ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ايقىنداعان «100 ناقتى قادام» – ەلىمىزدى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ وتىزدىعىنا كىرگىزۋ جونىندەگى ۇلت جوسپارى قازاقستاندىقتار تاراپىنان جوعارى باعالاندى. ۇلت جوسپارى مەن «2050» ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋ – مەملەكەتتىلىگىمىزدى نىعايتۋعا، كۇردەلى كەزەڭنەن سەنىمدى وتۋگە جاعداي تۋعىزادى. وسى جوسپاردىڭ نەگىزىندە كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قۇرۋ، زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، يندۋستريالاندىرۋ جانە ەكونوميكالىق ءوسىم، بىرتەكتىلىك جانە بىرلىك، ەسەپ بەرەتىن مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋدىڭ 5 ينستيتۋتتىق رەفورماسى بەلگىلەندى.

مەملەكەت باسشىسى ءاردايىم قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن سوت جۇيەسىنە كوڭىل اۋدارىپ كەلەدى. قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار جۇيەسىن جەتىلدىرۋ مىندەتىن الدىمىزعا aقويدى. قۇقىقتىق جۇيەنىڭ رەفورماسى اياسىندا ەلباسى تاپسىرماسىن ورىنداۋدا پروكۋراتۋرا ورگاندارى ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كەزەڭىنە كوز جۇگىرتىپ، وتكەن مەن بۇگىن­گىنى سالىستىرا قاراپ وتىرساق، ساياساتتا، ەكو­نوميكادا، مادەنيەتتە، قۇقىق قورعاۋ سا­لاسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرما­شى­لىقتى بايقايمىز. سونىڭ ىشىندە ەلدەگى ءتارتىپتى ساقتاۋ مەن ادام قۇقىن  قورعاۋدا ءبىراز جەتىستىكتەرگە جەتتىك. بۇل ورايدا مەملەكەت باسشىسى ن.نازاربايەۆتىڭ قۇقىق قورعاۋ باعىتىنا ەرەكشە ءمان بەرۋىنىڭ ناتيجەسى وراسان زور بولدى.

بايتاق قازاقستاننىڭ باتىسىندا ورنالاسقان ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىق­تارى مەن بوستاندىقتارىن قىلمىستىق قول سۇعۋشىلىقتان قورعاۋدىڭ ءتيىم­ءدى جۇيەسى قالىپتاسقان. وبلىس اۋما­عىندا تىركەلگەن قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋ­شىلىقتار تۋرالى ايتاتىن بولساق، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ وتكەن التى ايىندا 4 437 قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق تىركەلگەن. بۇل كورسەتكىش وتكەن جىلدىڭ وسى مەرزىمىمەن سالىستىرعاندا 36،3 پايىزعا وسكەنى بايقالادى. تىركەلگەن قىلمىستاردىڭ 1 213ء-ى ونشا اۋىر ەمەس قىلمىستار، 2 366-سى ورتا دارەجەدەگى قىلمىستار، 440-ى اۋىر قىلمىستار جانە 18ء-ى اسا اۋىر قىلمىستار ساناتىنا جاتادى. قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اكىمشىلىك پوليسياسى تارا­پى­نان جۇرگىزىلىپ جاتقان پروفيلاك­تيكالىق جۇمىستاردىڭ ءوز دەڭ­گەيىندە جۇرگىزىلۋىنە قاراماس­تان، ونشا اۋىر ەمەس جانە اۋىر قىل­مىس­تاردىڭ ءوسۋى بايقالادى. سونىمەن بىرگە، وبلىس اۋماعىنداعى ءتىر­كەل­گەن قىلمىستاردى جەكە باپتارعا جىك­تەيتىن بولساق، ادام ءولتىرۋ قىلمى­سىمەن 8 دەرەك، دەنساۋلىققا قاسا­قانا زيان كەلتىرۋ قىلمىسى بوي­ىنشا 18 دەرەك، زورلاۋ قىلمى­سىمەن 24 دەرەك، ۇرلىقپەن 1 776 دەرەك، الاياقتىقپەن – 474، توناۋ­مەن – 123، قاراقشىلىقپەن – 20، بۇزاقىلىقپەن 468 قىلمىس ءتىر­كەل­گەن. بارلىق تىركەلگەن قىلمىس­تاردىڭ ءوسۋ دەڭگەيىنە اسەرىن تي­گىزگەن نەگىزىنەن مەنشىككە قارسى قىل­مىستار بولىپ تابىلادى. ياعني، تىركەل­گەن 4 437 قىلمىستىڭ ىشىندە مەنشىك­كە قارسى قىلمىستار 56،2 پايىزدى قۇرايدى.

اتالعان ساناتتاعى قىل­مىس­تاردىڭ ءوسۋى نەگىزىنەن مىناداي سەبەپتەرگە بايلانىستى: ءبىرىن­شىدەن، ماڭعىستاۋ وبلىسى اۋ­ماعىنا ميگراسيالىق اعىمنىڭ كوپ بولۋى، ياعني جاقىن شەتەل­دەردەن كوشىپ كەلۋشىلەر سانى­نىڭ ارتۋى مەن ولاردىڭ اراسىن­داعى جۇمىسسىزدىق سالدارى. ەكىنشىدەن، قۇقىق قورعاۋ ورگان­دارىنىڭ پروفي­لاكتيكالىق جۇمىس­تاردى دۇرىس دەڭگەيدە ۇيىم­داس­تىرماۋى مەن پا­ترۋل­دىك پو­لي­سيا قىزمەتىندە ءبىرىڭ­عاي جۇيە­ءنىڭ جوقتىعى. قالا، اۋدان تۇرعىندارىنىڭ ارا­سىن­داعى جۇمىسسىزدىق سالدارى. ۇشىنشىدەن، ماڭعىستاۋ وبلى­سى بويىنشا ىشكى ىستەر ورگان­دار­ىنداعى قىلمىس پەن قۇقىق بۇزۋ­شىلىقتىڭ الدىن الۋدا تىكەلەي قىزمەت اتقاراتىن ايماقتىق پوليسيا ينسپەكتورلارى مەن پاترۋلدىك قىزمەتىنىڭ جەكە قۇرامىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ جەتىسپەۋى سالدارىنان ورىن الىپ وتىر. بۇل كەمشىلىكتەر ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتى بولدىرماۋداعى شارالارىنىڭ جەتكىلىكسىز جانە ءتيىمسىز ەكەنىن ايعاقتايدى.

اتالعان زاڭ بۇزۋشىلىقتار مەن كەمشىلىكتەردىڭ كوپتەپ ورىن الۋىنا جول بەرگەنى ءۇشىن وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ ءوز مىندەتتەرىنە ساي ۆە­دومستۆولىق باقىلاۋدى جۇرگىزبە­گەنى ءۇشىن باس پروكۋراتۋرانىڭ قول­داۋى­مەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە زاڭ بۇزۋ­شىلىقتى جويۋ تۋرالى ۇسىنىس جولداندى. ناتيجەسىندە ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ 34 لاۋازىمدى قىزمەتكەرى ءارتۇرلى سي­پاتتاعى ءتار­تىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى.

وبلىس پروكۋراتۋراسى تاراپىنان بيىلعى جىلى ءبىرقاتار تالداۋلار ءجۇر­گىزىلدى: قىلمىستار، وقيعالار تۋرالى ارىزدار، حابارلامالار جانە وزگە دە اقپاراتتاردى قابىلداۋدىڭ، تىركەۋدىڭ جانە قاراۋدىڭ زاڭدىلىعى تالداندى؛ ءتىر­كەلگەن قىلمىستاردىڭ ءوسۋ سە­بەپتەرى مەن ورىن الۋ جاع­داي­لارىنا تالداۋ جاسالدى.

وبلىس بويىنشا قالا، اۋدان پروكۋرورلارى اسا اۋىر قىلمىستار مەن قوعامدىق جاڭعىرىق تۋعىزعان دەرەكتەر بويىنشا وقيعا بولعان جەرگە دەر كەزىندە شىعىپ، ماڭىزدى تەرگەۋ ارەكەتتەرىنە قاتىسىپ، قۇجاتتار مەن قىل­مىستىق ىستەردى وقىپ، قا­جەتتى نۇسقاۋلار بەرىپ وتى­رادى. سونىمەن بىرگە، وبلىس پروكۋراتۋراسى جەر­گىلىكتى قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارىمەن بىرلەسىپ، جاڭا قىلمىستىق جانە قىلمىستىق-پروسەسسۋالدىق زاڭنامالار نورمالارىنىڭ قول­دانۋ تاجىريبەسىن باقىلاۋعا الىپ، مونيتورينگ جۇرگىزەدى. سول ءجۇر­گىزىلگەن مونيتورينگ ناتيجەسىمەن انىقتالعان نەگىزگى ماسەلەلەر تۋرا­لى ءتيىستى اقپاراتتار ءار بەيسەن­ءبى سايىن باس پروكۋراتۋراعا جىبە­رىلەدى.

اتالعان باعىتتاعى جۇمىستار، ونىڭ ىشىندە زاڭدىلىقتى، قۇ­قىق­تىق ءتار­ءتىپتى جانە قىلمىستىڭ الدىن الۋ باعى­تىنداعى زاڭدى­لىقتىڭ ساقتالۋى وبلىس پروكۋرا­تۋ­راسىنىڭ ءاردايىم باقى­لاۋىندا.

ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ميگ­راسيالىق، شەتەلدەردەن كەلەتىن جۇمىس كۇشتەرى تۋرالى ماسەلە از ەمەس. وبلىستىڭ پروكۋراتۋرا ور­گاندارى تاراپىنان وسى جىل­دىڭ وتكەن جارتىجىلدىعىندا 7 رەت تەكسەرۋ جۇرگىزىلىپ، 281 زاڭ بۇ­زۋ­شىلىق انىقتالىپ، 13 ادامدى تارتىپتىك، 55 ادامدى اكىمشى­لىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىپ، 2 قىلمىستىق ءىس قوزعادى. پروكۋ­رورلىق ىقپال ەتۋ ادىسىمەن اعىمداعى جىلى 10 زاڭدى تۇلعا­عا قاتىستى بەرىلگەن 110 شەتەل­دىك جۇمىس كۇشىن تارتۋ تۋرالى رۇق­ساتتارى كەرى قايتارىلدى. مىسالى، «چجۋنتە كازاحستان» جاۋاپ­كەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگى شەتەل ازاماتتارىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاننىڭ رۇقساتىنسىز جۇمىسقا قابىلداعان.

تاعى ءبىر مىسال، «ەمير» ج ش س ەڭبەك زاڭنامالارىن بۇزا وتىرىپ، قىتايدىڭ 11 ازاماتىن رۇقساتسىز جۇمىسقا قابىلداعان. ناتيجەسىندە ماڭعىستاۋ وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ كوشى-قون پوليسيا باسقارماسىنا «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى» كودەكستىڭ 517-بابىنىڭ 5-بولىگى بويىنشا اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ تۋرالى ۇسىنىس جولداندى. بۇدان باسقا، پروكۋرورلىق ىقپال ەتۋ اكتىسى بويىنشا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاننىڭ 15 شەتەل ازاماتىنا بەرىلگەن رۇقساتى كەرى قايتارىلدى. سونداي-اق، مۇنايلى اۋدانىنىڭ پروكۋراتۋراسى وسى اۋداننىڭ ىشكى ىستەر ءبولىمىن تەكسەرۋ كەزىندە «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭناما تالاپتارىنىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرىلگەنىن انىق­تادى. وسى اۋداننىڭ ىشكى ىستەر قىز­مەتكەرى شەتەل ازاماتتارىن رۇقساتسىز جۇمىسقا قابىلداعان جۇمىس بەرۋشىنى اكىمشىلىك جاۋاپ­كەرشىلىككە تارتپاعان. اتالعان دەرەك بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، بۇگىنگى كۇنى تەرگەۋ امالدارى جۇرگىزىلۋدە.

سونداي-اق، اقتاۋ قالاسىنىڭ پروكۋراتۋراسى «الز» جشس-نە تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، 10 شەتەل ازاما­تىنىڭ زاڭسىز ەلىمىزدە جۇرگە­ءنى انىقتالىپ، ولار مەملەكەت اۋما­عىنان شىعارىلدى. جۇمىس بەرۋشى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى.

وبلىسىمىزدا كەيدە شەكارانى بۇزۋ دەرەكتەرى دە كەزدەسەدى. جاقىندا قاراقيا اۋداندىق سوتىندا قىلمىستىق كودەكستىڭ 392-بابىنىڭ 1-تارماعى (مەملە­كەت­تىك شەكارانى زاڭسىز بۇزۋ)، 335-بابىنىڭ 4-تارماعىمەن (الدىن الا ۇيىمداسقان توپ­پەن زاڭسىز بەكىرە تۇقىمداس بالىق­تاردى اۋلاۋ) قوزعالعان قىلمىستىق ءىس قا­رالىپ ازەربايجاننىڭ 4 ازاماتى 2 جىل 6 اي باس بوستاندىقتارىنان ايىرۋ جازاسىنا كەسىلدى. سەبەبى، ولار كاسپيي تەڭىزىنىڭ قازاقستانعا تيەسىلى اۋماعىندا 990 كيلوگرامم بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردى اۋلاپ، زاڭسىز ارەكەتتەرىمەن مەملەكەتكە 8،4 ميلليون تەڭگە زالال كەلتىرگەن.

قانداي دا ءبىر جەتىستىكتىڭ ءتۇپ قازىعى – ءتارتىپ. ءتارتىپ بار جەر­دە تابىس بار. ەلباسىمىز قۇقىق قورعاۋ جۇيە­ءسىن الەمدىك ستاندارت­تارعا، قازىرگى نارىق­تىق جاعداي­لارعا سايكەستەندىرەتىن وزگە­ءرىس­تەردى ناقتىلاپ بەردى. ءبىزدىڭ ەن­ءدى­گى مىندەتىمىز مەملەكەت باسشى­سىنىڭ سول تاپسىرمالارىن ورىنداپ، ءتارتىپ پەن ادىلەتتىلىكتى ورنىق­تى­رۋعا اتسالىسۋىمىز كەرەك. سوندا عانا جۇمىسىمىز ناتيجەلى بولماق.

دەرەك كوز: ەگەمەن قازاقستان