مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

الاشوردا مەملەكەتىنىڭ باسشىسى ءاليحان بوكەيحان «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس مىنەزدەن» دەگەن ەكەن. شىنىندا دا اسا ءبىلىمدى بولعانىمەن ۇلتقا ءبىر تيىن پايداسىن تيگىزبەگەن ازاماتتار بارشىلىق. الايدا سانالى عۇمىرىن ابايتانۋعا ارناعان مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى تۋرالى بۇلاي دەي المايمىز. ويتكەنى، ول ءوزى ايتپاقشى يدەيالىق كۇرەستە العان بەتىنەن قايتقان ەمەس. سوندىقتان دا عالىم وسى قايسار مىنەزىنىڭ اراسىندا ابايتانۋدىڭ شىڭىنا جەتىپ وتىر.

– ءسىز ءومىرىڭىزدىڭ 60 جىلىن قىلىشىنان قانى تامعان كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە وتكىزدىڭىز. الايدا، سوعان قاراماستان قاندايدا ءبىر ماسەلە بولماسىن وعان  ۇلتتىق تۇرعىدان قاراۋعا تىرىساسىز. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ شىرماۋىنا ماتالماي، ۇلتتىق بولمىسىڭىزدى ساقتاپ قالۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟

– مەنىمەن تەل وسكەن ۇرپاقتاردىڭ دەنى ماڭگۇرتتەنگەن ۇرپاقتار. ويتكەنى، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە مەنىڭ ءوزىم دە ماڭگۇرتتەنگەن بولاتىنمىن. ەڭ ءبىرىنشى رەت ينستيتۋت بىتىرگەننەن كەيىن تاشكەنت قالاسىندا جۇمىس ىستەۋگە بارعاندا وياندىم. سەبەبى، رايكومدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە «ساياسي ساباق» دەگەن پاننەن ۇلت ماسەلەسى جونىندە لەكتور بولدىم. ال، رايكومدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قىزمەتكەرلەر وسال ادامدار ەمەس. سوندىقتان، ولاردىڭ الدىندا ۇيالىپ قالماۋ ءۇشىن ۇلت تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ ءبارىن وقىدىم. سوندا ەڭ العاش «ۇلت ماسەلەسى ەلىمىزدە تۇپكىلىكتى شەشىلگەن» دەگەن قورىتىندىنىڭ وتىرىك ەكەنىنە كوزىم جەتتى. سەبەبى، كەڭەس ۇكىمەتىندەگى حالىقتار قاعاز بويىنشا تەڭقۇقىقتى بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە ورىستارعا بارلىق جاعداي جاسالعان ەكەن. سونداي-اق، اسپيرانتۋراعا تۇسۋىمە بايلانىستى الماتى قالاسىنا اۋىسىپ، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ۇيىندە ءۇش جىل تۇردىم. سوندا باۋكەڭمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ارقاسىندا ءوزىمنىڭ كوزقاراسىمنىڭ تەرىس ەكەنىن ۇعىپ، ۇستانىمىم 180 گرادۋسقا وزگەردى. وسىدان كەيىن مەنىڭ زەرتتەپ جۇرگەن تاقىرىپتارىم وزگەردى. ناقتىراق ايتسام، 1965 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاسيامدى ابايدىڭ شىعىسىنا ارنادىم. الايدا، 1949 جىلعى قاۋلى بويىنشا شىعىسقا قاتىستى ديسسەرتاسيا قورعاۋعا رەسمي تۇردە تىيىم سالىنعان بولاتىن. ياعني، «شىعىس پەن باتىسقا باس يگەندەردى تالقاندايمىز» دەگەن ۇراندى باسشىلىققا العان كەڭەس ۇكىمەتى، ورىستان وزگەگە مويىن بۇرعاندى ۇناتقان جوق. ال، مەن اعىنعا قارسى ءجۇزىپ، وسى تاقىرىپتا ديسسەرتاسيا قورعاۋعا كۇش سالدىم. ايتسە دە، بۇل جول وڭاي بولعان جوق. مىسالى، بۇعان دەيىن كانديداتتىق ديسسەرتاسيانى قورعاۋ ارى كەتسە بىر-ەكى ساعاتقا دەيىن عانا سوزىلاتىن. الايدا، ابايدىڭ شىعىسى تۋرالى قورعاعان كانديداتتىق ديسسەرتاسيام التى جارىم ساعاتقا سوزىلىپ كەتتى. دەگەنمەن، بۇل ايتىس-تارتىستان ديسسەرتاسيامدى امان-ەسەن قورعاپ شىقتىم. مىنە، وسى وقيعادان كەيىن «بىزگە نەگە شىعىس تاقىرىبىن قورعاتپايدى؟» – دەگەن سۇراق مەنى مازالاي بەردى. سويتسەم، ءبىزدى كەڭەس ۇكىمەتى يسلام الەمىمەن بايلانىستىرماي، تامىرىمىزدى كەسىپ، تەز ورىستاندىرۋعا ارەكەت ەتكەن ەكەن. الايدا، مەن قاۋلىعا قارسى جۇمىس جاسادىم. كەيىن ابايدىڭ شىعىسىنان ءتورت بولىمنەن تۇراتىن دوكتورلىق ديسسەرتاسيانى رەسمي تۇردە قورعادىم. اتالعان ءتورت تاراۋدىڭ ءبىرى «ابايدىڭ شىعىسى مۇحتار اۋەزوۆ زەرتتەرۋىندە» دەپ اتالدى. بارلىق اكادەميكتەر «ديسسەرتاسياڭنان ابايدىڭ شىعىسىن الىپ تاستاپ، ءۇش تاراۋمەن قورعاي بەر» – دەپ قارسى بولدى. ايتسە دە، مەن ابايدىڭ شىعىسىنان باس تارتپاي كىتاپ، مونوگرافيا شىعارۋدى جالعاستىرا بەردىم. اتالعان دوكتورلىق ديسسەرتاسيامدى 8 جىلدان كەيىن، ياعني گورباچيەۆتىڭ قايتا قۇرۋ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قورعاپ شىقتىم.

– ۇلتتىق بولمىستى ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى ءتىل ەكەنى بەلگىلى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ءوزىمىزدىڭ انا تىلىمىزدەن اجىراپ قالا جازدادىق. قازىرگى تاڭدا كەيبىر زيالىلار «قۇدايعا شۇكىر، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى وڭالىپ كەلەدى» دەسە، ەندى ءبىرى كەرىسىنشە، انا ءتىلىمىزدىڭ جاعدايى مۇشكىل دەگەندى العا تارتادى. ءسىز وسى ەكى توپتىڭ قايسىسىنىڭ ءسوزى دۇرىس دەپ ەسەپتەيسىز؟

– مەنىڭ ويىمشا قازاق ءتىلىن كۇشپەن ۇيرەتۋگە بولمايدى. سەبەبى، ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ تالاپ-تىلەگىمەن دە سانىسۋىمىز كەرەك. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 63 پايىز بولىپ وتىر. ال، ەندى ءبىزدىڭ سانىمىز 70 پايىزعا جەتكەندە ماسەلەنى باسقاشا قويۋعا بولادى. جاقىن ارادا ءبىز 70 پايىزعا جەتەمىز. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «قازاق ءتىلىن قولدانىسقا اسىقپاي-اپتىقپاي ەنگىزەيىك» – دەپ وتىر عوي. مەنىڭ ويىمشا بۇل ماسەلەدە پرەزيدەنتتىڭ ۇستانىمى وتە دۇرىس. سەبەبى، ەلىمىز جۇڭگو مەن رەسەي سىندى الىپ مەملەكەتپەن كورشى بولىپ وتىر. سوندىقتان دا، ساياساتتى ۋشىقتىرماۋ ءۇشىن بىرتىندەپ قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ كەرەك. ويتكەنى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن الادى. سول سەبەپتى قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىنە الاڭداپ باس قاتىرمايمىن.

الايدا، مەندەگى ءبىر قورقىنىش ءدىن ماسەلەسىندە بولىپ وتىر. اسىرەدىنشىلدەر «قازاقتاردا 1991 جىلعا دەيىن تاۋحيت بولعان ەمەس» دەگەن ۇستانىمدا. شىن مانىسىندە، دۇنيەجۇزى كاپىر بولىپ تۇرعان كەزدە،  ياعني وسىدان 30 مىڭ جىل بۇرىن ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءبىر قۇدايعا تابىنعان. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە ءدىن ءبولىنىپ بارا جاتىر. كەزىندە ءبىز ءدىني ماسەلەنىڭ ۋشىعىپ بارا جاتقانىن اڭعارىپ، ۋاحابيستەردىڭ اسا ءقاۋىپتى اعىم ەكەنىن ايتقان بولاتىنبىز. مىنە، وسى سىننان كەيىن ۋاحابيستەر استىرتىن ارەكەت ەتىپ، جۇمىس جاساۋعا كوشتى. ال، ەل ۇكىمەتى بولسا سالافيتتەردىڭ كوزقاراس ۇستانىمدارىنا قارسى. سوندىقتان دا اسىرەدىنشىلدەر رەسمي تۇردە جۇمىس جاساي الماي وتىر. ءبىراق، ولار استىرتىن بەلسەنە جۇمىس جاساپ جاتىر. ولاردىڭ جان الىسىپ، جان بەرىسىپ جۇمىس جاساۋىنا اقشا سەبەپ بولىپ وتىر. مىسالى، ەلىمىزدەگى ءدىني اعىمدارعا شەت ەلدەن 11 ميلليارد تەڭگە قارجى بولىنەدى ەكەن. ونىڭ 7 ميللياردى حريستياندارعا بەرىلسە، ال 4 ميللياردى يسلامنىڭ ىشىندەگى جات اعىمدارعا بولىنگەن. وكىنىشكە قاراي، بىزدەگى كەيبىر ازاماتتارعا ءدىن ەمەس اقشا كەرەك بولىپ وتىر. كەزىندە ءبىز زاڭ قابىلدار كەزدە «اتالعان اقشا قايدان كەلەدى جانە ونى كىمدەر الىپ جاتىر؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك دەپ ايتقان بولاتىنبىز. الايدا، ءبىزدىڭ تالاپ-تىلەگىمىز ەسكەرىلمەدى. كەزىندە اۋعانستاندى سورلاتقان سالافيا يدەولوگياسىن بويلارىنا سىڭىرگەن اسىرەدىنشىلدەر بولاتىن. ەگەر تەز ارادا ولاردىڭ الدىن الماساق ءبىزدى دە سورلاتاتىن وسى سالافتار بولادى.

– كەي ازاماتتار قوعامدا «زىكىرشىلەر» اتالىپ جۇرگەن توپتىڭ ەلىمىزگە ءقاۋىپتى اعىم ەكەنىن ايتىپ، ولاردى جەردەن الىپ جەرگە سالادى. شىن مانىسىندە قازاققا ۋاحابيستەر ءقاۋىپتى مە، جوق الدە زىكىرشىلەر مە؟

– ۋاحابيستەردىڭ زىكىرشىلەر دەپ جاقتىرماي جۇرگەنى سوپىلار عوي. كەزىندە پاتشا ۇكىمەتى ءبىزدى جاۋلاپ العاندا يسلام ءدىنىن جاقتىرماي، ونىڭ ورنىنا حريستيان ءدىنىن ەنگىزۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى سوققىنى سوپىلارعا بەرگەن بولاتىن. ماسەلەن، پاتشالى رەسەي قوجا احمەت ياساۋي ەسكەرتكىشىن تاس- تالقانىن شىعارعىسى كەلدى. سونداي-اق، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن بولشيەۆيكتەر ءبىزدى دىننەن ايىرۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى سوپىلارعا قارسى بولدى. ال، ءقازىر ۋاحابيستەر كەلىپ سوپىلاردى اياقتان شالىپ، ولاردى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جاتىر. وسى رەتتە «ۇشەۋى نەگە سوپىلارعا وشتەسىپ الدى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. سەبەبى، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ وي-ساناسى مەن ءسالت-داستۇرى سوپىلىق ىلىممەن قالىپتاسقان. ەگەر سول جولدان قازاقتى تايدىراتىن بولسا، ۋاحابيستەر ءبىزدى مۇرنىمىزدان جەتەكتەپ قايدا بولسا، سوندا الىپ كەتە بەرەتىن بولادى. ەلىمىزدە ۋاحابيزم يدەولوگياسىن تاراتۋعا سوپىلار توسقاۋىل بولىپ وتىر. سوندىقتان دا، اسىرەدىنشىلدەر زىكىرشىلەردى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى. مەنىڭ ويىمشا بىزگە ەڭ ءقاۋىپتىسى زىكىرشىلەر ەمەس ۋاحابيستەر بولىپ وتىر. ويتكەنى، ولار جىلىمىر قۇرت سياقتى قانىمىزعا كىرىپ، جايلاپ بارادى. شىن مانىسىندە، قۇدايدى كۇنىگە ەسكە الىپ، قۇلشىلىق قىلۋ سوپىلاردىڭ جولى. ال، ۋاحابيستەر زىكىر جاساعان ادامدى كورمەگەننەن كەيىن ونى جابايى ەتىپ كورسەتىپ وتىر. الايدا، ءبىز سوپىلىق جولدان تايماۋىمىز كەرەك.

– ءسىز بارلىق ءومىرىڭىزدى ابايدى تانىپ-بىلۋگە ارناعان ادامسىز. سوندىقتان دا قازىرگى ابايتانۋ تۋرالى سىزدەن ارتىق ايتاتىن عالىم جوق. وسى رەتتە اباي مۇراسىندا زەرتتەلمەي قالعان تاقىرىپ بار ما؟ بار بولسا ول قانداي تاقىرىپ؟

– اباي قۇنانبايۇلىن تانىپ-بىلۋدە ءۇش بىردەي كەدەرگى بار. ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى اباي ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تابيعاتىن تانۋ بولىپ وتىر. پاتشا  ۇكىمەتى بىزگە بولىستىق باسقارۋدى اكەلىپ اعايىن مەن اعايىندى، بالا مەن اكەنى بىر-بىرىنە ايداپ سالدى. مىنە، وسى زاماننان باستاپ ءبىزدىڭ مىنەز-قۇلقىمىز بۇزىلا باستادى. ءبىز بۇل جاعىمسىز مىنەزدەن وتارشىلدىقتىڭ تاريحىن تولىق تانىپ بىلگەننەن كەيىن ارىلامىز. نەگىزى، ابايدىڭ ءۇش ءنار العان سالاسى بار. سول ءۇش ءنار العان سالاسىنىڭ ەڭ ءالسىزى باتىس بولاتىن. كەزىندە ابايدىڭ ەڭ ءالسىز تۇسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، بارلىق كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاسيالار «اباي جانە ورىس ادەبيەتى» بولىپ كەتتى. سونداي-اق، ابايعا ارنالعان ەنسيكلوپەديا كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ارقاسىندا جارىققا شىقتى. ءبىز وسىنىڭ ءبارىن وزگەرتىپ، حالىقتىق، شىعىستىق جولعا تۇسپەيىنشە ابايدى تەرەڭنەن تانىپ بىلە المايمىز. بۇدان بولەك ابايدا تانىلمايتىن ءبىر دۇنيە بار. ول ويشىلدىڭ دۇنيەتانىمى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ فيلوسوفتار ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن اشىپ بەرە الماي وتىر. بىزدەگى  فيلوسوفيا ماتەرياليزمنىڭ جولىمەن دامىعاندىقتان ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ابايدى تانىپ بىلۋدە ماركستىك مودەل ەمەس، شىعىستىق  مودەل كەرەك.

– جالپى، قازاقتىڭ اداسقاندا ءجون سىلتەۋشى تۇلعاسى اباي عوي. وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە ابايدىڭ سوزدەرىن اركىم وزدەرىنىڭ ىڭعايلارىنا قاراي بۇرىپ الىپ ءجۇر. ماسەلەن، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس…» دەگەن ولەڭىن «اللاھتىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس…» دەپ. ۇلى ابايدى بۇلايشا تۇزەۋ قانشالىقتى دۇرىس دەپ ويلايسىز؟

– اللانى «اللاھ» دەپ ايتۋ ناداندىقتىڭ بەلگىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءيا، راس، ارابتار اللانى «اللاھ» دەپ ايتىپ، جازادى. الايدا، كۇللى تۇرىك حالقى ءوزىنىڭ ءتىل زاڭدىلىعىنا قاراي اللا دەپ ايتادى عوي. ماسەلەن، ءبىز ورىستاردىڭ ياششيك دەگەن ءسوزىن جاشىك دەپ ايتىپ ءجۇرمىز. ەگەر ولار ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىن بىلسە «اللاھ» دەپ ايتپاس ەدى. بۇعان دەيىن كەيبىر اسىرەدىنشىلدەر «ابىز دەگەن ارابتىڭ ءسوزى» دەپ ايتىپ جۇرگەن. الايدا، ابىز دەگەن ءسوزدىڭ ارابتىڭ ەمەس، قازاقتىڭ ءسوزى ەكەنىن دالەلدەپ، ارنايى ماقالا جازدىم.

– سويلەگەن سوزىڭىزگە قاراساق، مىنەزىڭىز جۇمساق سياقتى. الايدا كەزىندە دوكتورلىق ديسسەرتاسياڭىزدى تابانداپ 8 جىل بويى دالەلدەپ، قورعاپ شىعۋعا تۋرا كەلگەن ەكەن…

– اكەمنىڭ مىنەزى جۇمساق ءارى ادامگەرشىلىگى جوعارى ادام بولعان ەكەن. «اكە كورگەن وق جونادى» دەمەكشى مەن سول اكەمە تارتسام كەرەك. ومىرىمدە الدەكىمنەن پارا العان ادام ەمەسپىن. ادامدا قاناعات دەگەن بولۋى كەرەك. وزىمە ايلىعىم جەتەدى. سوندىقتان، ارام اقشانى الىپ، ءوزىمدى ءوزىم قارالاپ قايتەمىن؟ ەگەر مەن بىرەۋدەن بىردەڭە السام «مەكەمتاس مەنەن اقشا الدى» دەپ ول جۇرتقا جايار ەدى. سول سەبەپتى «ارىڭدى جاستان ساقتا» دەگەن ءسوزدى ومىرىمدە بەرىك ۇستاندىم. الايدا، قانشا مىنەزىم جۇمساق بولعانىمەن ەشۋاقىتتا يدەيالىق كۇرەستە العان بەتىمنەن قايتقان ەمەسپىن. جۇرت جالتاقتاپ جۇرگەندە «قازاق قالاي ورىستاندى؟» دەگەن كىتاپ جازدىم. وسى ەڭبەكتى جارىققا شىعارعاندا ارىپتەستەرىم «ورىس وتارشىلدىعىن سۇمدىق اشكەرەلەگەن ەكەنسىڭ» – دەپ شوشىپ كەتكەن بولاتىن. ءقازىر مەن تۋرالى جازىلعان ماقالالار ءۇش تومعا جەتكەن ەكەن. بۇعان دەيىن ەشبىر ادەبيەتشىگە مۇنداي ماقالا جازىلعان ەمەس. ادەبيەتشىلەردىڭ ءبارى سىنالدى. ال، مەنى جازۋشى دۇكەنباي دوسجان عانا سىناعان بولاتىن. الايدا، ول كەيىن قاتەلەسكەنىن مويىنداپ 30 بەتتىك ماقالا جازدى.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

 سۇحباتتاسقان:

سەرىك جولداسباي