بۇگىنگى تاڭدا جۇڭگو وتە تەز قارقىنمەن دامۋدا، ونىڭ نەگىزگى ساياساتىنىڭ ءبىرى – «باتىس ءوڭىردى اشۋ» ساياساتى. «باتىس ءوڭىردى اشۋ» – قىتايدىڭ باتىس وڭىرىندەگى ورنالاسقان ولكەلەر ولار: تيبەت، گانسۋ، چيڭحاي، شينجياڭ، نيڭشيا، ىشكى مونعول، گۋاڭشي جانە چوڭچيڭ، شيانشي، سى چۋان، گۇي جوۋ،ءۇينان قاتارلى 12 ولكە-قالالاردى قامتيدى. جالپى جەر كولەمى 6 ميلليون 850 شارشى كيلومەتىر جەردى الىپ جاتىر. بۇكىل مەمەلەكەتتىڭ 71،4% ۇستايدى،2002جىلدىڭ سوڭىڭىندا بۇل جەردەگى حالىقتار سانى ءۇش ءجۇز ميلليون 670مىڭ ادامعا جەتتى. بۇكىل ەل حالقىنىڭ 28،8% ۇستايدى. 2003جىلى مەمەلەكەتتىك جالپى ىشكى ءونىم 226مىڭ 600تيللياردقا جەتتى. بۇل بۇكىل ەلى ىشكى ءونىمىنىڭ 16،8%ۇستايدى. بۇل وڭىرلەردىڭ تەك ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى شىعىس قىتايمەن سالىستىرعاندا الدە قايدا ارتتا، الايدا تابيعاتى، قازبا بايلىقتارى، بازار بولۋعا نەگىزدەرى، جاعاراپيالىق ورتاسى، تاريحى ءبار-بارى دە تاماشا شار-جاعىدايىندا. بۇل ءوڭىردىڭ جان باسىندىق ورتاشا تابىسى شىعىسپەن سالىستىرساق 40% ىنا تەڭ كەلەدى،[2]سوندىقتان بۇل ءوڭىردى1999جىلى17شىلدەدە كوزدەن كەشىرگەن سول كەزدەگى قكپ ءتوراعاسى جياڭ زىمين تەزدەتىپ شىعىسپەن تەڭەستىۋدى قولعا الۋ جونىندە تاپسىرما بەرگەن قول استىنداعى اتقا مىنەرلەرگە. ول ءوز سوزىندە قىتايدىڭ شىعىسىندا يگەرىلمەي قالاتىن كوپ اقشانى وسى رايوندارعا سالۋ جونىندە بۇيرىق بەردى. الايدا بۇل جەرلەردىڭ جان سانى سيرەك، جەرى تاۋلى، جولى قيىن. سولاي بولعانىنا قاراماستان جەرگىلىكتى قالىق حالىقپەن، كادرلارمەن بىرلەسىپ حالىقتىڭ جاعدايىن جاساۋ،ەل تۇراقتىلىعىن مىقتى ۇستاۋ كەرەكپىز دەپ اتاپ كورسەتتى. 2001جىلدىڭ قاڭتارىندا بۇل تاپسىرما بويىنشا سول كەزدەگى قحر ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى جۋ رىڭجي ءوزى باس بولىپ وسى شارۋانى قولعا الدى. سول جىلدىڭ ناۋىرىز ايىنان باستاپ ناقتىلى جۇمىستار باستالدى. 2010ج 5 ماۋسىمدا «باتىس ءوڭىردى زور كۇشپەن ايقارا اشىۋ» دەپ اتالاتىن بايانداما جاساپ قكپ ءتوراعىسى حۋ جينتاۋ تومەندەگى 6 جۇمىستى مىقتى ۇستاۋ دەپ ۇكىمەت پەن قاتىستى باسشىلارعا تاپسىرما بەردى: [3]ول ءوز سوزىندە جەڭىل قاراۋعا بولمايتىن وتە ماڭىزدى دا جاپالى جۇمىس، بۇل ۇستەرىڭىزدەگى اۋىر جۇك دەپ اتاپ كورسەتتى؛
1.كەدەيلەر قونىستانعان وبىلىستار مەن ەلدى مەكەندەردى نەگىز ەتىپ ولارعا جاردەم اقشالاردى كوبەيتۋ، ونداعى ءتۇرلى تىرشىلىك قۇرىلعىلارىن زور كۇشپەن جاڭارتىپ، وسى زاماندانعان ينفرا قۇرلىمداردى دامىتىپ، مەمەلەكەتتىڭ حاۋپسىزدىگىن بارىنشا كۇشەيتۋ كەرەكسىڭدەر.
2.شاعىن جانە ورتا، ۇلكەن بيزەىنەس ورىندارىن ەڭ الدىمەن اشۋعا كوڭىل ءبولىپ، اسىرەسە حالىققا پايدالى تابىس كوزدەرىن كوبەيتۋ، وسى ارقىلى ەكونوميكالىق دامۋدى قولعا كەلتىرىپ، ەكونوميكالىق قۇرلىمداردى رەتتەپ، وسى زاماندانعان فورمادا حالىققا قىزمەت كورسەتىڭدەر، جاڭاشا عىلىمي اگرارلىق سالانى قالىپتاستىرىپ حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ كەرەكسىڭدەر.
3.قوعامدىق قۇرلىمداردى رەتتەپ، ناقتىلى حالىققا پايدالى جۇمىستاردى كوبەيتىپ، قالا-اۋىلدارعا دەيىن الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ جەلىلەرىن بارىنشا دامىتىپ حالىقتىڭ ءال-اۋحاتىن ودان ارى جاقسارتا ءتۇسۋ.
4. رەفورما جاساپ ەسىك اشۋ ساياساتىن بارىنشا جانداندىرىپ باتىس ءوڭىردى ءارى تەز ءارى تاماشا جاعىدايدا دامىتۋدىڭ تەتىكتەرىن قاراستىرىڭدار. بۇندا شەتەل-جانە وتاندىق قاتىستى ورگانيزاتسيالارمەن بايلانىسقا شىعىۋ، ودان ورتاق پايداعا كەنەلۋ، وتانعا ءحاۋپسىز تۇردە شەتەلمەن ەكونوميكالىق ىستەستىكەردى دامىتۋ.
5. جالاڭ دامۋ دەپ ناۋحانعا ايلاندىرماي ونداعى ۇيلەسىمدىلىك پەن تۇراقتىلىقتى قولعا كەلتىرۋ، قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى حالىقتىڭ اماندىعىن باستى نازارعا الۋ، قوعامدىق باسقارۋدىڭ جاڭاشا جولىن ويلاستىرۋ، حالىقتىڭ زاڭدىق ساۋاتىن ارتتىرۋ، ۇلت ارالىق قىزمەت پەن ءدىن ىستەرىن بىرگە قاراستىرۋ، ەتنوس ارالىق تاتۋلىقتى مىقتى ۇستاپ وتاندىق ەكوناميكانى ورتاق گۇلدەندىرۋ.
6. ءبىزدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان وسى ساياساتىمىزدى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بارىنشا قولداۋىنا قول جەتكىزۋ جانە بۇل ءىستى حالىققا ءتۇسىندىرىپ اتسالىسۋعا بەلسەنە كومەك كورسەتۋگە شاقىرۋ. بۇل ىستە وسىندا وتىرعان سىزدەر عانا ەمەس بارلىق كادرلار قوسىنى اتسالىسىپ، بەلسەنە جۇمىس جۇرگىپ ءوز وتاندارىن وزدەرى دامىتۋ كەرەك. ول تاعىدا ەستەرىڭىزگە سالايىن باتىس ءوڭىر وتانىمىزدىڭ ەڭ اۋقىمدى دا ەڭ ادەمى رايونى، سوندىقتان دا ول جەردە ەتنوستارى ىنتىماقتى، حالقى تىنىش، ەكونوميكاسى دامىعان، قوعامى تۇراقتى بولۋى ءتيىس دەپ قاداپ ايتتى. [1]
2011ج وسى شاراۋانى ودان سايىن كەمەلدەنىرۋ ماقساتىندا مەملەكەتتى دامىتۋ جانە رەفورما جاساۋ اگەنتتىگىنىڭ القالى جينالىسىندا باتىس ءوڭىردى زور كۇشپەن اشۋ جوسپارى قارالدى: بۇل جوسپار «1025» دەپ اتالادى. جالپى جوسپار 12 ۇلكەن تاراۋعا، 58 تاراۋشاعا بولىنەدى. جوسپار 2011 دەن 2015 جىلدار ارالىعىندا جۇرگىزىلۋى كەرەك جوسپار. [4]
بۇل جەكە ءبىر اگەنتتىگىنىڭ جۇمىسى ەمەس، جۇڭگو باسشىلارىنىڭ تىكەلەي قاداعالاۋىنداعى، بارشا قىتايلىقتاردىڭ جۇمىسى. سوندىقتان بۇل 5 جىلدىق باتىس ءوڭىردى دامىتۋ ىسىنە جەڭىل قاراۋعا بولمايدى، بۇندا ەڭ اۋەلى حالىقتتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ، قوعامداعى تۇراقتى تىنىشتىقتى قالىپتاستىرۋ، سودان كەيىن حالىقتىڭ ءبىلىمىن دەڭگەيىن جوعارلاتىپ، بارلىق نارسەگە عىلىمي كوز-قاراسپەن قاراي الاتىن دارەجەگە جەتكىزۋ، ارينە بۇل ىسكە بارشا حالىق ات سالىسادى، سونىڭ ىشىندە كادرلار قوسىنا، وتە-موتە جەرگىلىكتى كادرلار بەلسەنە اتسالىسادى، جان اياماي ماڭداي تەرلەرىمەن ءوز وتاندارىن گۇلدەندىرەدى. 2005 جىلدان بەرگى 5 جىلدىق كورسەتكىش جامان ەمەس، ايتار بولساق حالىقتىڭ ءال-اۋقاتتى ايتارلىقتاي جاقساردى، جان باسىنا كىرىس 2005 جىلدان 6 پايىزعا ءوستى. جولدار مەن ينفراقۇرلىمدار رەتتەلدى. 360000 شارشى كيلومەتر تاس جول جاسالدى، بۇزىلعان ەكولوگيا قالپىنا كەلتىرىلدى دەدى جاۋاپتى ماماندار. [5]
باتىس ءوڭىردى اشۋ ءىسى قولعا الىنعالى 13 جىل بولدى. وسى جىلداردا جەتكەن جەتىستىكتەر از ەمەس، مۇندا ءار پراۆينسياعا وتە تاماشا جەتىستىكتەرگە جەتتى. باتىس ءوڭىرى قوعامىنىڭ ءار سالاسىنا دارىندىلار مەن تىڭ ەڭبەككۇش كەلدى. جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ باتىس وڭىرلەرگە بايلانىستى ايرىقشا ادىس-تاسىلدەرى 2000ج № 33 قۇجاتىندا ايتىلعان. وندا جۇڭگو قكپ بيىكتە تۇرىپ ۇزاققا كوز جىبەرەدى. باتىس ءوڭىردى اشۋ ەكونوميكالىق ماسەلە عانا ەمەم ول مەمەلەكەتتىك ماڭىز بار ءىرى شارۋا. بۇگىننەن باستاپ ءبىرىنشى كەزەكتە جولداردى جاقسارتۋ، ەكولوگيالىق ورتانى جاقسارتىپ، اگىرارلىق ىستەردى وركەندەتۋگە كۇش سالۋ. ونەر-كاسىپ قۇرلىمدارىن رەتتەۋ، تۋريستىك شارۋاشىلىقتى دامىتۋ، عىلىمي-تەحنيكالىق وقىتۋدى كۇشەيتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، مادەنيەت ىستەرىن مىقتى ۇستاۋ. وسىلاي 5-10 جىل ىشىندە باتىس ءوڭىردى ايتارلىقتاي وزگەرتۋىمىز كەرەك. 21عاسىردىڭ ورتاسىندا باتىس ءوڭىردىڭ ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىعان، قوعام ءوندىرىسى العا باسقان، حالقى تىنىش، ىنتىماقتى، ەكولوگياسى تازارعان جاڭا بەينەسىن كورۋىمىز كەرەك دەپ جازىلعىن.
ورتالىقتان بولىنگەن اقشالاردىڭ قولدانىلىمىن ناقتىلى قاداعالاۋ، ول اقشالار اگرارلىق، قوعامدىق قامسىزداندىرۋ، بىلىم-بەرۋ، عىلىم-تەحنيكا، دەنساۋلىق-ساقتاۋ، جوسپارلى تۋۋ، مادەنيەت، ەكولوگيانى ساقتاۋدان سىرت ەگىستىك القاپتاردى، مال-شارۋاشىلىقتى جايلىمدار مەن ورمان -شارۋاشىلىعىن قۇنارلاندىرۋعا، قالپىنا كەلتىرۋ ءىسى بويىنشا سۋبسۋديالاۋعا ىستەتۋ. [6]
بارلىق قارجىلىق ۇيىمدار وسى ءىس-شاراعا بەلسەنە ات سالىسىپ كەرەك قارجىنى دەر كەزىندە بەرۋگە جاعىداي جاساۋ.
اقشا سالاتىن جەرلەردىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ حالىقتىڭ بارشا قاجەتىن نەگىزگە الا وتىرىپ ولاردىڭ ءال-اۋحاتىن جوعارلاتۋ.
بۇنداعى سالىق الۋعا جەڭىلدىك بەرۋ، 15 پايىز باج الماۋ.
جەر استى بايلىقتارى مەن كەن ىستەرىندە ءتيىمدى ساياساتتار قولدانۋ.
باعا ساياساتىن جانە كومۋنالدىق تولەمدەردە لايقتى باعانى ۇستانۋ.
رەفورما جاساپ ەسىكتى سىرتقا ايقارا اشۋ ساياساتىن قولدانۋ. ەلمىزگە شەتەلدىك ساۋداگەرلەردى مىقتاپ تارتۋ، شەتەلدىك تۋريستەردى دە بارىنشا كوبەيتۋ.
دارىندىلاردى سول وڭىرلەرگە تارتىپ، عىلمي-تەحنولوگيالىق ءبىلىم بەرۋدى كۇشەيتۋ. دارىندىلارعا جاعىداي جاساۋ ايلىعىن جوعارلاتۋ، باسپانامەن قامداپ سول جەردە قالىپ جاڭالىق اشۋعا شابىتتاندىرۋ. وسى ارقىلى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىگىنىڭ پايداسىن كورسەتۋ، وسى جەتىستىكتەردى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا پايدالانۋ، بۇكىل قوعامدى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ، ادامداردىڭ عىلىمي ورەسىن كوتەرۋ. مادەنيەت دەنساۋلىق ساقتاۋ ىستەرىن بارىنشا دامىتۋ. 2010 جىلدىڭ 26 قازانىندا بۇل تاپسىرما دەرلىك ورىندالدى دەدى جاۋاپتى ماماندار. [7]
بۇگىنگى تاڭدا قحر شۋار-ندا نەگىزگى 13 از ۇلت قوسىمشا 47 از ۇلت ءومىر سۇرەدى. قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن شۇاا-نىڭ جاعدايىنا توقتالساق: بىرىنشىدەن، شۇاا – جۇڭگو مەن قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى ستراتەگيالىق اۋدان؛ ەكىنشىدەن، شۇاا-دا 1 ميلليوننان استام، قازاق دياسپوراسى تۇرادى؛ ۇشىنشىدەن، باتىستى يگەرۋ بويىنشا قحر-دىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا شۇاا نەگىزگى ورىندى الادى؛ تورتىنشىدەن، بارلىق كوشىپ-قونۋ كومپانيالارىنداعى كوشىپ-قونۋ اعىنىنىڭ كوپ بولىگى شۇاا-عا باعىتتالادى؛ بەسىنشىدەن، شۇاا تابيعي رەسۋرستارعا، قۇنارلى جەرگە، مۇناي-گاز كەن ورىندارىنا باي اۋدان بولىپ تابىلادى. [9] شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانى قحر-دىڭ باتىس قاقپاسى بولىپ تابىلادى جانە ول قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى قاتىناس جولدارى وتەتىن جالعىز ايماق. ەكى مەملەكەت اراسىنداعى بارلىق كولىك ماگيسترالدارى: اۋە، تەمىرجول، اۆتوموبيل جولدارى شۇاا ارقىلى وتەدى، ەكىجاقتى ساۋدا كولەمىنىڭ 80 پايىزى شۇاا-نىڭ ەنشىسىنە تيەدى، بۇعان قوسا بۇكىل قازاقستان - جۇڭگو شەكاراسى شۇاا-نىڭ تەرريتورياسىنا جاپسارلاس جاتىر. شىڭجاڭ قحر-دىڭ باتىس سولتۇستىك شەكارا وڭىرىنە ورنالاسقان شەكارا لينياسى ۇزىن، ستراتەگيالىق ورنى ەرەكشە ماڭىزدى ەلدىڭ ورنىقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سونداي-اق شەتەلدەرمەن ەكونوميكا، مادەنيەت اۋىستىرۋدىڭ تەرەزەسى، سوندىقتان حان ۇلتى مەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرىن قايتكەندە تولىق دامىتۋ جانە ولاردى ورگانيكالىق تۇردە بىرلەستىرۋ - مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسى مەن قوعام دامۋىنىڭ كەپىلى از ۇلت اۋداندارىنىڭ باسىم بولىگى مەملەكەتتىڭ شەكارا اۋداندارى. مەملەكەت قورعانىسىنىڭ الدىڭعى شەبى ەرەكشە ماڭىزدى وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋدە ءسوزسىز تىنىش، ىنتىماقتى، ساياسي جاعداي ءارى ءقاۋىپسىز، سەنىمدى شەكارا قورعانىسى بولۋى ءتيىس. [8] سوندىقتان دا باتىس ءوڭىردى اشۋ ءىسى بۇل ماقساتتا وتە ماڭىزدى ورىن الادى. قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى شىنايى ەكونوميكالىق بازا مەن قارجى قاينار كوزدەرىنىڭ نەگىزىندە كوشىپ-قونۋ پروسەستەرىنىڭ وزەكتىلىگى ورىن العان 9-ىنشى بەسجىلدىق پەن كەلەسى ونجىلدىققا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ مەملەكەتتىك جوسپارىنىڭ نەگىزگى بولىگى بولعان كەشەندى جوسپار دايارلانعان. بۇگىنگى تاڭدا جۇڭگو ورتا ازيا، رەسەي مەن«باتىس جۇڭگو – باتىس ەۆروپا» تاس جولى – قىتايدىڭ باتىستى يگەرۋىنىڭ العاشقى قادامى. بۇل ساياسات ۇزاق مەرزىمدى ماقساتتارعا قول جەتكىزۋگە باعىتتالعان. وسى باعىتتاعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە – قازاقستان-قىتاي بايلانىسى، ال قازاستانعا شىعاتىن بىردەن-بىر ماڭىزدى وتكەل ول شين جيڭ. سوندىقتان دا قازاق-قىتاي دوستىعىنداعى «باتىس ءوڭىردى اشۋ» وتە ماڭىزدى سانالادى.
ابدۋراقىن نۇرحالىق
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ،
شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى
پىكىر قالدىرۋ