مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى ريزىق-نەسىبەسىن قارا التىننان تاۋىپ وتىرعان مەملەكەتتەردىڭ ۋايىمىن ۇدەتە ءتۇستى. يراننىڭ مۇناي وندىرىسىنە بەلسەندى كىرىسۋى، ونسىز دا شيكىزاتقا لىق تولى نارىقتى بەرەكەدەن ايىرا باستادى. نيۋ-يورك تاۋار بيرجاسىندا (NYMEX) WTI مۇنايىنىڭ قىركۇيەك ايىنداعى فيۋچەرستەرى 4،1%-عا، باررەلىنە 45،17 دوللار شاماسىنا دەيىن ءتۇستى. ال قۇرلىقارالىق بيرجادا (ICE) Brent مۇنايىنىڭ فيۋچەرستەرى 5%-عا دەيىن قۇلدىراپ، 1 باررەلى 50 دوللارعا دا جەتپەي قالدى. ەكونوميكاسى نەگىزىنەن مۇناي مەن گازعا سۇيەنگەن ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن بۇل جاقسى جاڭالىق ەمەس. ايتسە دە، ماماندار قارا التىننان تۇسەتىن تابىستىڭ ورنىن جاڭا اۆتوبانداردان تۇسەتىن قارجى تولتىرادى دەپ سەندىرىپ وتىر. بارلىعى جوسپارلاعانداي بولسا، جاقىن ارادا پايدالانۋعا بەرىلەتىن كولىك جولدارى قازىناعا ميللياردتاعان دوللار پايدا اكەلۋى ءتيىس. بۇل تۋرالى قامشى پورتالى تۇركىستانعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى.
ءۇمىتتىڭ ۇلكەنىن «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» ترانزيتتىك اۆتوموبيل دالىزىنە ارتىلۋدا. جول-كولىك ينفراقۇرىلىمى سالاسىنداعى اۋقىمدى جوبانىڭ ماقساتى – باتىس پەن شىعىستى بايلانىستىرۋ، ۇلى جىبەك جولىنىڭ باعدارىن زاماناۋي تۇرعىدا قايتا جاڭعىرتۋ. ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ورتاسىندا ورىن تەپكەن قازاقستان ءۇشىن «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» حالىقارالىق ءدالىزىنىڭ ەلىمىزدىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋداعى ءرولى ايرىقشا. ءدالىزدىڭ قۇرىلىسى كەلەر جىلدىڭ باسىندا سالىنىپ بىتەدى دەپ جوسپارلانعان. ەگەر ساراپشىلاردىڭ جۇڭگو مەن ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى تريلليون دوللارعا جەتەدى دەگەن بولجامى راستالار بولسا، الپاۋىتتاردىڭ اراسىنداعى جۇك تاسىمالىن ءوز جەرىمىز ارقىلى وتكىزىپ، كىرىستى ەسەلەۋگە مۇمكىندىك الار ەدىك. ءۇش باستى باعىت: جۇڭگو – قازاقستان، جۇڭگو – ورتالىق ازيا، جۇڭگو – رەسەي – باتىس ەۋروپا بويىنشا الىس-بەرىستى جۇزەگە اسىراتىن جوبا ارقىلى 2020 جىلى جۇك تاسىمالدارىنىڭ كولەمى 33 ملن. تونناعا جەتەدى دەپ بولجانۋدا.
«باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» حالىقارالىق اۆتوماگيسترالىنىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق جوباسى بويىنشا الداعى 7-8 جىلدا جولدىڭ جۇك كولىكتەرىن وتكىزۋ كولەمى 2،5 ەسە ۇلعايماق. جوبانى ىسكە اسىرۋدان قازاقستانعا كەلەتىن ەكونوميكالىق پايدا جىل سايىن 33،9 ملرد. تەڭگە، جول-كولىك اپاتتارىنىڭ ازايۋىنان تۇسەتىن پايدا 49،9 ملن. تەڭگە، ال ىشكى ونىمدەردىڭ وسۋىنە بايلانىستى تۇسەتىن پايدا 82،9 ملرد تەڭگە بولادى دەگەن بولجام بار. ەلىمىزدەگى بەس ءىرى ايماق – اقتوبە، قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل جانە الماتى وبلىستارىنىڭ ەكونوميكاسىندا سەرپىلىس بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. جوعارى دەڭگەيدە جۇك وتكىزۋگە قابىلەتتى اۆتوكولىك جولدارى، جۇك پويىزدارى كەسىپ وتەتىن شويىن جول جەلىلەرى، جانار-جاعارماي قۇيۋ بەكەتتەرى، زاماناۋي قۇرالدارمەن جابدىقتالعان كەدەن بەكەتتەرى، تاعى باسقا دا ينفراقۇرىلىمدار جۇڭگو تاۋارلارىن ەۋروپا ەلدەرىنە كىدىرىسسىز جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتەتىن بولادى. ال ەۋروپا جاقتان قىتايعا جاڭا تەحنولوگيالار مەن ماشينا قۇرال-جابدىقتارى، سونداي-اق شيكىزات جەتكىزىلەدى. باتىس قىتايدان شىعاتىن تاۋاردى از قارجى جۇمساپ، تەز جەتكىزۋ ءۇشىن الماتى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارى ارقىلى وتەتىن توتە جول تاڭدالاتىنى كۇمانسىز. جول قۇرىلىسىن جۇرگىزىپ جاتقان مامانداردىڭ سوزىنە قاراعاندا، «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» حالىقارالىق ترانزيتتىك ءدالىزى ەكى ورتانى ءۇش جارىم ەسەگە قىسقارتادى ەكەن.
ەلباسى جاريالاعان «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىندا 65-قادام رەتىندە «قازاقستاندى حالىقارالىق كولىك-كوممۋنيكاسيالىق اعىمدارعا ينتەگراسيالاۋ، سونىڭ ىشىندە «ەۋرازيالىق ترانسكونتينەنتالدىق ءدالىز» جوعارى جىلدامدىقتى مۋلتيمودالدىق كولىك ءدالىزىن قۇرۋ» بەلگىلەنگەنى ءمالىم. ول ازيادان ەۋروپاعا جۇكتەر ءترانزيتىن كەدەرگىسىز جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كولىك ءدالىزى ءبىرىنشى باعىت بويىنشا قازاقستان اۋماعى ارقىلى رەسەي فەدەراسياسىنا جانە ودان ءارى ەۋروپاعا وتەدى. ەكىنشى باعىتى – قازاقستان اۋماعى ارقىلى قورعاستان اقتاۋ پورتىنا دەيىن، ودان ءارى كاسپيي تەڭىزى مەن ءازىربايجانعا جەتىپ، ءارى قاراي گرۋزيا اسادى. جوباعا بىلتىر عانا قۇرىلعان «ازيا ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيسيالار بانكىن» تارتۋ كوزدەلۋدە.
سونىمەن قاتار، «ۇلى جىبەك جولىن قايتا جاڭعىرتۋ» كلاستەرىن قۇرۋ جوسپارلانىپ وتىر. ەلباسىنىڭ بۇل باستامالارى مول ينۆەستيسيا تارتىپ، ەل ەكونوميكاسىن قارقىندى دامىتىپ قانا قويماي، يميدجدىك جوبا رەتىندە مەملەكەتتىڭ ابىرويى مەن بەدەلىن ارتتىرا تۇسەتىنىن دە ايتا كەتكەن ءجون. قازىرگى كەزدە قىتايدان، نە ەۋروپادان تاۋارلاردى تەك كومپانيالار عانا ەمەس، جەكەلەگەن ادامدار دا تاپسىرىسپەن الدىرتادى. الىس-بەرىس عالامتور ارقىلى جۇزەگە اسادى. قىتايلىق نە ەۋروپالىق ينتەرنەت-دۇكەننەن شىققان تاۋاردىڭ قاي باعىت بويىنشا جەتكىزىلەتىنىن، ءدال ءقازىر جولدىڭ قاي بولىگىندە كەلە جاتقانىن تۇتىنۋشى ينتەرنەت ارقىلى باقىلاپ وتىرۋ مۇمكىندىگىنە يە. وسى بايلانىستار كەزىندە ترانزيتتىك مەملەكەت رەتىندە قازاقستاننىڭ اتى اۋىزعا ءجيى الىناتىن بولسا، بۇل ەلىمىزدىڭ الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تانىلۋىنا جول اشپاق. «ۇلى جىبەك جولىن قايتا جاڭعىرتۋ» كلاستەرىنىڭ ينۆەستيسيالىق ءھام يندۋستريالىق الەۋەتى ءتىپتى مول. جوبا قازاقستاننىڭ حالىقارالىق نارىقتاعى بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى. سونداي-اق، تەك ءوز ەلىمىز ەمەس، ورتا ازياداعى وزگە مەملەكەتتەردىڭ دە ەكونوميكاسىنا وڭ ىقپال ەتە الامىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى قورى جانىنداعى الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتان اكىمبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، جاڭا جىبەك جولى كولىك ءدالىزىن سالۋ تۋرالى ستراتەگيالىق باستاما قازاقستاندىق تاۋارلاردىڭ جاھاندىق نارىققا شىعۋىنا سەپتەسەدى، ءارى ەكونوميكالىق مول پايدا اكەلەدى.
– ءبىز ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا وتە كوپ قارجى سالۋدامىز. دەمەك، قحر ءتوراعاسىنىڭ «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن» قۇرۋ تۋرالى يدەياسىن ءوز ورايىنا پايدالانىپ قالۋىمىز كەرەك. وسى ايماقتا كولىكتىك حابقا اينالۋ – ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق ماقساتىمىز. ورتالىق ازيا ارقىلى وتەتىن كەز كەلگەن كولىك دالىزدەرىنىڭ، ترانزيتتىك جانە لوگيستيكالىق ۇدەرىستەردىڭ ورتالىعى – قازاقستان بولادى. بۇل ۇلكەن ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى زامانعى جاعدايدا قازاقستان الەمدىك نارىقتارعا شىعۋدىڭ سان الۋان جولىن اشۋى كەرەك، بۇل ومىرلىك ماڭىزدى ماسەلەلەر، – دەيدى س.اكىمبەكوۆ.
حالىقتىڭ جولداردىڭ بولاشاعىنا دەگەن ءۇمىتى مەن سەنىمىن ەسەلەۋگە «قازاقستان تەمىر جولى» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ باسشىسى اسقار ءماميننىڭ ءسوزى دە ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. «ىشكى كونتينەنتالدىق دالىزدەردىڭ مۇمكىندىكتەرىن ەسەپكە الا وتىرىپ، ءبىز 2020 جىلعا دەيىن شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى باعىت بويىنشا ترانزيت كولەمىن ەكى ەسە ءوسىرۋ ماقساتىن بەلگىلەدىك. قىتايدىڭ ورتالىق جانە باتىس پروۆينسيالارىنىڭ ۇدەمەلى دامۋى جانە سىرتقا ساتاتىن ەكسپورتى كولەمىنىڭ ۇلعايۋى ءبىزدىڭ وسى ماقساتقا جەتۋىمىزگە ىقپالىن تيگىزەدى»، – دەدى ول. مامين مىرزا بۇۇ-نىڭ ساۋدا جانە دامۋ كونفەرەنسياسىنىڭ ەكسپەرتتىك باعالارىن تىلگە تيەك ەتكەن بولاتىن. ۇيىمنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى نەگىزگى نارىقتار اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى الداعى 5 جىلدا 1،5 ەسەگە ارتادى. ياعني بىلتىرعى 2014 جىل قورىتىندىسىندا بۇل كورسەتكىش 800 ميلليارد دوللاردى قۇراسا، 2020 جىلى 1،2 تريلليون دوللارعا جەتپەك. ەگەر وسى قارجىنىڭ بەس-ون پايىزى قازاقستاننىڭ قازىناسىنا تۇسسە، نەبارى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە جولداردان تاپقان نەسىبەمىز سوڭعى ون جىلدا مۇناي ساتۋدان تۇسكەن پايدادان اسىپ تۇسەتىنى كانىك.
كۇنشىعىستاعى كورشىمىز قىتايدىڭ ەۋروپالىق وداق ەلدەرىمەن ساۋدا-ساتتىعى ارتاتىنى كوڭىلگە مەدەۋ. ەكى الپاۋىتتىڭ الىس-بەرىسى 2020 جىلعا قاراي قازىرگى 800 ميللياردقا، ال قحر مەن ءۇندىستان اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى 66 ميللياردتان 92 ميلليارد دوللارعا دەيىن ۇلعايادى دەگەن بولجام ءبىزدىڭ عانا ەمەس، وزگە دە ترانزيتتىك مەملەكەتتەردىڭ ۇكىلى ءۇمىتى.
وتكەن جىلى قازاقستاننىڭ كولىك دالىزدەرى بويىنشا وتكەن جۇك كولەمى شامامەن 18 ميلليون توننانى قۇرادى. سونىڭ ىشىندە تەمىر جولمەن – 16،1 ميلليون توننا، اۆتوكولىك جولدارمەن – 1،5 ميلليون توننا جانە اقتاۋ پورتى ارقىلى تەڭىز كولىگىمەن شامامەن 100 مىڭ توننا جۇك تاسىلعان. ترانزيتتەن قازاقستان قورجىنىنا تۇسكەن تابىس 1 ميلليارد دوللاردان اسىپ جىعىلدى. دەمەك، بەت العان باعىتىمىز دۇرىس، جول قۇرىلىسىن قارقىندى جۇرگىزۋ – كەمەل كەلەشەگىمىزگە كەپىل. ءقازىردىڭ وزىندە بۇل سالا وتاندىق وندىرۋشىلەرگە ۇلكەن قولداۋ بولىپ وتىر. «نۇرلى جول» باعدارلاماسى اياسىندا جول سالۋعا 72 مىڭنان استام ادام تارتىلعانىن دا ايتپاي كەتۋگە بولماس. ەلباسىنىڭ: «جول – ءومىردىڭ وزەگى، باقۋاتتى تىرلىكتىڭ قاينار كوزى» دەگەن ءسوزىنىڭ اقيقات ەكەنىنە كوزىمىز جەتە ءتۇستى.
پىكىر قالدىرۋ