الماتىدا «تيان-شان» قوناقۇيىندە يود تاپشىلىعىمەن بايلانىستى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋعا ارنالعان حالىقارالىق جيىن ءوتتى. بۇل تۋرالى «قامشى» پورتالى حابارلايدى. يۋنيسەف بالالار قورى ۇيىمداستىرعان كونفەرەنسياعا يود جونىندەگى جاھاندىق جەلىنىڭ (IGN) ۇلتتىق ۇيلەستىرۋشىلەرى، تۇز ءوندىرۋشى كومپانيالار مەن ارمەنيا، ءازىربايجان، بەلارۋس، گرۋزيا، قازاقستان، قىرعىزستان، رەسەي فەدەراسياسى، تاجىكستان، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستاننىڭ حالىقارالىق  ۇيىمدارىنان وكىلدەر قاتىستى.

كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلار يود جەتىسپەۋشىلىگىنىڭ الدىن الۋ سالاسىنداعى ەڭ سوڭعى جەتىستىكتەردى، تۇزدى جان-جاقتى يودتاۋ جونىندەگى ۇلتتىق باعدارلامالاردىڭ جۇزەگە اسۋىن، سونداي-اق يودتالعان تۇزدى ءوندىرۋدىڭ، ونى جەتكىزۋدىڭ جانە تۇتىنۋدىڭ ساپاسىن باقىلاۋ مەن قامتاماسىز ەتۋ ءتارىزدى ماسەلەلەردى تالقىلادى.

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا يود تاپشىلىعى — اقىل-وي مەشەۋلىگىنە سەبەپ بولاتىن باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى. قازاقستان حالقىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى  15 جاسقا دەيىنگى بالالار بولسا، ەلىمىزدە جىلىنا 350 000 ءسابي دۇنيە ەسىگىن اشادى ەكەن. ءبىراق ءىرى قالالار بولماسا، شالعاي اۋىلدارداعى ءار وتباسىنىڭ بالالارى كۇن سايىن دارۋمەنگە باي تاعامداردى تۇتىنادى دەۋگە بولماس. اسىرەسە، ەكولوگيالىق احۋالى ناشار وڭىرلەردەگى سابيلەردىڭ دەنساۋلىعى ارنايى كوڭىل ءبولۋدى قاجەت ەتەتىنى بەلگىلى.

 بالانىڭ بەس جاسقا دەيىنگى تاماقتانۋ نورماسى ءوز دەڭگەيىندە بولماسا، بويىنىڭ ءوسۋى مەن اقىل-ويىنىڭ جەتىلۋى كەشەۋىلدەپ، دەنساۋلىعىندا اقاۋلىقتار پايدا بولادى. ءبىر عانا يودتىڭ جەتىسپەۋىنىڭ ءوزى بالانىڭ ينتەللەكتۋالدى تۇرعىدان دامۋىن شەكتەيدى. يۋنيسەف ماماندارىنىڭ  زەرتتەۋى بويىنشا يود تاپشىلىعى سەزىلگەن ايماقتاردى مەكەندەيتىن بالالاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى باسقا ءوڭىردىڭ جەتكىنشەكتەرىمەن سالىستىرعاندا كوپ ەسەگە كەم كورىنەدى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، يود تاپشىلىعى ايقىن بايقالعان وڭىرلەردەگى تۇرعىنداردىڭ 1-10 پايىزى كرەتينيزم (مەڭىرەۋلىك) اۋرۋىنا شالدىقسا، 5-30 پايىزىندا پسيحيكالىق اۋرۋلار بىلىنەدى. بۇنداي اۋرۋى بار بالالاردىڭ وقۋى ناشار، ءتىپتى ويلاۋ قابىلەتى كەم بولۋى مۇمكىن. كوپ جاعدايدا ورتاعا بەيىمدەلە المايدى. يود جەتىسپەۋشىلىگى انىق بايقالعان ايماقتار تۇرعىندارىنىڭ 30-70 پايىزى اقىل-ەسى كەم بولادى ەكەن. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، جەر بەتىندەگى تۇرعىنداردىڭ 1،5 ميللياردى يود تاپشىلىعىن كورۋدە. 650 ميلليون ادام ەندەميكالىق زوب دەرتىنەن زارداپ شەگىپ وتىر.

جالپى ادامعا بۇكىل ومىرىندە بار بولعانى 4،5 – 5 گرامم يود قاجەت ەكەن.  ءبىراق كۇندەلىكتى ازىق-تۇلىكتە يود مۇلدەم بولماسا بالانىڭ بويى وسپەي، القىم بەز اۋرۋى  ءورشىپ، مەڭىرەۋلىك سياقتى دەرتتەردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوعادى. يود اسا اۋىر جۇمىس جاعدايىنداعى ادامدارعا، ەكىقابات ايەلدەرگە وتە قاجەت ەلەمەنت. يود تاپشىلىعىنىڭ كەسىرىنەن ەكىقابات ايەلدەردىڭ تۇسىك تاستاۋى نەمەسە بالانى ءولى تۋۋى سياقتى جاعدايلار ءجيى ورىن الادى. انا قۇرساعىنداعى سابيگە يودتىڭ قاجەتتى مولشەرى تۇسپەگەن جاعدايدا اقىل-ەسى كەم بولىپ تۋىلاتىنىن زەرتتەۋلەر دالەلدەگەن. ەكىقابات ايەلدەردىڭ اعزاسىنا كۇنىنە يود 180-250 مكگ مولشەردە قابىلدانۋى كەرەك.

يود تاپشىلىعىن جويۋدىڭ ەڭ ءبىر ءتيىمدى جولى يودتالعان تۇزدى ءوز مولشەرىندە تۇتىنۋ بولىپ وتىر. قازاقستاندا 1999 جىلى حالىقتىڭ تەك ۇشتەن ءبىرى عانا يودتالعان تۇزدى تۇتىنسا، 2006 جىلعى زەرتتەۋ بويىنشا بۇل كورسەتكىش 92 پايىزعا جەتكەن. يود بالا تۋۋ جاسىنداعى ايەل اعزاسىنا وتە قاجەت ەلەمەنت. 2006 جىلعى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە قازاقستاندىق ايەلدەردىڭ ازعاسىندا شامامەن 250مكگ/ل يود بولسا، 1999 جىلى بۇل كورسەتكىش  95مكگ/ل دەڭگەيىندە عانا بولعان.  بۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكادا حالىق تۇتىناتىن تۇزدىڭ بارلىق ءتۇرى «يود تاپشىلىعى اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ»  جونىندەگى 2003 جىلعى زاڭعا سايكەس يودتالادى.

1996 جىلى يۋنيسەف قورى رەسپۋبليكاداعى تۇزدىڭ 80 پايىزىن وندىرەتىن «ارالتۇز» كاسىپورنىنا قارجىلاي، تەحنيكالىق قولداۋ كورسەتۋى ناتيجەسىندە كاسىپورىنداعى تۇزدى يودتاۋ ساپاسى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى. قازاقستاندا تۇز ءوندىرىسىنىڭ 10 پايىزى «سوزاقتۇز» كاسىپورنىنا تيەسىلى. قالعان 10 پايىزداي ءوندىرىس كولەمىن «پاۆلودارتۇز» بەرەدى. 2002 جىدى ازيا دامۋ بانكى دە «ارالتۇز» بەن «پاۆلودارتۇزعا»  تۇزدى يودتاۋعا ارنالعان قۇرال-جابدىقتاردى تارتۋ ەتتى.

يۋنيسەف–ءتىڭ اقپاراتتىق ءبولىمىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى سۇلتان قۇدايبەرگەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، يۋنيسەف ءتارىزدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ بىرلەسكەن باعدارلامالار قابىلداپ، جۇزەگە اسىرۋى ناتيجەسىندە يود تاپشىلىعى بايقالعان ەلدەردىڭ سانى 41 پايىزعا ازايعان. ال يودتى تۇتىنۋ مولشەرىن ارتتىرعان مەملەكەتتەر سانى 36 پايىزعا كوبەيگەن. بۇگىندە الەم حالقىنىڭ 71 پايىزى يودتالعان ساپالى تۇزعا قولى جەتىمدى سانالادى. ال 1990 جىلى جاھان تۇرعىندارىنىڭ تەك 20 پايىزى عانا وسىنداي تۇزدى تۇتىنعان. بۇگىندە بۇۇ-نىڭ يۋنيسەف بالالار قورى يود تاپشىلىعىن جويۋعا باعىتتالعان الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى مەملەكەتتەردىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىنا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋدە.  

 سونىمەن الماتىداعى جيىندا قانداي  ماسەلەلەر تالقىلاندى؟

وكتاۆيان بيۆول، يۋنيسەف-تىڭ ورتالىق جانە شىعىس ەۋروپا، تمد ەلدەرىندەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ جونىندەگى وكىلى:

— بۇگىندە يود جەتىسپەۋشىلىگى تۇسىك تاستاۋ، بالانىڭ اقىل-ويىنىڭ كەش دامۋىنا اكەپ سوعاتىن نەگىزگى فاكتور بولىپ وتىر. بۇل تۇرعىدا يۋنيسەف حالىقارالىق ۇيىمدارمەن، قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىمەن بىرلەسىپ باعدارلامالار قابىلداۋدا. بۇل جيىننىڭ ماقساتى الداعى اتقارىلاتىن ىستەردىڭ جوسپارىن جاساۋ، جاڭا جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ. قازاقستان تۇزدى يودتاۋ جونىنەن  الدىڭعى قاتاردا تۇرعان ەلدىڭ ءبىرى ەكەنىن 2009 جىلى ءتورت حالىقارالىق ۇيىم ( IDDICC، WHO، UNICEF، GAIN) قۇجاتنامالىق نەگىزدە تىركەگەن. «ارالتۇز» سياقتى ساپالى يودتالعان تۇزدى وندىرەتىن كاسىپورىنداردىڭ بۇل جەتىستىككە جەتۋدەگى ۇلەسى قوماقتى. الايدا سوڭعى كەزدە شەت ەلدەن  كەلەتىن 10 پايىز مولشەردەگى ساپاسىز تۇز ونىمدەرى بۇل جەتىستىككە ءبىراز كولەڭكەسىن تۇسىرۋدە. وسىعان بايلانىستى بۇگىنگى جيىندا تۇزدى يودتاۋ بارىسىن ءجىتى باقىلاۋدى قولعا الۋ ماسەلەلەرى دە كوتەرىلدى.

گريگوريي گەراسيموۆ، يود جونىندەگى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ايماقتىڭ كوورديناتورى،  يۋنيسەف كەڭەسشىسى:

— 1990 جىلى بالالار ماسەلەلەرى تالقىلانعان جاھاندىق ساميتتە يود تاپشىلىعى تۋرالى ءسوز قوزعالدى. وسى جيىندا الەمدەگى 110 مەملەكەتتە يود جەتىسپەۋشىلىگى بار ەكەنى ايتىلعان. بۇگىندە يود مولشەرىنىڭ قاجەتتى دەڭگەيدە بولۋىنا الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى قاتتى ءمان بەرۋدە. ماسەلەن، اقش ءۇشىن يود تاپشىلىعىن جويۋ دامۋ ساياساتىنىڭ ەكونوميكالىق ءتيىمدى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى 2014 جىلى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى اياسىندا يودتالعان تۇزدى ءۇي جاعدايىندا ءتيىمدى مولشەردە پايدالانۋ جونىندە نۇسقاۋلىق شىعاردى. 

بۇگىندە يودتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بالالاردىڭ ينتەلەلەكتۋالدى قابىلەتىنىڭ تومەندەۋىمەن قوسا ەرەسەكتەردىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ازايۋى جاعدايلارىنا اكەلىپ سوعۋدا. مەكتەپتە بالانىڭ وقۋ ۇلگەرىمى  دۇرىس بولماسا ەڭ الدىمەن يود جەتىسپەۋشىلىگىنەن دەپ بىلگەن ءجون. اعزاعا قاجەتتى ەلەمەنتتەردىڭ تولىق مولشەردە بولۋى انا جاتىرىنداعى نارەستەنىڭ ميىنىڭ جەتىلۋى مەن مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋىنا قاتتى اسەر ەتەدى.

يود جەتىسپەۋشىلىگى مەديسينالىق ماسەلە بولعانمەن ونى مەديسينالىق تۇرعىدان شەشۋ مۇمكىن ەمەس. ياعني يودتىڭ ازدىعىنان اۋرۋعا شالدىققانداردى مەديسينالىق جولمەن ەمدەيمىز دەگەن بوس ءسوز. تەلەديداردان كۇندەلىكتى جارنامالانىپ جاتقان دارى-دارمەكتەر دە كومەكتەسپەيدى. ءبىر عانا جول بار، ول — كۇن سايىن دۇرىس تاماقتانۋ، يودتالعان تۇزدى مولشەرىمەن تۇتىنۋ.

P.S. ارينە، تەك يودتالعان تۇزدى تۇتىنۋ ارقىلى اعزاعا قاجەتتى ەلەمەنت تولىق مولشەردە قابىلدانادى دەۋگە بولمايدى. تۇزدى كوپ مولشەردە پايدالانۋدىڭ زياندى ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان جالعىز يودتالعان تۇزبەن يود تاپشىلىعى جويىلادى دەۋگە بولماس.  يود قانداي ونىمدەردە كوبىرەك بولادى دەسەك، يودتىڭ مول مولشەرىن قامتيتىن ونىمدەردىڭ باسىندا بالىق، بالىق ۋىلدىرىعى، قاراقۇمىق (گرەچكا)، قۇرما، تەڭىز قىرىققاباتى، س ۇلى، ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرى، نان، قىزىلشا، ءسابىز، جەمىس-جيدەكتەر تۇر. سونداي-اق، «جىلدام قورىتىلاتىن جىلقى ەتىنىڭ قۇرامىندا ا، ۆ دارۋمەندەرى، نيكوتيناميد، تەمىر، كوبالت، فوسفور، كالسييمەن قاتار يود تا بار»  دەيدى عالىمدار.  

شارافات جىلقىبايەۆا