مويىنداساق تا، مويىنداماساق تا ءبىزدىڭ جاساپ وتىرعان قوعام – جاساندى  قوعام. ناقتىراق ايتقاندا، ءباز بىرەۋلەر جاعىنان كۇردەلى ءارى اسا جۇيەلى تۇردە جوسپارلانعان تۋىندى. باتىستىق بولجامپازدار وسىدان بىرەر جىل بۇرىن مىناداي بولجام ايتتى: «ەندى 50 نە 70 جىلدا، جەر بەتىندە مەملەكەتتەر جوعالىپ، ونىڭ ورنىنا بىرنەشەلەگەن مەملەكەتتەردى بىرىكتىرگەن ساياسي جانە قارجىلىق كورپوراسيالار قالادى». بۇل، ارينە، ءبىز اۋىز جاپپاي ايتىپ جۇرگەن جانە نە ەكەنىن ءوزىمىز دە بىلە بەرمەيتىن «جاھاندانۋ» دەگەن ءسوز. كۇللى مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ وشاعى بولعان شىعىستىڭ بۇل كۇندە سيۆيليزاسيا دوڭعالاعىنا قوزعاۋشى بولا الماۋى، باتىستىڭ دەلق ۇلى گلوباليزاسيالىق دامۋىنىڭ قۇربانى بولۋىنا جول اشتى. سونىڭ ناتيجەسىندە قانشالاعان وركەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەر سونىڭ ىشىندە تىلدەر مەن حالىقتار تەك مۇراجايدان عانا تاماشالايتىن قولا ءداۋىرىنىڭ ىزىندەي بولىپ كەتىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرۋىمىز الداعى ايتپاق بولعان ءسوزىمىزدىڭ قانشالىق اۋقىمدىلىعىن باعامداتۋ بولىپ تابىلادى.

ساياساتتانۋشى سەيداحمەت قۇتتىقادام: «باتىستىڭ قايدا كەتىپ بارا جاتقانى بەلگىسىز، شىعىس سونىڭ سوڭىنان ەرىپ بارادى» دەگەن ءسوزى بار ەدى. شىن مانىسىنە كەلگەندە، باتىستىڭ باستاپ بارا جاتقان دامۋ باعىتى بۇكىل ادامزاتقا باياندى جول دەپ ەشكىم ايتا المايدى. قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە جەتكەندە داعدارىستارعا اپارىپ تىرەيدى. الايدا باتىستىڭ قايدا باراتىنىن بىلەتىندەر بۇل عالامدى شاحماتتىڭ تاسىنداي ويناپ وتىر دەسەك، ءدوپ باسقان تەڭەۋ بولار ەدى. باتىستىڭ دامۋ باعىتى دەگەن بەينە شاحماتتاعى گارديدىڭ (بىزشە ايتقاندا ءۋازىر) ءجۇرىس قاعيداسىنا ۇقسايدى. ول ەندىك، بويلىق جانە شارشى جولداردى تالعاماي جۇرەدى. وسىعان قاراپ ول ويىننىڭ تاعدىرىن شەشۋشىگە ۇقساعانىمەن، ەگەر سولداتتاردى ياعني پەشكانى ءتيىمدى تۇردە جۇمساعاندا گاردي تىعىرىققا وڭاي تىرەلەدى. ال شىعىس وسى ويىنداعى ءپىل جۇرىسىنە ۇقساتۋعا بولاتىن ەدى. سەبەبى ءداستۇر مەن دامۋ شاحماتتاعى اق جانە قارا كۆادراتتارعا كەلەدى. زەڭبىرەك دەگەنىمىز سالىستىرمالى تۇردە دىندەر، ولار تەك ءتۇزۋ باعىتتا جۇرەدى. مىنە وسىنىڭ ءبارىن كوز جازدىرىپ وتىراتىن، الداعىش ءبىر ءجۇرىس بار، ول – ات ءجۇرىسى. گاردي، ءپىل، زەڭبىرەك بۇنىڭ ءبارى ات ءجۇرىسىنىڭ الداۋىنا وڭاي تۇسەدى. الداۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن پەشكا جۇرىستەرى ورتا شىعىس نەمەسە مۇسىلمان ەلدەرى ىسپەتتى. عالام نازارىن وسىلارعا اۋدارۋ ارقىلى، دۇنيەنى الداۋسىراتىپ ار جاعىندا عاسىرلىق جوسپارلاردى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ات ءجۇرىسىنىڭ بىردەن ءبىر مىسالى –"سيون" قۇپيا ۇيىمى، ەڭ سوڭىندا شاحتى - مات ەتەدى.

"سيونيزم" نەمەسە "سيونشىلدىق" دەگەن  تۇسىنىك - جەبىرەي حالقىنىڭ پالەستينا جەرىندەگى سيون تاۋىنىڭ اتىمەن اتالاتىن، كۇللى جەبىرەيلەردىڭ سول توپىراقتا مەملەكەتى بولۋى دەگەن مالىمەتتەر كەزدەسەدى. بۇل شىلعي وتىرىك دەپ ايتار ەدىڭىزدەر. 1961 جىلى يزرايل مەملەكەتى كونە پالەستينا جەرىندە شاڭىراق كوتەرگەننەن بەرى ورتا شىعىس پەن تاياۋ شىعىس ءورت پەن سەلدىڭ ورتاسىندا كۇن كەشىپ كەلەدى. شىن مانىسىندە، ءسيونيزمدى تۇسىنەر بولساق، وندا ءبىز بۇگىنگى عالامدا بولىپ جاتقان ۇدەرىستەردىڭ استارىندا نە بارىن بىلەر ەدىك. قۇپيا ۇيمداردىڭ اراسىندا تاريحى ەڭ ارىدا جاتقانى دا وسى "سيون" قۇپيا ۇيىمى. ونىڭ قۇرىلعانىنا بيىلدى قوسقاندا ەكى مىڭ ءبىر ءجۇز ەلۋ جىلدان استى. ءتۇپ تامىرى دىنگە بارىپ تىرەلەدى. ءتىپتى ونىڭ يدەيالوگياسىنا بۇدان بۇرىنعى وركەنيەتتىڭ دە جەتپەگەن ارمانى جاسىرىنعان. ناقتى ماقساتى تۋرالى ۇيمنىڭ مۇشەلەرىنەن باسقا ەشبىر پەندە بالاسى ەشتەڭە ايتا المايدى. ءبىر انىعى، ولار عالامدى ماتريارحاتتىق عالامعا كوشىرمەك. تۇسىنىكتىرەك ايتقاندا، انالىق رۋلىق قاۋىم كەزىندەگىدەي عالامدى ايەلدەر باسقاراتىن قوعام جۇيەسىن ورناتۋ. بۇنىڭ ءتۇپ توركىنى ءوز دىندەرىندە جاتىر.

اقش-تىڭ تانىمال جازۋشىسى دەن براۋن «دا ۆەنچي قۇپيالىعى» اتتى شىعارماسىندا وسى تۋرالى كوپ مالىمەتتەر كەلتىرگەن. بۇدان تىس وسى ۇيىمدار تۋرالى ورىس، اعىلشىن جانە جۇڭگو زەرتتەرمەندەرىنىڭ سوزىندە ءبىر ورتاقتىق بار. ايتالىق، ولار ءوز تاريحىن وسىدان بۇرىنعى جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتكەن وركەنيەتپەن بايلانىستىرادى. تىم كۇردەلى بۇل تاريحىن وسىدان مۇسا پايعامباردان ارعى بارلىق پايعامبارلارمەن بايلانىستىرا كەلىپ، سوڭىندا جاراتۋشىعا دەيىن تىرەيدى. ءتىپتى ولاردىڭ ءتۇپ ماقاساتىندا بۇگىن ادامدار ساناسىندا جوق قۇداي انا دەگەن ۇعىمدى ورناتۋ، ياعني جاراتۋشىنىڭ ءوزىن جىنىسقا اجىراتۋ. بۇنى وزدەرى «جاراتۋشى پاتشالىعىن ورناتۋ» دەپ ايتادى. وسى ماقساتتا ولار تاريحىمىزدىڭ بىرنەشە كەزەڭىندە مەملەكەتتى بولۋعا تىرىسقان. ەڭ ارعىسى ەسكەندىر زۇلھارنايننان تارتىپ، شىعىس پەن باتىستىق الەمگە اتى ءماشھۇر جيھانگەزدەرى مەن يپەراتورلارى ولاردىڭ ەل بولىپ، بەل الىپ كەتۋىنىڭ جولىن توسىپ، بۇگىنگى ۇرپاق ادامزاتتىڭ مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن ساقتاپ وتىرعان. ولاردىڭ قاتارىندا ءامىر تەمىر، سۇلتان بەيبارىس، سالاحاددين، ناپالەوندار بولىپ، سوڭى گيتلەرمەن اياقتالادى.

ەگەر ولاردىڭ ماقساتىنداعى قوعام ورنىعاتىن بولسا، ونى ەلەستەتۋ ءۇشىن بۇگىنگى ءبىز يمانداي سەنەتىن از بولماعان قاعيدالار مەن ومىرلىك سەنىمدەردەن باز كەشۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل ءۇشىن ولار قارۋ جۇمساعان جوق، ايعاي-سۇرەن سالعان جوق. ءبارىن وزگەلەردىڭ قولىمەن جاساپ وتىردى. وتكەن عاسىرلارداعى تاريحي دەگەن وقيعالاردىڭ شىن تۇبىنە جەتەر بولساق، كوبىنىڭ جاساندى ەكەنىن بىلەر ەدىك. مىسال رەتىندە، ەكى رەتكى ءار جولىندا ميلليونداعان ادامدى جالماعان دۇنيە جۇزىلىك سوعىستى، قانشالاعان مەملەكەتتەردى ويرانداعان، قانشا حالىقتى اشتان قاتىرعان از بولماعان ەكونوميكالىق داعدارىستى ايتىڭىز. سونىڭ ىشىندە بىزگە تىكەلەي قاتىستى كەشەگى بۇكىل الەمگە "كومۋنيزم ورناتامىن!" دەپ جار سالعان قىزىل وكىمەتتىڭ قۇرىلۋى مەن قۇلاۋى - ودان قالايدا شيرەك عاسىر بۇرىن جوسپار كۇيىندە جۇزەگە اسىرىلىپ بولعان. مۇنىڭ ءبارى ءبىر عانا ماقساتتا، ءبىر عانا الەمگە باعىتتالعان ءبىر عانا ۇيىمنىڭ سەناريىندەگى قويىلىمدار دەسەك سەنە الاسىز با؟ ارينە سەنبەيسىز. الايدا بۇل بۇكىل الەم قاتىسقان كونسەرت نومەرلەرى عانا. باتىس الەمىنە بۇلجىماس قاعيدا بولىپ ورناعان ادامدىق قۇقىق، ايەل تەڭدىگى، دەموكراتيا، تەڭدىك سىندى نورمالاردى جوقتان بار ەتىپ، ءتىپتى ونى قوعامدىق ينستيتۋت رەتىندە جاساقتاعان دا سولار. وسى اتالعان تۇسىنىكتەردىڭ ءبارى دە سولارعا مولىنان قىزمەت اتقارىپ وتىر.

ءبىز ولار جاعىنان وتە تابيعي جاسالعان ءبىر عانا وزگەرىستى بايانداپ بەرەيىك. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا بارلىق حالىقتاردا ايەلدەر تۇگەلگە جۋىق جابىق كيىمدە بولدى. بۇگىن تىرداي بوپ جۇرگەن مەيىلىنشە «دەموكراتيالى» ەلدەر عاسىردان بۇرىن ولاي ەمەس-تى. تەك وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى قاراي، تار جانە اشىق كيىنۋدى بىرتىندەپ ءومىر داعدىسىنا اينالدىردى. جەرگە توگىلگەن كويلەكتەر مەن شالبارلار توبىققا، سوسىن بالتىرعا، كەيىن تىزەگە، بارا-بارا قارا سانعا، ءتىپتى ودان ارىعا قىسقاردى. بۇنىڭ ەكى ءتۇرلى ماڭىزى بولدى ولارعا. ءبىرىنشى، ادامداردىڭ جىنستىق كوبەيۋىن استىرتىن ازايتادى. دەمەك، تار كيىمدەر ىشكى-سىرتقى جىنىستىق ورگانداردىڭ جەردەن جانە ورتادان الاتىن ەنەرگيالارىن تەجەپ، قابىلەتتەرىن تومەندەتەدى.  ەكىنشى، جىنىس پەن جىنىس اراسىنداعى الشاقتىقتى جويىپ، ناتيجەسىندە ەكى جىنىستىڭ ازعىن توبى قوسجىنىستىلاردى كەلتىرىپ شىعارادى. ءبىر جىنىستىڭ كەلەسى ءبىر جىنىسقا دەگەن بارلىق اۋەسى جويىلعان كەزدە، سانانىڭ ەكىگە جارىلۋىنان، فيزيالوگيالىق جارىلۋ نەمەسە اۋىسۋ تابيعي تۇردە ورىندالادى. مىنە بۇل بۇگىن ءبىزدىڭ قوعامدا بەلەڭ الىپ، قىزۋ تالقىعا تۇسكەن، ءتىپتى تاربيەسى تايازدارعا قىزىعۋشىلىق بولىپ تابىلعان، ال، ەرتەڭ بار حالىقتىڭ قاسرەتىنە اينالاتىن قۇبىلىس. بارلىق حالىقتاردىڭ باسىنا تراگەديالار ورناتۋ ارقىلى باسقارۋعا وڭتايلى ەتىپ جاساۋدىڭ  شارالارى ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. وتكەن عاسىردا ادامداردى جىككە، ءار ءتۇرلى تاپقا ءبولىنىپ الىستاتىلسا، جاڭا عاسىردا جىنىسقا جانە نانىم سەنىمگە اجىراتىلىپ، قىرقارتىلۋدا.

اتالمىش ۇيىم بۇل كۇندە وزگە دە كوپتەگەن ۇيىمدارعا جىكتەلگەن. كوبىمىزگە تانىس ءارى بەيتانىس "ماسسون" ۇيىمى، "رودشيلتەر" قارجى مافياسى سىندى الەم ەكونوميكاسى مەن ساياسي تىزگىنىن شەڭگەلدەگەن توپتار ءبارى دە ورتاق  ءبىر "سيونعا" تاۋەلدى.

وسىنشاما اۋقىمدى، الاپات كۇشكە توتەپ بەرەتىن ەكى ءتۇرلى عانا قارۋ بار. ونىڭ ءبىرى بۇگىنگى تاڭدا باتىس پەن شىعىسقا ۇرەيلى، اسا ءقاۋىپتى، تەررورشىل ەتىپ تانىلعان، شىن مانىسىندە اقيقي يسلام جانە ءار ۇلتتىڭ ءوز ءداستۇرلى مادەنيەتى. بۇل ارادا ءبىز ءدىندى ناسيحاتتاعالى  وتىرماساق تا، اقىلدى ساناعا سونشاما الەۋەتتى ۇيىمنىڭ يسلامدى بارىنشا قارالاۋعا تىرىساتىنىنىڭ ار جاعىندا، ولاردىڭ دا بۇكىل عالامنىڭ اقيقاتى ايتىلعان يسلامنان قورقاتىنى جاسىرىنىپ جاتقانى سەزىلەدى. قازىرگى تاڭدا باتىس "ۇلتتىق مەملەكەت" دەسە ۇدىرەيە قارايتىنى دا، تەگەۋرىندى "سيوننىڭ" دەگەنىنە كەلمەيتىن ءبىر نارسە ول: ءار حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان وزىندىك سالت-ساناسى مەن ءعۇرىپ-داستۇرى. مىنە، سودان شاحمات شەبەرلەرى ات جۇرىسىمەن اينالىپ وتۋگە تىرىسىپ كەلەدى.

ءبىز جاساپ وتىرعان اۋديتوريادان باستاپ، گەوساياسي كەڭىستىكتەرگە دەيىن شارپىعان وسى قۇبىلىستىڭ قاسىندا ءبىر از ساندى حالىقتىڭ بولاشاعىن وزىنە جۇك ەتكەن جاستارى رۋ، تاپ، جىك، جەر نەمەسە جىنىس تۋرالى پىكىر جارىستىرىپ، ءتۇپ مانىنە جەتە الماي وتىرۋى ولاردىڭ وڭ جامباسىنا ءوزىن سالىپ بەرۋى بولار ەدى.

    ەسحات بوجان