلىپ، شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىندا كوپىر بولدى. باتىستىق كوپتەگەن عالىمدار فارابي ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، كوپتەگەن ەڭبەكتەرىن دۇنيەگە اكەلگەن. بۇنداي تۇجىرىمداماعا ج.التايەۆ كوپتەگەن زەرتتەۋلەردەن كەيىن قول جەتكىزگەنىن ايتادى.
ءال-فارابيدىڭ تۇركى الەمىندەگى ورنى
راس، تۇركى الەمىندە، الەم تانيتىن بىرەگەي تۇلعا فيلوسوف ول ءابۋ ناسىر، سوندىقتان بولار، فارابي تۇركى الەمى ءۇشىن شوقتىعى بيىك دارا تۇلعا. كۇللى تۇركى الەمى ماقتانىشىنا ساناپ، ءار تۇركى تىلدەس ەلدەردە فارابي ەڭبەكتەرىن بالا-باقشادان جوو عا دەيىنگى جاستارعا سۋسىنداتىپ كەلەدى.
ەكىنشى سپيكەر تۇرىك ەلىندەگى ابدۋللا قىزىلجىق اۋدارماشى كومەگىمەن فارابي بابامىزدىڭ تۇركى الەمىندەگى ورنى ەرەكشە ەكەندىگىن، ءال-فارابيدىڭ ستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىندە ورتالىعى بارلىعىن، قازاقستانداعى ءال-فارابي اتىنداعى قاز-ۇۋ اراسىندا مىقتى بايلانىستار ورناپ، 2016 جىلى ستامبۇل- دا دا فارابي ورتالىعى اشىلعانىن تىلگە تيەك ەتتى. اشىلعاننان بەرى سيمپوۋزيم ءال-فارابي ەڭبەكتەرىنە ارنالعان كونگرەس وتكەن بولاتىن.
"2017 جىلى ءابۋدىڭ مۋزىكا سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىندە اتاپ كورسەتتىك، قازىرگى عىلىمدا زەرتتەلىپ جاتقان مۋزىكانىڭ اۋرۋ جاندارعا ىقپالىن فارابي سول زاماندا-اق زەرتەپ ەڭبەگىن جازىپ شىققان. ءبىز ءالى دە جالعاستىرىپ جاتىرمىز، عىلىمي زەرتتەۋلەر جاعىنا دا باسا نازار اۋدارۋدامىز"-دەيدى ا. قىزىلجىق.
مۋزىكا قىزمەتىنە، ۇلى فيلوسوف ءال-فارابي
ءۇشىنشى سپيكەر ەۋروپا تورىندەگى فرانسيا ەلىنەن البەرت فيشلەر فارابي ەڭبەكتەرىنىڭ بىرەگەيى مۋزىكا الەمىنە شولۋ جاسادى. البەرت قازاقستان تۋرالى، قازاق ەلىنىڭ مادەنيەتىن، رۋحانياتىن ەۋروپاعا، فرانسۋز جۇرتشىلىعىنا تانىستىرىپ جۇرگەن از عالىمداردىڭ ءبىرى. "ءال-فارابيدىڭ مۋزىكا الەمىنە قوسقان ۇلەسى زور. فارابي مۋزىكالىك، اسپاپتاردى زەرتتەۋدى تىڭنان باستاپ، ماتەماتيكا جانە فيزيكامەن بايلانىستىرا، ءار دىبىستىڭ ماتەماتيكالىق ەسەبىن، فيزيكالىق زاڭدىلىعىن، مۋزىكا ىلىمىندەگى ءمۇلت كەتكەن جەرلەرىن ءدال تاۋىپ تۇزەتەدى، دامىتادى"- دەپ باستادى ا. فيشلەر. «مەن تەك مۋزىكا عىلىمىن باعالاۋشى عانا ەمەسپىن، مۋزىكا ونەرىن دە باعالاۋشىمىن، سوندىقتاندا ەرتەدەگى گرەكتەرگە قاراعاندا، كوبىرەك ىستەۋىمە مۇمكىندىگىم بولدى» دەپ جازادى ءابۋ. "مۋزىكانىڭ جازباشاعا كوشۋىنە ىقپال ەتكەن، مۋزىكالىق نوتالاردى الىپ كەلگەن بىردەن ءبىر تۇلعا ءول-ال-فارابي"-دەيدى ا.فيشلەر. گرەك مادەنيەتىندەگى مۋزىكا الەمىندە تىڭدامالى، ياعني، اۋىزشا ايتىلعاندىقتان، اۋىزدان اۋىزعا عانا جەتىپ وتىرعان ەكەن. فارابي مۋزىكا الەمىنە ۇلكەن سەرپىلىس اكەلىپ، تالاي قۇندىلىقتار جازباشا تۇردە عاسىردان عاسىرعا ءوتىپ، بىزگە جەتىپ وتىر...
ءال-فارابيدىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى
كەلەسى ءسوزدى "ءابۋ ناسىردىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى"- دەگەن اتپەن تۇركياداعى بەلگىلى فارابيتانۋشى عالىم ياشار ايدىنلى الدى. الەمنىڭ ەكىنشى ۇزتازى اتانعان ءابۋ الەمنىڭ العاشقى ۇزتازدارى اريستوتەل مەن پلاتوننىڭ ەڭبەكتەرىن سول كۇيىندە جەتكىزگەن ەمەس، ونى ءبىر وزگەشە يسلامي رۋحپەن قايتا تۇرلەندىرىپ، دامىتىپ ءبىزدىڭ ساتىلمايتىن مۇرامىزعا اينالدىردى. فارابي جالپى تۇركى الەمىنىڭ عانا ەمەس يسلام الەمىنىڭ دە ماقتانىشى. يسلامدى باتىستىڭ تاني تۇسۋىنە زور ىقپالى بولعاندىقتان، يسلام الەمىندە ءفارابيدىڭ ورنى ەرەكشە. كوپتەگەن حريستيان فيلوسوفتارى دا ەڭبەكتەرىنىڭ كوبىن وسى فارابي ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ جازىپ، ءارى قاراي تۇرلەندىرىپ دامىتىپ شىققان. الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندەگى ۋنيۆەرسيتەتكە بارساڭىز دا ءال-فارابيدى بارلىعى تانيتىندىعىنا ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ وقىتىلىپ جاتقاندىعىنا كۋا بولاسىز دەيدى، ياشار ايدىنلى. قازىرگى كەزدە ءفارابيدى ءارى قاراي زەرتتەي ءتۇسۋ ءۇشىن اراب-لاتىن تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن كاسىبي اۋدارماشىلارعا ءزارۋمىز، دەسەك تە، ءابۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرشاماسى جاقىندا ون تومدىعى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلدى.
ءال-فارابي- تۇرىك يسلام وركەنيەتىنىڭ ويشىلى
"كەشەگى اتەيىستىك زاماندا، كسرو داۋىرلەپ تۇرعاندا فارابي نە ءۇشىن قاجەت بولدى ەكەن؟"، كەلەسى سپيكەر فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور دوساي كەنجەتاي وسىنداي قىزىقتى سۇراقپەن باستادى. فارابيگە دەگەن ۇمتىلىس، ەڭبەكتەرىن جوعارى دارەجەدە باعالاعان باتىس ەۋروپادا بولدى. باتىستا، مەملەكەت پەن ءدىن، فيلوسوفيا مەن عىلىم، عىلىم مەن ءدىن، تەيزم مەن اتەيزم، ەكزيستەنسياليزم مەن بولمىس تۋرالى پىكىرتالاستار ۋشىققان كەزدە، فارابي مۇرالارى سۇرانىسقا يە بولدى. بۇل قۇبىلىس كسسرو عىلىمىنا دا اسەر ەتپەي قويمادى. ياعني، كەڭەستىك يدەولوگيا دا ءال-فارابيدىڭ ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ، ەلەپ، ءوز مۇددەسىنە قولدانعىسى كەلدى. ءابۋ-ناسىر قازاق توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەنىمەن ەڭبەكتەرى اراب لاتىن، پارسى تىلىندە جازىلعان. سوندىقتان بولار ءفارابيدى كوبىنە ارابتان شىققان دەگەن سوزدەر بار. ءفارابيدىڭ تۋعان جەرى وتىراردىڭ جانىنداعى فاراب دەگەن قالا، فاراب 56 قالاشىقتان تۇرعان، فارابتى جەتىك تانۋ بىلاي تۇرسىن سول قالالاردىڭ ورنى تۋرالى گەوگرافيالىق دەڭگەيدى بىلمەيمىز. ال ول جەردە فارابيدەن وزگە قانشا فارابيلەر شىققان. يسلام تۇركى الەمىنىڭ مادەنيەتى وشاعى تۇركىستان بولعاندىعى وسىنداي عالىمداردىڭ كوپ شىعۋىن ايعاقتايتىن دالەل وسى...
ءابۋ ءناسىر ءال-فارابي مۇراسىنىڭ ءابۋ رايحان بەرۋني شىعارماشىلىعىنا اسەرى
كەلەسى سپيكەر كورشىلەس وزبەكستان ەلىنەن ۋميدا كۋرانبايەۆا بولدى. ۋميدانىڭ سوزىنەن بۇرىن، ءابۋ رايحان بەرۋني كىم ەدى؟ از انىقتاما بەرە كەتسەك. كورشىلەس قاراقالپاق ەلىنىڭ قيات ەلدى مەكەنىندە 973 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. نەگىزگى ەڭبەكتەرى تاريح، استرونوميا، گەوگرافيا، توپوگرافيا، فيزيكا، مەديسينا، گەولوگيا، مينەرولوگيا ت.ب. عىلىم سالالارىن قامتيدى. استرونميا سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى تانىمال، تاريحتاعى كوپ گەوگرافيالىق كارتالاردىڭ سىزبالارى بيرۋني ەڭبەكتەرى. ءبيرۋنيدىڭ قالىپتاسۋىنا ءال-فارابيدىڭ ەڭبەكتەرى زور بولدى. جالپى فارابي قالاي اريستوتەل ەڭبەكتەرىن زامانعا ساي وڭدەپ، قايتا جازىپ شىقسا بيرۋني دە فارابي ەڭبەكتەرىن ءدال سولاي پايدالاندى. بيرۋني ەڭبەكتەرى تولىق زەرتتەلىپ بولعان جوق، بولاشاق ەنشىسىندە.
اقجان ماشاني جانە قازاقستاندىق فارابيتانۋدىڭ قالىپتاسۋى
كۇللى تۇركى الەمى تالاسقان ءفارابيدىڭ قازاق جەرىندە دۇنيەگە كەلگەنىن الەمگە پاش ەتىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءفارابيدىڭ تۋىلعان جەرىنەن جەرلەنگەن سيريا ەلىنە دەيىن بارىپ، ءفارابيدىڭ قىپشاق ەكەندىگىن دالەلدەپ شىققان اقجان ماشاني ەكەندىگىن ايتپاي كەتسەك بولماس. بۇل تۋراسىندا بۇگىنگى كونفەرەنسيا مەدەروتورى اسەت قۇرانبەك بايانداپ ءوتتى.
اقجان ماشاني ءال-فارابي تۋرالى ماعلۇماتتى العاش رەت سوعىس زاردابىمەن الماتىعا قونىس اۋدارعان ا.ەينشتەيننىڭ شاكىرتى، چەحوسلوۆاكيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ماتەماتيك-فيلوسوف ەرنەست كولماننان 1943 جىلى ەستيدى. ەستي سالا ساناسىندا «ول قازاقتى قۇراعان تەكتەن بولماسىن!» دەگەن وي جاڭعىرادى. وتىراردا دۇنيەگە كەلگەنىن انىقتاعاننان كەيىن عالىم ءوزىنىڭ الدىنا ءفارابيدىڭ تەك-تامىرىن زەرتتەۋدى ماقسات ەتىپ قويادى
ءال-فارابي جايلى العاشقى دەرەكتەردى ماشاني موسكۆا، لەنينگراد كىتاپحانالارىنان تاپتى. بەرلين، ليسسابون، پاريج، كاير، مادريد كىتاپحانالارىنان ماعلۇماتتاردى الۋ ءۇشىن سيرەك كىتاپتاردان سىي-سىياپاتىن قوسىپ تىلەك حات جولداعان. ءسويتىپ، اقجان ءماشانيدىڭ قولىندا 1958 - 1960 جىلدارى ءال-فارابيدىڭ ون شاقتى شىعارماسى جانە ونىڭ ەڭبەگىن زەرتتەۋشىلەردىڭ دۇنيەلەرى جينالدى.
- كونفەرەنسيانىڭ كوپ تاقىرىبىنىڭ نەگىزگىلەرىن عانا قىسقارتىپ قامتۋعا تىرىستىق دەسەكتە، ايتىلعان، جازار نارسەلەر كوپ... ءبىزدىڭ جازارمىز كوپ بولسا، فارابي ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋ دە ءالى جالعاسىپ كەلەدى. قولجازبا كۇيىندە ساقتالعان فارابي ەڭبەكتەرىن اۋدارۋ دا ءبىزدىڭ ەنشىمىزدە.. ا.ءماشانيدىڭ تىنىمسىز جۇگىرۋىنىڭ ارقاسىندا ءابۋ-ناسىردى قازاق جەرىندە دۇنيەگە كەلگەنىن راستاپ الساق تا، ءوزىن جەتكىلىكتى دارەجەدە تاني الماي كەلەمىز.
ايدا كوجمامبەتوۆا
پىكىر قالدىرۋ