ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ساياساتتانۋشى ەرلان قارين 13 قاراشادا فرانسيا استاناسىندا ورىن العان لاڭكەستىك وقيعالار، الەمدەگى لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ قىزمەتى، ماقسات-ۇستانىمدارى تۋرالى kaz.tengrinews.kz–كە پىكىر ءبىلدىردى. نازارلارىڭىزعا ساياساتتانۋشىمەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنامىز.

سىزدىڭشە پاريجدە بولعان وقيعانىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى نە؟

- بۇل تەراكتىلەردە كىمنىڭ جانە قانداي ماقساتپەن جاساعانىن ايتپاعاندا، اۋەلدەن فرانسۋزداردىڭ راديكال توپتاردىڭ نىسانىندا بولىپ كەلگەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. نەگىزگى ەكى ماسەلەنى اتاپ ءوتۋ قاجەت. بىرىنشىدەن، فرانسيا سيريالىق داعدارىسپەن بايلانىسى بار ەل. قارسىلاسقان توپتار فرانسيانى قاقتىعىستىڭ ءبىر تاراپى دەپ تە قاراستىرۋى مۇمكىن، سەبەبى پاريج وپپوزيسيانىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن قولدايدى، اسادتىڭ (سيريا پرەزيدەنتى باشار اساد - اۆت.) بيلىكتەن باس تارتقانىن قالايدى؛ ونىڭ ۇستىنە، فرانسيانىڭ ءوزى دە قارۋلى قاقتىعىسقا قاتىسىپ جاتىر. 

ەسىڭىزدە بولسا، فرانسۋز پرەزيدەنتى وللاند تاياۋدا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنا قاتىسۋىندا فرانسۋز اسكەري اۋە كۇشتەرىنىڭ دايش-تىڭ پوزيسيالارىنا اۋە سوققىلارىن جاساعانىن قاساقانا مالىمدەدى. سوندىقتان، وسى تۇرعىدا، ارينە، فرانسيا ءتۇرلى تەررورلىق توپتاردىڭ نىساندارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان، وسىنداي شابۋىلداردىڭ جاسالاتىنى اۋەلدەن-اق بولجاندى. كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە بولعان. ءبىراق بۇل تەك ناقتى سيريامەن بايلانىستى ەمەس، سونىمەن قاتار، فرانسيانىڭ ءتۇرلى وڭىرلەردەگى، ونىڭ ىشىندە تاياۋ شىعىستاعى گەوساياسي پروسەسستەردىڭ ءتۇرلى سالالارىنداعى بەلگىلى ءبىر رولىمەن بايلانىستى.  

ەكىنشىدەن. فرانسيا ازاماتتارى قاقتىعىس ايماقتارىنا بارىپ جاتىر. سيريا مەن يراك تەرريتورياسىندا قازىرگى ۋاقىتتا سوعىسىپ جاتقان شەتەلدىك سودىرلاردىڭ ەۋروپا ەلدەرىنەن كەلەتىنىن، باسىم بولىگىنىڭ فرانسيا ازاماتتارى ەكەندىگى تۋرالى دا ەرتەدەن ايتىلىپ كەلەدى. ءتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا، سيريا مەن يراكتىڭ تەرريتورياسىندا فرانسيانىڭ كەم دەگەندە 700-دەن 1500-گە دەيىن ازاماتى سوعىسىپ جاتىر، وسى شامادا بەلگيا ازاماتتارىنىڭ دا سوعىسىپ جاتقانى ايتىلادى، گەرمانيادان، اۆستريادان، دانيادان جانە تاعى باسقا ەلدەردەن بۇدان از بولسا دا ازاماتتار سوعىسىپ جاتىر. سوندىقتان وسىعان بايلانىستى سيريا مەن يراكتىڭ تەرريتورياسىندا سوعىسىپ جاتقان جاس ەۋروپالىقتاردىڭ ماشىقتانىپ، كەيىن ايداپ سالۋمەن قارۋدى ءوز ەلىنە قاراتۋعا تىرىساتىنىن، فرانسيا تەرريتورياسىندا قانداي دا ءبىر تەراكتىلەر ۇيىمداستىرعىسى كەلەتىنىن كوپتەگەن ساراپشى ايتىپ ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي جاعدايلار بولدى دا.  

2012 جىلدىڭ ناۋرىزىندا تۋلۋزادا بولعان تەراكت ەسىڭىزدە مە؟ بۇل دا فرانسيانى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەڭ ءىرى تەراكتىلەردىڭ ءبىرى بولدى. سول كەزدە بۇل قاتىگەز جانە رەزونانس تۋعىزعان قىلمىس بولدى - فرانسيانىڭ 22 جاستاعى ازاماتى موحاممەد مەرا العاشقىدا قالادا سكۋتەرمەن ءجۇرىپ فرانسۋز اسكەريلەرىن اتىپ، كەيىن ەۆرەيلەردىڭ مەكتەبىنە كىرىپ بارىپ، بالالار مەن ءمۇعالىمدى اتىپ تاستاعان. موحاممەد مەرا فرانسيانىڭ مارسەل قالاسىنىڭ تۋماسى. بۇعان دەيىن ول اۋعانستان، پاكىستانعا بارىپ، سوندا ءبىرشاما ۋاقىت بولعان، سول جاقتا ول دايىندالعان بولۋى دا مۇمكىن. سودان كەيىن ول ءدال وسى فرانسيا تەرريتورياسىنا جيھاد جاساۋ ءۇشىن كەلدى. مۇنى نەلىكتەن ايتىپ جاتىرمىن دەسەڭىز، مىنە، ولاردىڭ كوپشىلىگى وسىنداي جولمەن وزدەرىن كورسەتۋگە تىرىسقان. ونىڭ ۇستىنە، ءتۇرلى راديكال دىني-ەكسترەميستىك توپتار، ال-كايەدا مەن باسقالارى كەلەشەكتە فرانسيانى باسقىنشىلىق جاسايتىن ورىن دەپ بىلەدى. ال-كايەدانىڭ، دايش-تىڭ ءتۇرلى قۇجاتتارىندا يسپانيا مەن فرانسيا تەرريتورياسىنىڭ اندالۋسيا دەگەن ورتاق اتاۋمەن بەرىلەتىنى تەگىن ەمەس. ءتىپتى وسى توپتاردىڭ اراسىندا بۇل وڭىرلەردە كىمنىڭ كوپتىگى تۋراسىندا ءوزارا قارسىلاستىق تا بار. سوندىقتان بۇل تەراكتىلەر - وزدەرىنىڭ وسى تەرريتوريادا ەكەندىكتەرىن كورسەتۋ ماقساتىنداعى ارەكەتتەر. ەگەر وسى ءسوز راس بولسا، پاريجدەگى تەراكتىلەر وزگە وڭىرلەردەگى راديكال توپتاردىڭ بەلسەندى بولا باستاۋىنا بەلگى رەتىندە اسەر ەتۋى مۇمكىن. وسى تۇرعىسىندا پاريجدەگى تەراكتىلەر شىن مانىندە كەك نەمەسە ءوش الۋ، قانداي دا ءبىر قارسىلىق ارەكەتتەر بولماۋى دا عاجاپ ەمەس. بۇل جاڭا ستراتەگيانىڭ باستاۋى بولۋى مۇمكىن.  

ال، مۇنى كىمنىڭ جاساعانى - دايش پا، جوق پا - مۇندا دا سۇراقتار بار. دايش ەكەنىنە كوپشىلىك سەنىمدى مە؟

- سەبەبى ءبارىنىڭ ايتاتىنى دايش. ارينە، بۇل توپ وسى تەراكتىلەرگە قاتىسى بار ەكەندىگىن مالىمدەدى دەگەن مالىمەت تارالدى. ءبىراق مۇندا دا ەكىۇشتى ماسەلەلەلەر بار. يگيل، ISIS نەمەسە دايش - بۇل نەگىزىنەن وزدەرى باقىلاپ وتىرعان تەرريتوريادا وپەراسيالار جاساۋعا باعىتتالعان ۇيىم. ياعني بۇل باقىلاپ وتىرعان تەرريتورياسىن كەڭەيتكىسى كەلەتىن اسكەريلەنگەن توپ. ال ال-كايەدا مەن ونىمەن بىرىككەن توپتار شالعايداعى جاۋعا سوققى جاساۋ تۋرالى ستراتەگياسىن ءارقاشان ءمالىم ەتىپ كەلەدى، ياعني "جاۋدى" ءوز تەرريتورياسىندا سوعاتىن، سايكەسىنشە، اقش-تا، ەۋروپادا جانە وزگە ەلدەردە تەراكتىلەر ۇيىمداستىرۋدىڭ قاجەت ەكەنىن مالىمدەگەن. بۇل ءتۇرلى ادىستەر، سوندىقتان، ادەتتە تەررورلىق شابۋىلدار باسقا جەرلەردە بولسا بۇل دايش-تىڭ ەمەس، ال-كايەدانىڭ ستراتەگياسىنا جانە ستيلىنە سايكەس كەلەدى، سەبەبى ءدال وسى توپتا ەۋروپادان كەلەتىن سودىرلار كوپ، ءسويتىپ، ولار وزدەرىن وسى جولمەن كورسەتۋگە تىرىسادى. وسىنداي ءقايسىبىر ۇيىمدى الساڭىز دا ىشكى باسەكەلەستىك فاكتورى بولادى - ءوزىن-وزى تانىتۋعا جانە اسەر ەتۋ ءۇشىن تالاساتىن فراكسيالار اراسىندا. ايتپاقشى، 2012 جىلدىڭ ناۋرىزىندا تۋلۋزادا بولعان تەراكتىنى ال-كايەدا مۇشەسى جاساسا دا، بۇل وسى توپتىڭ وپەراسيالىق ورتالىعىمەن كەلىسىلمەگەن، سوندىقتان تەراكتىنى ال-كايەدانىڭ فۋنكسيونەرلەرىنىڭ ءبىرى جوسپارلادى جانە ول وسى ارقىلى ءوزىن-وزى كوبىرەك تانىتقىسى كەلگەن دەپ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان ۇيىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الاتىنى جايلى ءماتىن ءبىر ساعاتتان كەيىن ال-كايەدا اقپارات رەسۋرسىنان ءوشىرىلدى. دايش-تە دە ءتۇرلى توپتار قارسىلاسادى، ولاردىڭ ءارقايسىسى تۇگەلدەي ۇيىمنىڭ ستراتەگياسىنا اسەر ەتكىسى كەلەدى.  

ەۋروپادان شىققانداردىڭ كوبىسى نەلىكتەن دايش-تە؟

- سەبەبى كوپ. الەۋمەتتىك پروبلەمالاردىڭ تۇگەلدەي ءبىر كەشەنى. ونىڭ ۇستىنە، ەۋروپالىقتاردىڭ ءوزى دە بۇل ءقاۋىپتى نازارعا الا قويمادى. پاريجدەگى تەراكت - بۇل قاتە ستراتەگيانىڭ سالدارى، وسى ستراتەگيانى سيريالىق قاقتىعىس بەلەڭ الىپ جاتقان ساتتە ءوز كەزەگىندە ءتۇرلى ەلدەر قولدانىپ ءجۇردى، ونىڭ ىشىندە ەۋروپا ەلدەرى. جاس ەۋروپالىقتاردىڭ ءبىرىنشى تولقىنى سول جاققا كەتە باستاعان كەزدە ەۋروپالىق ۇكىمەتتەر باستاپقىدا بۇل پروبلەمانى مويىنداماي وتىردى، ەكى كوزقاراس بولعاندىقتان كەيدە ءتىپتى كوز جۇمدى. بىرىنشىدەن، سول ۋاقىتتا سيرياداعى قاقتىعىس بيلىك پەن وپپوزيسيانىڭ قارسىلاسۋى رەتىندە، قارۋلى وپپوزيسيانىڭ لەگيتيمدىگىن جوعالتقان ليدەردى ىعىستىرعىسى كەلۋى رەتىندە كورىنىس تاپتى. سايكەسىنشە، وسى توپتارعا ءتۇرلى ەلدەردەن كەلەتىندەر وپپوزيسياعا قولداۋ كورسەتىپ جاتقانداي بولدى، ولاردىڭ قۇقىعى بار، شەكتەي المايمىز دەلىندى - وسىنداي دا كوزقاراس بولدى.   

ەكىنشىدەن، سيريادا شىن مانىندە كوتەرىلىس توپتارى ەمەس، راديكال ەكسترەميست توپتارى ارەكەت ەتىپ، كوتەرىلە باستاعانى جايلى بەلگى پايدا بولعاندا، سايكەسىنشە، سول جاققا راديكال يدەولوگياسىن قابىلداعان جاس ەۋروپالىقتار كەتىپ جاتىر دەگەندە كوپتەگەن مەملەكەتتە "بۇل دا جاقسى - ەل ىشىندە راديكالدانۋىنا قاراعاندا، سول جاققا كەتكەنى جاقسى، ەل ىشىنەن گورى سول جاقتا باقىلاۋىمىزدا بولادى" دەگەن دە بەيرەسمي پوزيسيا بولدى. ياعني، ەل ىشىندە ولاردى باقىلاي المايمىز، ال اۋعانستاندا، سيريادا ولاردى كەم دەگەندە باقىلاي الامىز دەگەن پوزيسيا. وسىنداي دا كوزقاراس بولدى. 

مىنە، وسىلايشا، الەمدە سوڭعى ۋاقىتتا بولىپ جاتقان وقيعالار، بۇل پاريجدەگى تەراكتىلەر عانا ەمەس، عالامشاردىڭ وزگە بولىكتەرىندەگى وقيعالار، وكىنىشكە قاراي، مۇنداي كوزقاراستىڭ قاتەگە ۇرىندىرعانىن دالەلدەپ وتىر، سەبەبى بۇل راديكالدانۋدىڭ ازايۋىنا ەمەس، كەرىسىنشە، مىنا جاعدايلارعا ۇرىندىردى: ا) ادامدار قايتا ورالىپ، ءوز ەلىنە سوعىس اكەلۋگە تىرىسۋى مۇمكىن؛ ب) جالپى العاندا ەل ىشىندەگى ۇيقىداعى راديكال بولىكتەردىڭ بەلسەندى بولۋىنا جاعداي جاساۋى مۇمكىن، ولار ءتىپتى ال-كايەدامەن دە، دايش-پەن دە بايلانىستى بولماۋى دا مۇمكىن، وسى ۇيىمداردىڭ مۇشەسى بولماۋى دا مۇمكىن، ءبىراق ولار وزدەرىن بەلگىلى ءبىر جاھاندىق جيھادتىڭ يدەياسىنا قاتىسى بار دەپ ەسەپتەپ، ءوز بەتىنشە ۇيىمداستىرا بەرۋى مۇمكىن. 

قالاي ويلايسىز، ەندى نە بولادى، جاعداي قالاي شەشىلەدى؟ ءقازىر اقپارات كوپ. كەلەسى تەررورلىق شابۋىلداردىڭ بولاتىن ورىندارى جايلى حابارلار تارادى، دايش وكىلدەرىنىڭ ادامدار ازىق-تۇلىك الۋعا بازارعا بارسا دا قورقۋى كەرەك دەگەن قانداي دا ءبىر ەسكەرتۋلەرى بولدى ما؟ الەمدىك قوعامداستىق بۇعان قاتىستى قانداي شارالاردى جۇرگىزەدى؟ 

- ارينە، پاريجدەگى تەراكت تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل بويىنشا بىرىگۋدىڭ جانە شوعىرلانۋىنىڭ جاڭا ماسەلەسىن قۇرادى. بىرىككەن تۇردە ساياساتتىڭ سەكيۋريتيزاسياسى وتەدى - بۇل كەزدە ءبىرىنشى پلانعا قاۋىپسىزدىك پروبلەماسى شىعادى جانە بارلىق باستامالار قاۋىپسىزدىك ماقساتتارىمەن بايلانىستى بولادى. بۇل ريتوريكا مەن ترەندتى وسىنداي قاتەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ كورمەگەن باسقا ەلدەر دە الا باستايدى، سەبەبى: بىرىنشىدەن، ورتاق ترەندتە بولۋ ءۇشىن؛ ەكىنشىدەن، ىشكى جاڭا ءتارتىپتى بەكىتۋ ءۇشىن. تاعى ءبىر ماسەلە - جاھاندىق كواليسيا وكىلدەرىنىڭ دايش-كە قارسى ارەكەتتەرى بەلسەندى بولا باستايدى. فرانسيا اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ ورتالىعى سانالاتىن راككا قالاسىنداعى دايش پوزيسيالارىنا اۋە سوققىلارىن جاساعانىن حابارلاپ ۇلگەردى. ياعني بۇل سيريا مەن يراكتاعى قارۋلى قاقتىعىستاردىڭ قارقىنىنىڭ وسۋىنە اكەلەدى.  

پاريجدەگى تەراكت تەرروريزممەن، دايش-پەن كۇرەس ءتارتىبىن كۇشەيتەدى، ءبىراق ماسەلە اركىمنىڭ بۇل پروبلەمانى ءوز بەتىنشە تۇسىنۋىندە. جالپى ستراتەگيانى قۇراستىرۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن بەلگىلى ءبىر ساياسي استارلار بار. دايش-پەن كۇرەسۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ءبارى ايتادى، ءبىراق ەشكىم شىن مانىندە كۇرەسىپ جاتقانى جوق، سەبەبى دايش ەشكىمنىڭ دە باستى ماقساتى ەمەس. 

رەسەي شە؟

- رەسەي دە سولاي. رەسەي، ماسەلەن، وزگە توپتاردىڭ پوزيسيالارىنا سوققى جاساپ جاتىر. سەبەبى، دايش - بۇل باق-تا ەڭ كوپ ايتىلعان توپتاردىڭ ءبىرى، سوندىقتان كوپشىلىگى دايش-تى سيريا مەن يراكتا مۇشەسى ەڭ كوپ ۇيىم دەپ ەسەپتەيدى. ءبىراق، بۇل سول جاقتا سوعىسىپ جاتقان قارۋلى توپتاردىڭ ءبىرى عانا. ال ماسكەۋ بۇل ۇيىمداردى جاقسى نەمەسە جامان دەپ بولمەۋ كەرەك دەپ، بارلىعى دا تەررورلىق ۇيىم دەپ، سايكەسىنشە بارىنە بىردەي ارەكەت بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ءبىرا،ق باتىس ەلدەرى ول جاقتا راديكال توپتارىمەن قاتار، ورىندى توپتار بار دەپ ءالى دە ەسەپتەيدى. ال نەگىزىندە وسى بارلىق توپ سول قايشى پىكىرلەردى پايدالانىپ، نىعايۋىن جالعاستىرىپ جاتىر. جالپى العاندا، پاريجدەگى تەراكتىلەر باتىستىڭ، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ سيرياداعى سوعىسقا بۇدان دا بەلسەندى تۇردە قاتىسۋىنا اكەلەدى. ال، بۇل قاقتىعىسقا سىرتتان قانشالىقتى ەل تارتىلا بەرەتىن بولسا، ولار سونشالىقتى بەلسەندىلىكپەن سوعىستى ءوز ەلدەرىنە جەتكىزەدى. سەبەبى، بۇل تەرروريزم، وسى زاماننىڭ تەرروريزمى - بۇل اسسيمەتريالىق سوعىس.    

سوندا ءسىز راديكالدار ءوز ەلدەرىنە جاپپاي كەتە باستايدى دەپ ويلايسىز با؟ 

- جوق، بۇلاي ەمەس. ءقازىر جاڭالىقتاردا تەراكت بولعان جەردە سيريالىق پاسپورتتىڭ تابىلعانى ايتىلىپ جاتىر، ءبىراق ول ءالى راستالعان جوق، دالەلدەنبەگەن. تەراكت جاساعان ادامدار دايش مۇشەسى بولماۋى دا مۇمكىن دەپ ويلايمىن. ولاردىڭ ىشىندە بىرەۋلەرى سيريادا، يراكتا بولعان دا شىعار. سوڭعى ۋاقىتتا تەرروريزمنىڭ قاقتىعىستار ايماعىنان يمپورتتالۋى مۇمكىن ەكەندىگى تۋرالى كوپ ايتىلىپ جاتىر جانە وسىنداي قىلمىستار بولىپ جاتقاندا، ادەتتە ءبارى مۇنى اۋعانستانمەن، سيريامەن، يراكپەن بايلانىستىرا باستايدى، سول ەلدەردەن ادامدار ارنايى كەلىپ، قىلمىس جاساۋى مۇمكىن دەگەن الدىن الا پايىم جاسايدى. ءبىراق شابۋىلداردى ەل ىشىندەگى توپتاردىڭ جاساۋى ودان دا قاتەرلى. سەبەبى الەمدەگى شيەلەنىس، تەرروريزم پروبلەماسىنىڭ قايتالانۋى بارلىق ەلدەگى، سونىڭ ىشىندە ەۋروپا ەلدەرىندەگى ۇيقىداعى راديكال توپتاردىڭ بەلسەندى بولۋىنا الىپ كەلۋى ىقتيمال.   

ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سونداي تەراكتىلەردىڭ بولماۋى ءۇشىن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا شارالار قاجەتتى دەڭگەيدە جۇرگىزىلىپ جاتىر ما؟ 

- بىزدە 90-جىلداردان باستاپ-اق انتيتەررورلىق جۇيە قالىپتاسقان. سول جىلداردان بەرى بۇل جۇيە ءاردايىم جەتىلدىرىلىپ كەلدى، اسىرەسە سوڭعى جىلداردا سايكەس جۇمىستار اتقارىلدى، ارنايى قىزمەتتەر مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ كۇشىن بىرىكتىرۋگە باعىتتالعان جاڭا قۇجاتتار، جاڭا ستراتەگيالار قابىلداندى. 

ءبىراق تەرروريزم دە وزگەرىسكە تۇسەدى، راديكال توپتار دا ءوز ادىستەرى مەن ستراتەگياسىن وزگەرتەدى، سايكەسىنشە، جۇمىس وسى تۇرعىدا جۇرگىزىلۋى ءتيىس. سوڭعى بىرنەشە جىلدىڭ ستاتيستيكاسىنا كوز جۇگىرتسەك، تەررورلىق قاتەر دەڭگەيىنىڭ وسكەنىن، الەمدەگى تەررورلىق شابۋىلداردىڭ سانى ارتقانىن بايقاۋعا بولادى. 15-20 جىل بۇرىن الەمدە 500-600 تەررورلىق شابۋىل جاسالاتىن، ءقازىر جىل سايىن 10 مىڭ شابۋىل جاسالادى. 2014 جىلى الەمدە 13 مىڭ تەررورلىق شابۋىل بولدى. قازىرگى ۋاقىتتا سيريادا بۇۇ-نىڭ مالىمەتىنشە، الەمنىڭ 100-دە اسا ەلىنىڭ 25 مىڭ سودىرى سوعىسىپ جاتىر. ءبىز ءقازىر پاريج تۋرالى كوپ ايتىپ جاتىرمىز، 1،5 اي بۇرىن بانگكوكتە بىرنەشە جارىلىس بولدى، ولاردى سيريا مەن يراكقا قاتىسى بار راديكال توپتاردىڭ جاساعانى بەلگىلى بولدى. ياعني ادامدار سوعىس ۆيرۋسىن ودان ارمەن تاراتىپ، جاڭا توپتاردى قۇرىپ جاتىر.   

بولعان وقيعاعا بايلانىستى قازاقستاندىقتار دۇرلىكپەي-اق قويسا بولا ما؟

- دۇرلىگۋدىڭ قاجەتى جوق، ءبىراق بوساڭسىماۋ كەرەك. قيىن زاماندار كەلە جاتىر، الەم جاھاندىق قارسىلاسۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە ءوتتى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ورتالىق-ازيا ءوڭىرى وسى قاقتىعىستاردىڭ وشاعىنا (اۋعانستان، سيريا، يراك) جاقىن جەردە. جالپى بارلىعىمىز دا الەمنىڭ جاھاندانعانىن تۇسىنەتىن شىعارمىز. بىردە-بىر ەل مۇنداي وقيعالاردان ءوزىن ءقاۋىپسىز سەزىنە المايدى جانە وسىنداي وقيعالار بارلىق جەردە بولۋى مۇمكىن. قاۋىپسىزدىك پەن ەسكەرتۋ جۇيەلەرى قانداي دەڭگەيدە بولسا دا، الەمدە مۇنداي ءقاۋىپ، قايتكەنمەندە، كۇشەيدى.