- مۇحتار اعا،  قازاق ۇلتىنىڭ تاريحتاعى دەموگرافيالىق ساياساتى  تۋرالى ازكەم ءسوز قوزعاساڭىز؟

- كوپتىك – ىرىس ەكەنىن، ەلدىڭ باياندى تىرشىلىگىنىڭ كەپىلى ەكەندىگىن اتا قازاق تىم جاقسى بىلگەن. سوعان وراي، ءوزى قاتارلاس ەشبىر حالىقتا بولماعان اسا ۇتىمدى دەموگرافيالىق ساياسات قالىپتاستىرعان. بىرنەشە قاتىن الۋ، قىزدىڭ – نەكەسىز، جەسىردىڭ – بايسىز قالماۋى، كوپ بالالى شاڭىراققا ۇمتىلۋ – ىشكى مۇمكىندىكتى سارقا پايدالانۋدىڭ كورىنىسى. بۇدان باسقا، توتەنشە امالدار دا ادەت-عۇرىپقا ەنگەن. اتاپ ايتقاندا، جورىق، سوعىس كۇندەرىندە جات جۇرتتان قىز، كەلىنشەك – جاس ايەلدەردى كوپتەپ اكەلۋمەن قاتار، ەس بىلە قويماعان كىشكەنتاي بالالاردى ولجالاۋ جانە الالاماي، تۋعان ۇل رەتىندە ءوسىرىپ باعۋ، تيەسىلى ەنشىسىن بەرىپ، تەڭ قاتارعا جەتكىزۋ ءداستۇرى كەڭىنەن ەتەك العان. سونىمەن قوسا، شابىندىدان كەلگەن، ءاۋىل-ۇي ىشىندە كۇندەلىكتى شارۋا، مال باعۋعا جەگىلگەن قايراتتى جىگىتتەر دە ماڭگى-باقي قۇل بولىپ قالماعان، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ءۇي تىگىپ، وتاۋ كوتەرىپ، قاتارعا قوسىلعان، ودان تۋعان بالالار رۋدىڭ تولىق دارەجەلى مۇشەسى سانالعان. ەندىگى ءبىر ءونىمدى ءتاسىل – جەڭىلگەن جۇرتتىڭ جەكەلەگەن شاڭىراعىن عانا ەمەس،  تۇتاس اۋىلدارىن كوشىرىپ اكەلىپ، ءبىرجولا ءسىڭىرۋ. نەمەسە ارعى بەتتەگى دۇشپاننان كۇشپەن ىعىسىپ، پانا سۇراي كەلگەن توپتار تۇتاس رۋلار. ارادا ەكى-ۇش اتا وتپەي-اق بۇلاردىڭ ءبارى دە قاتارداعى قازاققا باينالىپ، بەلگىلى ۇلكەن  ءبىر رۋدىڭ قۇرامىنا ەنىپ وتىرعان. رەسەي بوداندىعىنا وتكەننەن سوڭعى جەردە پاتشا قىسىمىنان قاشقان، ءارتۇرلى تاعدىر جەتەلەپ اكەلگەن، ارعى تەگى تۋىس قانشاما جان قازاق اراسىنا ورنىعىپ، ءوزىنىڭ عانا ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتارىنىڭ دا تاعدىرىن قازاقتاندىرعان. قايران قازاق، دارقان قازاق، كەڭ قازاق ءبارىن دە رياسىز قابىلداپ، وزىنە ءسىڭىرىپ الا بەرگەن. سونىڭ ارقاسىندا كوبەيىپ قانا قويماعان، گەنەتيكالىق قورىن دا بايىتا تۇسكەن. ءوستىپ الدەنەشە عاسىر قازاق بايدىڭ كول-دارياسىنا سان سالالى بۇلاقتار تاراپتان كەلىپ قوسىلىپ جاتقان.

- ال سوۆەتتىك قىسپاق زامانىندا بۇل ءۇردىس قانشالىقتى ءوز جالعاسىن تاپتى؟

- حح عاسىر، سوۆەتتىك قىسپاق زامانىندا اتا قازاق ءتاۋباسىنان جاڭىلدى. بوتەندى باۋراماق تۇگىلى، ءوزىنىڭ بارىنان ايرىلا باستادى. بۇرىن ءبىر پۇشپاعى عانا قىتايعا كەتسە، ەندى رەسەي شەگىندەگى اعايىننىڭ ءوزى بىرنەشە رەسپۋبليكاعا ءبولىندى. قازاق اتىمەن قالعان ەلدىڭ ءوزى تۋ-تالاقاي بولىپ، حالقىنىڭ جارىمىنان استامى اشتان قىرىلىپ، تاعى ءبىرازى شەت جۇرتتارعا باس ساۋعالاپ، ورتاسىنان ويىلىپ، تاقاۋداعى ءجۇز جىلدا وڭالماس اۋىر اپاتقا ۇشىرادى. ايتەۋىر، ورنىندا بار وڭالار دەگەندەي، ءىلدالدالاپ ەس جيىپ، قايتادان ءوسىپ-ونىپ، كۇنكورىستىك، شۇكىرگە تاقاۋ جاعدايعا جەتكەن ەكەن. اقىرى قايىر بولىپ، ءتاڭىرىنىڭ سىيى تاۋەلسىزدىك كەلىپتى. ەندى، شىن مانىسىندەگى ىرگەلى ەل بولۋ ءۇشىن قايتادان قۇرالۋ كەرەك ەدى. ءبۇتىن حالقىڭىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى جاڭا عانا تۋ كوتەرگەن اتاۋلى مەملەكەتىڭىزدىڭ شەگىنەن تىسقارى جاتىر. بۇل جاعداي تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ-اق قازاق زيالىلارىنىڭ كوكەيىندە، ءتىپتى، وكىمەتىڭىزدىڭ ءوزىنىڭ نازارىندا تۇردى. ءوزىنىڭ باس ورداسىندا باسىم كوپشىلىككە اينالۋ – ۇلتىمىز ءۇشىن ومىرلىك ءمانى ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعان، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە بولاتىن.

- جالپى، الەمدى تىتىرەتكەن «كەڭەس وكىمەتى» ءوزىنىڭ «سۇيىكتى» حالقى قازاققا نە بەردى؟

- سوۆەتتىك بيلىك جىلدارىندا قازاق اۋەلى اشتىق اپاتىنا ۇشىرادى،  سودان سوڭ تۋعان جەرىنەن توبىمەن قونىس اۋدارۋعا، جات جۇرتتا بوي جاسىرۋعا ءماجبۇر بولدى، اتىلدى، ايدالدى، التى الاسى جوق جيھان سوعىسىنا توعىتىلىپ، العى شەپتە تاعى دا قىرىلدى، از-ماز تىنىشتىق ورناعان زاماننىڭ وزىندە جوقشىلىق جەڭىپ، اۋرۋ-سىرقاۋ جايلاپ، تابيعي ءوسىمنىڭ ءوزى شەكتەلدى، وسىنىڭ ءبارى از بولعانداي، باس كوتەرتپەي، ءبىرجولا وتارلاۋ ءۇشىن جەتپىس جىل بويى قازاق جەرىنە سلاۆيان ءناسىلدى جۇرتتى ءجۇز مىڭداپ قونىس اۋدارتىپ، اقىرى الدەنەشە ميلليونعا جەتكىزىپ، ولارعا بارلىق جاعداي جاسالدى، بۇعان قوسىمشا، يمپەريانىڭ ەۋروپالىق باتىس بولىگىن وكتەم ۇلتتىڭ ماڭگىلىك يەلىگىنە اينالدىرۋ ءۇشىن مۇسىلمان تەكتى قانشاما حالىق تۇپ-تامىرىمەن قوپارا كوشىرىلىپ، تاعى دا قازاق قونىسىنا شاشىلدى – ناتيجەسىندە 1959 جىلعى بۇكىلوداقتىق ساناقتا قازاقتار وزدەرىنىڭ مىڭ جىلدىق اتا قونىسى قازاقستان شەگىندەگى حالىقتىڭ نەبارى 29 پايىزى، ياعني ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەي قالدى. ءسويتىپ قازاق ءوز ەلىندە سان جاعىنان عانا ەمەس، ادامدىق قۇقىق، كىسىلىك ەسەپ تۇرعىسىنان العاننىڭ وزىندە ەكىنشى ەمەس، ءۇشىنشى دە ەمەس، ەڭ تومەنگى ءناسىل – بەسىنشى، التىنشى سۇرىپتاعى، ەڭ قۇنسىز حالىققا اينالدى. قۇنسىزدىعىمىز سونشالىق، ۇلتتىق قاسيەتتەن ايىرۋ، وتارلاۋ ساياساتى جوعارعى، سوۆەتتىك، پارتيالىق بيلىك تۇرعىسىنان ايرىقشا ارسىزدىقپەن، اشىقتان-اشىق جۇرگىزىلدى، ال بەيرەسمي جاعدايدا، كۇندەلىكتى تۇرمىستا، قازاقتىڭ كەمشىن ەكەندىگى، قور، سورلى، ەشقانداي قۇقىقسىز ەكەندىگى وكتەم، جاۋلاۋشى جۇرت تارابىنان اياق اتتاعان سايىن كوزگە شۇقىپ، نۇقىپ كورسەتىلىپ وتىردى. تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتكەن وكتەم حالىق وكىلدەرى، ءتىپتى، باسقا، تۇگەلگە جۋىق ورىس جايلاعان قالالاردى ايتپاعاندا، استانا الماتىنىڭ وزىندە قازاقتاردىڭ كوشەدە، قوعامدىق كولىكتەردە ءوز تىلىندە سويلەۋىنە تىيىم سالۋعا تىرىساتىن بولدى. بارلىق كەلىمسەك اتاۋلى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قازاق تەكتى نىشانداردى تاپاۋ، قازاق نامىسىن قورلاۋدى ادەپكى قاعيداعا اينالدىردى. جانە قيت ەتسە، قازاقتىڭ ازدىعىن بەتىنە باساتىن. سوندىقتان دا از-ماز نامىسى بار، ۇرپاعىنىڭ قامىن ويلاعان، بولاشاق تىرشىلىكتەن ءۇمىتتى قازاق اتاۋلى تۋعان حالقىمىزدىڭ ءوز جەرىندە كوپشىلىككە اينالۋى – بارلىق بولماسا دا، ءبىرتالاي ماسەلەنىڭ وزىنەن-وزى شەشىپ بەرەدى دەپ ءبىلدى.

- تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى  قانداستار  ماسەلەسى  تۋرالى نە ايتاسىز؟

- تاۋەلسىزدىك ورناعاندا سول ورماننىڭ تەزىنەن جۇزەگە اسۋىنا بارلىق جاعداي تۋعانداي كورىندى. سوعان وراي، رەسپۋبليكا باسشىلىعى دا بۇل ىسكە وڭ پەيىلمەن قارادى. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى وتكىزىلدى. سىرت ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە كەشەگى سوۆەتتەر شەگىندە قالعان اعايىندار جەكەلەپ قانا ەمەس، توبىمەن كوشىپ كەلە باستادى. اشىق ايتىلماعانىمەن، ءسىرا، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك باعدارلاما جاسالدى. ونىڭ ايقىن كورىنىسى - موڭعول ۇلىسىنداعى باۋىرلارىمىزدى ۇيىمداسقان تۇردە اتا جۇرتقا قونىستاندىرۋ بولدى. تۇركمەندەگى، قاراقالپاقتاعى قازاقتار جاپىرلاپ كوشىپ جاتتى. وزبەكستان شەگىندە دە قوزعالىس بار. رەسەي قازاقتارى دا قوبالجي باستادى. قىتايداعى قازاقتا دا ۇشارعا قانات جوق. ءسويتىپ، سىرتتاعى حالقىمىزدىڭ ءوز اتا جۇرتىنا، ناقتىراق ايتساق، ءبارى دە اتا جۇرتتا وتىر، ءوزىنىڭ دەربەستىك تۋىن كوتەرگەن باس ورداسىنا جاپپاي بەت بۇرۋى، ۇدەرە كوشۋى كۇن تارتىبىندە تۇردى. بۇل بارىنەندە ماڭىزدى بولاتىن.

- ءجون ەكەن، مۇنداي جاعدايدى سىرتقى جانە ىشكى كۇشتەر قالاي قابىلدادى؟

- مىنە، وسى كەزدە... وزدەرى دە قاۋساپ، ءبىرجولا ىدىراۋعا شاق وتىرعان رەسەيدەگى يمپەريالىق كۇشتەر، ونىڭ سىرتقى كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن، بۇرىندا «ورتالىق» سانالعان گازەت، جۋرنال، راديو، تەلەديدار – ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتارشىل اقپارات كوزدەرى ويباي، اتتانعا تولى قوقان-لوققىعا كوشتى، ول از بولعانداي، تاۋەلسىز اتالاتىن ەلدىڭ ءوز ىشىندە شىعىپ جاتقان ورىس ءتىلدى باسپا ءسوز، اسىرەسە، دوكىر شوۆينيزم عانا ەمەس، ارسىز ءراسيزمنىڭ جارشىسىنا اينالعان «كاراۆان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرى كۇش الدى. «قازاقستان وكىمەتى رەسپۋبليكادا تاريحي قالىپتاسقان دەموگرافيالىق تەپە-تەڭدىكتى بۇزعىسى كەلەدى، كوپ ۇلتتى ەلدى تۇگەلدەي قازاقتاندىرعىسى كەلەدى، بۇل نە سۇمدىق!» دەگەن ايقاي كوتەردى. البەتتە، مۇنداعى جاندايشاپتاردىڭ، انداعى وكتەمدەردىڭ ارتىندا تاريحتى كەرى بۇرعىسى كەلگەن يمپەريالىق وتارشىل كۇشتەر تۇر ەدى جانە باسپاسوزدەگى نوقى مەن ءدۇبىر – ونىڭ سىرتقى، سىپايى عانا كورىنىسى بولعان ءتارىزدى. ءبىز ارعى، جوعارعى رەسەيدەگى جۋان بيلىكتىڭ بەرگى، تومەنگى دەمەيىك، ءالى بۋىنى بەكىمەگەن جاس بيلىككە، جارلىق، نۇسقاۋ دەمەيىك، قانداي اعالىق كەڭەس بەرگەنىن بىلمەيمىز. مۇمكىن، ەشكىم دوڭايبات جاساماي-اق، كۇشىگىنەن تالانىپ، بارىنە كوندىككەن سورلى باسىمىز، وز-وزىمىزدەن-اق جاننان ءتۇڭىلىپ، بۇرىنعى قوجايىننىڭ ىڭعايىنا جىعىلا بەرگەن شىعارمىز. قايتكەندە دە وكىمەتىمىزدىڭ اۋەلگى ارىنى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالدى. ارينە، كوشى-قون توقتالسىن دەگەن پارمەن بەرە المايدى، باستالىپ كەتكەن ءىس ءوز اعىنىمەن جۇرە بەرەدى، تەك ەندى بۇل تاراپتا ايتارلىقتاي جانى اۋىرا قويمايتىنىن بايقاتتى.

- ال، سول اعىلىپ كەلگەن ورالمانعا اتقارۋشى بيلىكتىڭ كورسەتكەن قۇرمەتىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- جانى اۋىرمايتىنى، كەرەك دەسەڭىز، اشىق قارسىلىعى قايتا ورالعان قازاقتارعا باسقانى بىلاي قويعاندا، ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسىنەن ايقىن اڭدالدى. تۇپتەپ كەلگەندە، قولدا تۇرعان نارسە عوي. ال ءبىز توقسان ءتۇرلى، كوبىنە-كوپ قيسىنسىز انىقتاما سۇراپ، سەرگەلدەڭ ازاپقا سالدىق تا قويدىق. رەسەيدەن قايتىپ كەلگەن تەكتى ءناسىل – ورىس اعايىندار ءۇش اي ىشىندە پاسپورت الىپ ۇلگەرەدى ەكەن. ال ءوز اتا جۇرتىنا ورالعان، ءناسىلى تومەن قازاق ايلاپ ەمەس، جىلداپ جۇرەدى، ءومىرىن توزدىرىپ، وكسۋمەن شارشايدى، مىنە،الدى ءبىر مۇشەل – ون ەكى، ون ءۇش جىل بولدى، ءالى كۇنگە پاسپورتقا جەتپەگەن قازاقتار بار. ال جاڭادان كەلە جاتقانداردى قيامەتتىڭ قىل كوپىرى كۇتىپ تۇر. قاي مەكەمەگە بارسا دا، قاپتاعان شىرەت، قورلىق ءسوز، دوكىر قابىلداۋ. بۇل – ءايتىپ-بۇيتىپ قازاقستانعا جەتكەندەرى. ال سىرتتاعى اعايىن... وزبەكستاننىڭ سۇراۋسىز، قۇنسىز قازاقتاردى قورلايتىن ءوز زاڭى بار. جۇڭگو – اۋەلدەن الەمدىك يمپەريا، كۇش-قۋاتىنا سەنەدى، ساياساتى بەرىك، سوندىقتان دا وزبەكتەگى شولتاڭ وكىرەش جوق، جىميا كۇلىپ وتىرسا دا شەڭگەلى بەرىك. بۇل باعىتتا وكىمەت، نيزام تارابىنان قويىلعان توسقاۋىلدى ايتپاعاندا، ءبىزدىڭ تيەسىلى كونسۋلدىق مەكەمەلەردە بەكىگەن وكىلدەرىمىزدىڭ ارەكەتى، ناقتىلاپ ايتساق، ەشكىمگە دە قۇپيا ەمەس پاراقورلىعى مەن ەشقانداي ادامگەرشىلىك مادەنيەتكە سىيمايتىن جويداسىز دوكىرلىگى، جۇڭگو مەن ۇيعىرعا كەلگەندە جىبەكتەي ەسىلىپ، قازاقتى كورگەندە اتاسىنىڭ قۇنىن قۋعانداي بەتپاق استامشىلىعى ول جاقتاعى  جۇرتىمىزدى ءبىرجولا پۇشايمان،  ءمۇساپىر كەپكە ءتۇسىرىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قالىپتاسقان، كەز كەلگەن قىزمەت ورنىن اقشا ساۋاتىن كىرىس كوزى، جەكە باس پايداسىنا ارنالعان قازىنا كىلتى دەپ ەسەپتەيتىن، دەرتتى سانادان تۋعان كەمباعال ءداستۇر ءدال وسى، شەت ەلدەگى قازاقتارعا قاتىستى مەكەمەلەردەن سىرت بولسا عوي. جوق. ەڭ ءتيىمدى جەر دەپ، ەڭ جىگەرلى جەبىرلەرىن جىبەرەتىن سياقتى.

ءىى ءبولىم

-          مۇحتار اعا، ودان بەرى دە ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتتى عوي، ءدال قازىرگى جاعداي تۋرالى نە ايتاسىز؟

-         ايتا بەرسە، ورالمان ماسەلەسى، ياعني، ۇلتىمىزدىڭ تاريحي بولاشاعى تۋرالى ۋايىم، قايعى باستان اسادى.  ءوز قولىمىزدا، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ عۇزىرىندا تۇرعان، ەشقانداي شىعىنعا تۇسپەيتىن، ءاربىر قازاققا داۋسىز تيەسىلى ازاماتتىق، ياعني پاسپورت ماسەلەسى وسىنشاما شىرعالاڭ بولعاندا قالعان، تۇپتەپ كەلگەندە قاراجاتقا بارىپ تىرەلەتىن جاعدايلاردان نە ءۇمىت، نە قايىر، شارشاپ، شالدىعىپ، جاننان ءتۇڭىلىپ ءجۇرىپ، اقىرى تۇبىندە ازاماتتىق العان ورالماننىڭ وزىنە باسپانا كەرەك، كۇنكورىس كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن جيناپ قويعاندا اعايىنشىلىق ىقىلاس، تۋىستىق پەيىل، ادامگەرشىلىك كوزقاراس قاجەت. ەڭ جەتىمسىز، ەڭ قيىنى وسى ەكەن.

ويتكەنى... سىرتتاعى قازاقتىڭ باس ورداسىنا كوپتەپ ورالۋى، بايىرعى جۇرتتىڭ ءوز قونىسىندا باسىم كوپشىلىككە اينالۋى – ايتەۋىر، قالتىراسا دا قالام ۇستاپ وتىرعان، بەس-التى جازۋشىعا جانە ۇلتتىق ساناسى بار ءبىرلى-جارىم زيالىعا كەرەك سياقتى. ارنايى مىندەت جۇكتەگەن وكىمەت مەكەمەلەرى سونشاما كەرەناۋ شىققاندا، جەرگىلىكتى، قاراپايىم قازاقتى تۇگەلگە جۋىق كەسىر دەمەسكە بولمايدى. كوبىندە، ورتامىز تولسا دەپ وتىرعان ەشكىمدە جوق. كەشە ۇستىنە باسىپ كىرگەن ورىس تۇرىپتى عوي، ارمەن مەن گرەك، كۇرد پەن كارىسكە دەيىن حوش كورگەن، قايدان كەلدىڭ، نەگە كەلدىڭ دەپ سۇراماعان، ءايتىپ-بۇيتىپ جاعۋ، كوڭىلىن تابۋدى عانا ويلاگان ورتاقشىل قازاق ەندى بۇگىن، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، جۇرەگى لۇپىلدەپ اتا جۇرتىنا جەتكەن قانداسىنا قىر كورسەتەدى. اۋىل اكىمى: «سەندەر قايدان كەلدىڭدەر؟ نەگە كەلدىڭدەر؟ سەنى مەن شاقىرعام جوق!» دەپ ايقايلايدى. وزدەرى دە قايىرشى بولىپ، سىڭىرىنە ارەڭ ءىلىنىپ وتىرعان قالعان قازاق كوڭىلى تۇسسە سىقپىرتا بوقتايدى، قىرسىعى ۇستاسا جابىلىپ ساباپ الادى. توبەلەستە كۇشى جەتپەي بارا جاتسا، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ورىس اعايىندارىن كومەككە شاقىرادى. بۇل جاعداي، ءتىپتى، اناۋ ءبىر جىلدارى، جوعارى مارتەبەلى قازاق شەنەۋنىگى تاراپىنان ماقتانىش رەتىندە، قازاقستاندا قالىپتاسقان ۇلتتار دوستىعىنىڭ جارقىن كورىنىسى رەتىندە ايتىلعانى ەسىمىزدە. جەتىسكەن ەكەنبىز. ەرتەڭ سول ەسالاڭ قازاق جاڭاعى ەستى ورىسپەن قوسىلىپ الىپ ءوزىڭىزدى ساباسا قايتەر ەدىڭىز؟ ەگەر وسىلاي كەتە بەرسەڭ، ءسوز جوق ونداي كۇن دە الىس ەمەس.

-          ءوز قانى، ءوز باۋىرىن جات كورۋ قازاققا ءتان بە، وسى...

–        مىنە، ماسقارانىڭ ءوزى ماقتانىش بولاتىن جاڭدايعا جەتىپپىز. ەندى نە قالدى؟ جارايدى، ورىس پەن قازاقتىڭ بۇزىعى قوسىلىپ، بەيكۇنا ءبىر قازاقتى ساباسا، شەتىن وقيعا ەكەن. الىستان كەلگەن قازاققا اۋىلداعى قازاق قىسىم جاساسا، ول دا ءبىر اقىماقتىڭ ءىسى. ءبىراق ەلىم دەپ جەتكەن ورالمان مۇنداعى قازاققا نەگە جات بولىپ كورىنەدى؟ ورىس-ورامان نەگە جات ەمەس؟ نەگە  دەسەڭىز... ءبىزدىڭ قالىپتاسقان تۇسىنىك، ساناعا ءبىرجولا ورىناققان ۇعىم بويىنشا، قازاق ەمەس جۇرتتىڭ ءبارى – قوجايىن. قازاقتىڭ ءبارى – قۇل. قۇل قاشاندا قۇلعا تاۋەلدى. قۇل قاشاندا ءوزى تەكتەس قۇلدى قورلاعىسى كەلىپ تۇرادى. ءوزىنىڭ قۇنسىزدىعىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن. كوزى كورمەسە دە، قاسىندا تۇرماسا دا ءداستۇرلى قوجايىن ارقىلى قۇلدىق پارىزىن قۇلدىق مىندەتىن وتەۋ ءۇشىن. اقيقات شىندىق وسى.

جوعارىدا ءبىز ارنايى توقتالعان، ەشبىر جۇرتتا، ەشبىر تاريحتا بولماعان، بەلگىلى ءبىر جۇرتتىڭ وزىن-وزىنە ايداپ سالعان، «قازاقتىڭ جاۋى –قازاق!» دەگەن ۇران قايدان شىقتى؟ باسقاعا ءالى كەلمەگەن قورلىقتان، ءوزىن-وزى كەم ساناعان قۇلدىقتان. ەلدىڭ تىرەگى، ۇلتتىڭ قامقورى بولۋعا ءتيىس پارلامەنت نەگە قازاققا قارسى – بىرىنشىدە، قازاقتىڭ جەرىن تالاپايعا جىبەرۋ  تۋرالى،   ەكىنشىدە، سول قازاقتىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋىنە توقتاۋ سالۋ تۋرالى داۋىس بەردى؟ كەشىرىڭىز، بيلىگىنىڭ كۇشتىلىگىنەن ەمەس، قۇلدىعىنىڭ كۇشتىلىگىنەن. ءتىپتى، كەز كەلگەن قۇقىقتىق جۇيە بويىنشا، كەز كەلگەن كىسىنىڭ (ايىپكەردىڭ) وزىنە قارسى ءوزى كۋالىك بەرۋى زاڭسىز دەپ تانىلادى عوي... ال ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز دارعا تارتۋعا، بۇتارلاپ شابۋعا، يتكە تالاتۋعا،  قورلىق ولىمگە كەسە بەرەمىز؟ مۇنىڭ ءبارى – قازىرگى كەزدە جەر الەمدە جوق قۇلدىق سانانىڭ كلاسسيكالىق كورىنىسى. مۇندايدا، «ايتكەنمەن، كەيبىر جاعدايدا»، «كوپ بولماسا دا، ءقايسىبىر جەردە»، «سيرەك تە بولسا» ۇشىراسىپ قالادى... دەپ كەشىرىم سۇراعان ەسكەرتپە ايتىلادى، سودان سوڭ، باياعى پارتيا، كاسىپوداق جينالىستارىندا قالىپتاسقان جورا بويىنشا، «وسىنداي كەمشىلىكتەرگە قاراماستان» دەپ، مايموڭكەلەي باستايدى. سول، قاتەسىز قاعيدانى قايتالايىق.

ارينە، بارلىق جەردە، جاپپاي ەتەك العان كەسەل ەمەس. ءبىراق دەرتتى قۇبىلىس، قاتەرلى سىرقات ەكەنى تاعى كۇمانسىز. سوعان قاراماستان، حالقىمىزدان، جالپاق جۇرتتان ءۇمىتىمىز زور. ايتپەسە، وسىنىڭ ءبارىن تىزبەلەپ، تاۋسىلا جازىپ اۋرە بولماس ەدىك. بىزگە دە تىنىشتىق كەرەك. ايتكەنمەن، كوزىڭ كورىپ وتىرسا، جالپىعا بەلگىلى كىناراتتى قالاي ايتپاسسىڭ. ۋھ... انتەك سوزدەرىمىز ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ بولدىق. ەندى ارى قاراي تارتامىز.

–        اۋەل باستان قازاق وسىلاي ما ەدى؟

– جوق. قازاق باۋىرمال ەدى. ىزگى ەدى. كىسىلىگى زور، ادام اتاۋلىعا جاناشىرلىعى مول ەدى. وتكەن زاماندا عانا ەمەس، كۇنى كەشە عانا. 62-جىلى ارعى بەتتەن ەل اۋدى. بەس-ون كىسى ەمەس، ونداعان مىڭ، ۇزىن سانى شيرەك ميلليونعا تاقۋ قالىڭ قازاق. ودان بۇرىن، شاماسى 55-جىلدان باستاپ، جەكەلەپ تە، توبىمەن دە وتە باستادى. اعايىنسىراپ وتىرعان حالقىمىز ارىپ-اشىپ كەلگەن باۋىرلارىن قالاي قارسى العانى ەسىمىزدە. سول، ارىدان اۋعان، وتانىنا ورالعان قازاق ەسەلەپ ءوسىپ، شىعىس بەتتەگى وسكەمەن، سەمەي، تالدىقورعان، الماتى – قازاقسىراپ وتىرعان بىرنەشە وبلىستى ۇلتتىق اپاتتان امان الىپ قالدى، قازىرگى ۇرپاعىنا قاراپ، قاشان، قايدان كەلگەنىن اجىراتا المايسىز. اۋەلدەن، ءبىرىڭعاي، ءبىرتۇتاس، اجىراعىسىز قازاق قوي، ءبىز جات جۇرتتا وسكەن تۇرمىس كەبىن ايتىپ وتىرمىز. قالىڭ قازاقتىڭ ورتايعان دارياسىن تۇگەل تولتىرماسا دا، ءبىرشاما وڭاپ تاستاعانى كۇمانسىز ەدى. ال تيىسىنشە، شىن پەيىل، ىستىق ىقىلاسپەن قابىلداعان سەبەبىمىز... بۇلاردىڭ ءبارى قازاق بولعاندىقتان عانا ەمەس ەكەن. جوعارى بيلىك تاراپىنان پارمەندى نۇسقاۋ تۇسكەن. كەلگەن بوسقىنداردىڭ ءبارى تيىسىنشە جاقسى  قابىلدانىپ، جەرگىلىكتى جەردە قاجەتتى جاعداي تۋعىزىلسىن! – دەگەن. ال، وسىدان سوڭ تىڭداماي كور. باسشىلار ورىنتاعىنان قۋىلادى، باسقالار نەسىبە، جۇمىسىنان قاعىلادى، ابىروي-اتاقتان عانا ەمەس، پارتبيلەتتەن، ياعني، بار بولاشاعىنان ايرىلادى. سوندىقتان شۇرقىراپ قابىل الدىق. جانە، عۇزىرلى جارلىق بويىنشا، ەشكىمنىڭ ىشقىرىن اقتارما-اق، اينالاسى ەكى-ۇش ايدان وزدىرماي، تۇگەل (سەرپاستىي، مولوتكاستىي، سوۆەتسكيي» – بالعا-وراقتى سوۆەتتىك پاسپورت الىپ شىقتى. مىنە، وكىمەتتىڭ كۇشى! تەك وكىمەت قانا ەمەس. ول كەزدە كەشەگى اشارشىلىقتى، ەل اۋعان زوبالاڭدى، قىرعىن سوعىستى – تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن بارلىق قيىندىقتى كوزىمەن كورگەن، نەمەسە اكە-شەشەسى، اتا-اجەسى، اعايىنداس جۇرتتان ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ قانىققان اعالارىمىزدىڭ ءتورت كوزى تۇگەل ەدى. قازاقى باۋىرمالدىق سانا، ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتان كەتە  قويماعان، پەيىلدى، مەيىرلى قازاق. سول زامانداعى گازەت تىلىمەن ايتساق، وكىمەت پەن حالىقتىڭ بىرلىگى وسىنداي تاماشا ءارى ۇلگىلى ناتيجەگە جەتكىزدى.

–        ەندى ءقازىر شە؟

–        ءقازىر وكىمەت – وزىڭىزدىكى. قانداي جارلىق شىعارسا دا ەشكىم قولىنان قاقپايدى. حالقىڭىز ورىنىندا. ول زاماندا 3 ميلليونعا ىلىنبەي جاتسا، ءقازىر ەسەلەپ ءوسىپ، توعىز ميلليوننان ەركىن اسقان. قازاق مەملەكەتى، قازاق وكىمەتى، قازاق جۇرتى. مىسالى، تاۋەلسىزدىكتىڭ 13 جىلىندا وتانعا ورالعان قازاقتىڭ جيىن قۇرامى – باياعى، سوۆەتتىك 1962 – ءبىر-اق جىل، ەكى-اق اپتادا شەكارادان اسقان، حالىقتىڭ سانىنان اسپاي جاتۋى قالاي؟ بار ماسەلە قاراجاتقا تىرەلىپ تۇرسا، داريا بولىپ اعىپ جاتقان مۇنايدىڭ اقشىسى قايدا؟ قازاق جۇرتىنىڭ الەمدەگى ءبولىنىس ىڭعايىنا قاراي، مۇنداعى حالىققا ەكى ەسەسى، انداعى حالىققا ءبىر ەسەسى دەپ كەڭىنەن كەسپەي-اق، مول دۇنيەنىڭ وننان، ءتىپتى جيىرمادان ءبىر بولىگىن ەلدىڭ بولاشاق يگىلىگى – بار قازاقتى اتا جۇرتقا جيناستىرۋ ماقساتىنا پايدالانسا قايتەدى؟ قاراجاتىڭدى قيماساڭ، ءوز بەتىمەن كەلىپ جاتقان اعايىن تىم قۇرسا ازاماتتىق الۋعا كەدەرگى كەلتىرمە. وكىمەتىمىزگە ايتىپ وتىرمىز.

–        وكىمەتتىڭ ەڭبەگى، مۇلدە، جوققا ءتان بە، سوندا؟

–        تاعى دا كىشىلىكپەن ەسكەرتە كەتەيىك، بۇدان بۇرىنعى وكىمەتىمىز شەكتەن شىققان ايكاپىر ەمەس ەدى. ورالماندارعا كۆوتا، كەلىسىمدى قاراجات تا بەرگەن. ارنايى قۇرىلعان كوشى-قون ماسەلەسىمەن اينالىساتىن مەكەمەلەر تيەسىلى ءتىزىم بويىنشا كوشىرىپ اكەلىپ، شاماسىنشا ورنالاستىرعان.

مۇنىڭ ءبارى ءجون ەدى، ءبارى جاقسى. ءبىراق جەتكىلىكسىز. كۆوتاڭىز دا، قاراجاتىڭىز دا، باساقاداي جاعدايىڭىز دا. ەڭ جەتىمسىزى... ىقىلاس-پەيىل بولىپ تۇر. وكىمەتتى ايتپايمىن، وكىمەت دەگەنىڭىز – ماشينا، جارلىق بەرىلەدى، ءايتىپ-بۇيتىپ شارۋاسىن جاسايدى. مەن ءوزىمىزدىڭ، اباي اتام ايگىلەگەن «قالىڭ ەل – قازاعىمىز» جونىندە ايتىپ وتىرمىن. اينالىپ كەلگەندە، وكىمەتىمىزدىڭ ءوزى حالىقتىڭ كوڭىل اۋانىنا قاراۋعا ءتيىس قوي. ماسەلەن، سول قازاقتىڭ  ۇلتتىق تالاپ-تىلەگىنە. بۇگىنگى جۇرتىمىزدا مۇنداي وزگەشە تالاپ – ياعني، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا، تۋراسىن ايتقاندا ەل بولىپ تۇرۋ-تۇرماۋىنا تىكەلەي قاتىستى سىرتقى ميگراسيا سونشاما شەشۋشى ماسەلە دەپ تانىلماي وتىر. ءبىرلى-جارىمداپ كەلىپ جاتقان اعايىندارىمىزدىڭ قالالاردا تيەسىلى مەكەمە ەسىگىن توزدىرعان قورلىق وتكەلى، اۋىلدا سەنى كىم شاقىردى دەگەن دورەكى ايقاي استىنداعى اۋىر تىرشىلىگى باسقاشا كەسىمگە جول قالدىرمايدى. ۇلتتىق سانادان عانا ەمەس، كەز كەلگەن، ءتىپتى، ەڭ تومەنگى ساتىداعى جان يەسىنە قاتىستى، ءوزىن-وزى ساقتاۋ تۇيسىگىنەن دە ايىرىلعان دەگەن وسى ەمەس پە. ءتىل بىلمەگەندەر – ماڭگۇرت دەسەك، ءتىلىن بىلە تۇرا ەشتەڭە ۇقپاعانداردى نە دەيمىز! ەندى قايدا باردىق؟

«ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» كىتابىن قولىنا الىپ، مۇحتار اعاسىمەن اڭگىمەلەسكەن

قۇمار جۇماحان