اۋدان اكىمىنىڭ «اشىق ەسىك كۇنىندە» ۇققان ۇلاعاتتار حاقىندا ءبىر ۇزىك اڭگىمە
اعىندى مەنىڭ اقسۋىم، اقىرىپ ءالى اعاسىڭ.
ءىلياس جانسۇگىروۆ
«اقسۋعا بارىپ قايتايىق» دەپ سول ءوڭىردىڭ تۋماسى، بەلگىلى تەلەجۋرناليست، جۇرتقا تانىمال اقجولتاي ازامات نۇرتىلەۋ يمانعالي ۇلى ۇسىنىس جاساعاندا، كوپ ويلانىپ جاتپادىق. قۇلاگەر اقىن ءىلياس جىرىمەن بالا جاسىمىزدان قيالىمىزدى تەربەگەن اقسۋ عوي. ءۇش ءجۇزدى انمەن تامساندىرعان ءبىرجان سالمەن ايتىسىپ، الاشقا اتاعى شىققان اينالايىن اقىن سارانىڭ ەلى عوي. تاعى دا «قوبىزشى مولىقباي شال ماتايداعى، ماتايدا كەنجە تۇڭعات ساقايداعى…». ءيا، قوبىز كۇيىنىڭ جامپوزى مولىقباي اتانىڭ وتانى. «قازاقتا قوبىزشىنىڭ قالعانى سول، جورعا ەدى مايماڭداعان باقايشاعى»، دەيدى جىر پىراعى جانسۇگىردىڭ ءىلياسى. ايتا بەرسە، قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانىنا بايگە جاريالاعان العاشقى مەسەنات مامان قاجى اۋلەتىءنىڭ، قازاقتىڭ تۇڭعىش وپەراسىن جازعان ساڭلاق سازگەر مۇقان تولەبايەۆتىڭ، ءبىلال سۇلەيەۆتەي ارىستىڭ، عالي ورمانوۆتاي عاجايىپ اقىننىڭ تۋعان توپىراعى بۇل اقسۋ. اقسۋعا جول ءتۇسىپ، قادام باسقانىمىزعا ءبىز دە قۋانىشتى ەدىك.
بۇدان بەس جىل بۇرىن سۋ بوگەنى جارىلىپ، الاپات تاسقىن اپاتى قانشاما ادام ءومىرىن جالماعان قىزىلاعاشتاعى قايعىلى وقيعا كەزىندە ءبىر ءاتىزىن سالعان بولاتىنبىز. سوندا سول تۇستاعى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆءتىڭ باسشىلىعىمەن اينالىمعا كەلمەس از عانا ۋاقىتتىڭ ءىشىندە ەدەل-جەدەل ەلۋشاقتى تۇرعىن ءۇي سالىنىپ، كۇزگە سالىم باسپاناسىز قالعانداردىڭ دەنى قونىستى بولعان ەدى. كوڭىل الدە دە جابىرقاۋلى بولعانمەن، ءۇمىت ساۋلەسى قايتا سەبەزدەپ، قىزىلاعاشتاعى قوڭتورعاي ءتىرشىلىك قايتا جالعاسىن تاپقان-دى. بۇل دا بولسا جۇبانىش. ءتىرى ادام تىرلىگىن ىستەيدى. قايسارلاردىڭ ىشىندەگى قايسارى حالىق قوي. حالىق قينالسا دا، قىڭبادى. ءومىر وشپەدى. ازعانتاي بولسا دا قۋانىش. ەل بولعان سوڭ ەلدىگىن تانىتپاي تۇرمايدى. ازامات بولعان سوڭ كوپشىل اتپالدىعىن جاساماي تۇرا المايدى. اقسۋ ازاماتتارىنىڭ بويىنان سوندا وسىنداي ەلشىلدىك، كوپشىلدىك قاسيەتتەردى كورىپ سۇيسىنگەنبىز. سول جۇبانىشتى وقيعاعا ەل گازەءتى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» الماتى قوسىنىنىڭ ءبىر توپ قىزمەتكەرى از-مۇز شاشۋىمىزدى شاشىپ، تىلەگىمىزدى قوسىپ قايتقانىمىز دا جادىگەر ەستەلىكتەي جادىمىزدا ساقتاۋلى.
اقسۋدىڭ باي ءداستۇرلى بايىرقالى اۋدان ەكەندىگىن ونىڭ 85 جىلدىق تولايىم تاريحى اڭعارتقانداي. قازاق ەلى باستان كەشكەن تاريح پەن تاعدىر جولىن اقسۋلىقتار دا ءجۇرىپ ءوتتى. البەتتە، قيىندىقتارى دا از بولمادى، مەرەيلى قۋانىشتاردى سۇيىنشىلەگەن كەزدەردەن دە كەندە ەمەس. سونىڭ ءبىر پاراسىن كوزگە ەلەستەتسەك، اتاقتى تۇركسىب تەمىرجولىنىڭ تالاي ونداعان شاقىرىمدارى قاسيەتتى اقسۋ جەرىنىڭ باتىس ايماعىنداعى قۇم دالانى باسىپ وتكەن. تەمىرجول بەكەتتەرى سالىنىپ، ماتاي، مولالى اۋىلدارى بوي كوتەرگەن. مىسالى، وتكەن جىلى عانا ماتاي ستانساسىنىڭ 80 جىلدىعى اتاپ ءوتىلدى. ال ەل باسىنا كۇن تۋعان، ەر ەتىكپەن سۋ كەشكەن كەشەگى سۇراپىل سوعىس جىلدارىندا دا اقسۋلىق ازاماتتار وتان قورعاۋ جورىعىنىڭ الدىڭعى شەبىنەن تابىلا ءبىلدى. سونىڭ ايعاعىنداي، باسقاسىن ايتپاعاندا، ەكى بىردەي ورەن – ەسمۇرات سيقىموۆ پەن نۇرسۇلتان ەسەبولاتوۆ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى.
اقسۋلىقتاردىڭ ەڭبەك مايدانىندا دا ابىرويسىز قالعان جەرى جوق. كەڭەس زامانىندا ءبىر اۋداننان جەتى بىردەي التىن جۇلدىزدى ەڭبەك ەرى شىعۋى دا وڭايلىقپەن قونبايتىن ب ا ق قۇسى ەكەنىن كوزكورگەندەر بىلەدى. مايدان ەرلەرىمەن بىرگە ۇرپاققا ونەگە، جەرلەستەرگە ماقتانىش بولعان سول ەڭبەك باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرىن اتاي كەتسەك، ولار – ناۋجان نۇرسەيىتوۆ، وتىزبەك سۇيەۋبايەۆ، نۇرلان وڭالدينوۆ، تىنىباي بالتابايەۆ، ادلەر وتتو، كارىبجان جۇبايەۆ، قۇرمانباي جانبايەۆ. بۇل قۇرمەتتى ادامداردىڭ ەسكەرتكىش مۇسىندەرى بۇگىندە اۋدان ورتالىعى – جانسۇگىروۆ كەنتىندەگى باتىرلار كەشەنىن كوركەيتىپ تۇر.
ءيا، الماتىدان جەلدەي ەسىپ كەءلىپ قالعان ءبىر توپ جۋرناليست اعايىنعا اۋدان اكىمى ءادىلبەك دالباعايەۆ العاشقى كەزدەسۋدەن باستاپ-اق جىر قىلىپ ايتقانىنداي، توسكەيدە ءتورت تۇلىك مالدى مىڭعىرتقان اقسۋدىڭ كەڭەس ۋاقىتىندا وداقتىق جانە رەسپۋبليكالىق اۋىسپالى قىزىل تۋدى جەڭىپ الىپ، القاپ-القاپ قىزىلشا ءوسىرىپ، وسىنداعى قانت زاۋىتىن قارىشتاتىپ، ونەر-مادەنيەتتى ورىستەتە دۇرىلدەگەن كەزدەرى دە جەتەرلىك. ءبىراق، ول زامان تاريحتىڭ سۋدىراعان پاراعىنا اينالدى. تاۋەلسىزدىك تە وڭايعا تۇسپەيتىن، ەردىڭ ەرى، قايساردىڭ قايسارىنىڭ عانا قارماعىنا ىلىگەر التىن بالىق ەكەن. نارىق قىسپاعى دا القىمنان الدى. جانسۇگىروۆ كەنتىندەگى قانت زاۋىتى وسىدان 9 جىل بۇرىن جابىلىپ تىندى. بەرەكە كوزى بىتەلگەن سوڭ كوڭىلگە قاياۋلىق، تۇرمىسقا جاداۋلىق كىرە باستاعان. جۇرت، اسىرەسە، جاستار جاعى سىرتقا كەتىڭكىرەپ، بۇرىنعى ساڭعىراعان ۇيلەر قاڭىراپ بوس قالعان. ال اۋىل شارۋاشىلىعىن قايتادان دامىتۋ ءۇشىن يرريگاسيا، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرى، سۋارۋدىڭ جاڭا، زاماناۋي تەحنولوگيالارى كەرەك. بۇرىنعى پايدالانىستاعى جەر ەسكىرگەن. سۋارمالى ەگىستىك، اسىرەسە، قىزىلاعاش بوگەنى اپاتىنان سوڭ مۇلدەم ازايىپ قالعان.
جالپى، كوز جاۋىن الارلىق سۇلۋ تابيعات قويناۋلارى ءبىرشاما بولعانىمەن، اقسۋ ءوڭىرى جەرىنىڭ دەنى قۇمداق، قۇنارسىز بولىپ كەلەدى. بالكىم، 49 ەلدى مەكەن، 17 اۋىلدىق وكرۋگتەن قۇرالعان، اتاعىنان ات ۇركەتىن اۋداندا نەبارى 42 مىڭ عانا حالىق تۇراتىنى دا ناق وسى سەبەپتەن بولار. ال ەندى بۇل حالىقتىڭ دا دەنى، 99 پايىزى تۋعان جەرگە تۋىن تىككەن، باسقا جاقتاعى سۇلتاندىقتى قالاماي، ءوز ەلىندە ۇلتان بولۋ قاعيداتىن ۇستانعان قايران قازاق، كونبىس تە قايسار قازاق ەكەنىن ءوزىڭىزدىڭ دە ءىشىڭىز سەزىپ وتىرعان بولار. «تۋعان جەرگە تۋىڭدى تىك» دەمەكشى، قيىندىققا مويىماي، نارىق سىندارىندا شىنىعىپ شىڭدالا تۇسكەن اقسۋ ەلىندە بۇگىنگى كوپ يگىلىكتەر قازاقتىڭ وسىناۋ اتالى سوزىنەن باستاۋ الىپ وتىرعاندىعى قۋانتادى. قوڭىلتاقسىعان ەل ەڭسەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا ەلباسى تاپسىرماسى بويىنشا اۋدان باسشىلىعى سىرتتان ينۆەستيسيا تارتۋدى ويلاستىرىپتى. وسىناۋ يگى ماقساتقا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ «ءاربىر داۋلەتتى ازاماتتىڭ تۋعان جەرگە كومەكتەسۋى پەرزەنتتىك پارىز» دەپ ۇندەۋ تاستاۋى دا قۇبا-قۇپ ورايلاسا كەتىپتى. ءسويتىپ، 2014 جىلى اۋدان اۋماعىندا «تۋعان جەرگە تۋىڭدى تىك» اكسياسى كەڭىنەن قانات جايادى. اۋەلى، سىرتتاعى جانە ەل ىشىندەگى تانىمال، ىسكەر ازاماتتاردى اۋدان اكىمى قۇرمەتتەپ شاقىرىپ، ساليقالى اڭگىمەگە تارتادى، ەلدىڭ قينالعانىن ايتادى، سوعان وراي بيزنەستەرىنىڭ ءبىر پاراسىن تۋعان جەرگە بۇرۋلارىن وتىنەدى.
«تۋعان جەر، ەشنارسە جوق سەنەن ىستىق. سەبەبى، سەندە تۋىپ، سەنەن ۇشتىق»، دەپ حالىق دانالىعىندا ايتىلعانداي، ايكول ازاماتتار اقجولتاي باستامانى اقجارما تىلەكپەن قابىل الدى. اكسيانىڭ ىزگىلىكتى ىسىنە ىقىلاسپەن كىرىستى. ايتالىق، ماتاي اۋىلىنىڭ تۋماسى، كاسىپكەر قولعانات سامبەتوۆ قاراۋسىز قالعان نان زاۋىتىنىڭ عيماراتىن جاڭعىرتا جوندەپ، ونى سپورت جانە ويىن-ساۋىق كەشەنىنە اينالدىردى. مۇندا ترەناجەرلىك جاتتىعۋ زالى، كۆادراسيكل، فۋتبول، باسكەتبول الاڭدارى، ءۇستەل تەننيسى مەن شاحمات ويناۋ ءبولمەلەرى جابدىقتالدى. كەلەشەكتە ليموناد جانە ءجۇن تازالايتىن، ت.ب. وندىرىستىك سەحتار اشۋ كوزدەلىپ وتىر ەكەن. ال ءتۇبى ويتوعاندىق جانات جولداعۇتوۆا تۇرعىنداردى كوپ جىلداردان بەرى قيناپ كەلگەن تۇيتكىلدى شەشىپ، اۋداننىڭ قوس قيىرىندا جاتقان سۋىقساي جانە ويتوعان اۋىلدارىنان باستاپ، جولداعى ەلدى مەكەندەر ارقىلى تالدىقورعان، الماتى قالالارىنا قاتىنايتىن ەكى اۆتوبۋس مارشرۋتىن اشىپ بەرىپتى.
جەكە كاسىپكەر اراي اكەنايۇلى اكسيا اياسىندا اۋدان اۋماعىندا بالامالى ەنەرگيا قوندىرعىلارى – شاعىن قۋاتتى جەل گەنەراتورلارى مەن كۇن پانەلدەرىن ورناتۋ جۇمىستارىن قولعا الدى. بۇگىنگى تاڭدا ۇنەمدى دە وتەلىمدى، قىزمەت ەتۋ مەرزىمى 25-30 جىلعا دەيىن جەتەتىن، ەكولوگيالىق تۇرعىدان تازا وسىنداي وڭتايلى قوندىرعىلار وسى اقسۋدىڭ جانە كورشىلەس باسقا دا اۋدانداردىڭ كوپتەگەن اۋىلدارى مەن مال قىستاقتارىندا جارىق-شۋاق توگىپ، ەنەرگيا قۋاتىن بەرىپ، كوڭىلدەردى نۇرلاندىرۋدا. ال اۋدان ورتالىعىندا وسىناۋ قوندىرعىلاردى قۇراستىرۋ سەحى اشىلىپ، التى ادام جۇمىسپەن قامتىلىپ، ءناپاقاسىن تابۋدا.
تۋعان جەرگە تاعزىم ارناعان تاماشا اكسيانىڭ شاراپاتى اۋەلى تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا، مەيىرىم اڭساعان مۇگەدەك جاندارعا، باسپانا تاۋقىمەتىن كورگەندەرگە تيگەنىن ايتۋ ءلازىم. «قولارباعا تاڭىلعان ەكى بالالى مۇگەدەك ايەل، كوز جانارىنان ايىرىلعان اياۋلى قارىنداس الدىما كەلىپ جاعداي ايتقاندا جانىم كۇيزەلدى، – دەيدى ادىلبەك ەگەۋبەك ۇلى. – ولارعا كەزەكتەن تىس ءۇي بەرۋگە حاقىمىز دا جوق. اقىرى، وسى ورايدا قايىرىمدى ازاماتتارعا جۇگىنۋدى ءجون دەپ تاپتىم». ءسويتىپ، وسى جىلدىڭ شىلدە-قىركۇيەك ايلارىندا اۋدانداعى اسا مۇقتاج مۇگەدەك، تۇرمىسى ناشار وتباسىلار مەن جالعىزباستى ازاماتتارعا ناقتى تۇرعىن ءۇي كومەگىن كورسەتۋ ماقساتىنداعى دەمەۋشىلىك-قايىرىمدىلىق اكسياسى تۋ كوتەرەدى. ومىردەن ەرتەرەك وزعان اقسۋلىق اقىن جاماۋ بۇقاربايەۆ «جۇرەگى بار جاندار بار، ءۇمىت ۇزبە» دەپ جىرلاعانداي، كەڭ جۇرەكتى دارحان ازاماتتار بىتەر ءىستىڭ قاسىنان تابىلعان. وسىلايشا بۇقارالىق، حالىقتىق سيپات العان ىزگىلىكتى اكسياعا اۋدان مەكەمەلەرىنىڭ ۇجىمدارى، اۋىلداردىڭ تۇرعىندارى، قالتالى ىسكەر ازاماتتار قالىس قالماي تۇگەل قاتىسىپ، ناتيجەسىندە 10 ملن. تەڭگە قارجى جينالىپتى. ءمىنە، وسى قايىرىمدىلىق قارجىسىنا جانسۇگىروۆ كەنتىندەگى پۋشكين جانە قابانباي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا كوپتەن بەرى يەسىز قاڭىراپ تۇرعان 8 ءپاتەرلى 2 قاباتتى ۇيگە جوندەۋ ءجۇرگىزىلىپ، اپ-ادەمى ەتىپ پايدالانۋعا بەرىلگەن، پاتەر كىلتىن العان ادامداردىڭ كوڭىل قاياۋى سەيىلىپ، كوزدەرىندە قۋانىش وتى ۇشقىنداپ، جۇزدەرىنە كۇلكى ۇيىرىلگەن سالتاناتتى ساتتەرگە ءوزىمىز دە كۋا بولدىق.
بۇل عانا ەمەس، وسى اكسيا اياسىندا جەكە كاسىپكەر سابىر قادىر ۇلى جانسۇگىروۆ كەنتىندە قاڭقاسى عانا قالعان 20 جانە 30 پاتەرلى ەكى ءۇيدى ءوز قاراجاتىنا جوندەتىپ، ولار مۇقتاج تۇرعىندارعا جەڭىلدەتىلگەن جولدارمەن بەرىلە باستادى. مۇندا جاستار ءۇشىن اۋلا كلۋبى اشىلماقشى ەكەن. بۇعان جۇمسالعان قارجى 380 ملن. تەڭگەنى قۇراعان. «قولجەتىمدى باسپانا» باعدارلاماسى بويىنشا 10 كوممۋنالدىق ءۇيدىڭ دە قۇرىلىسى اياقتالىپ تۇر. بۇلاردان باسقا، 2012 جىلى 39 پاتەردى، بيىل 50 ءپاتەردى تۇرعىندار زاڭدى كەزەگىمەن العان. مىسالى، سونىڭ ىشىندە ەكى بالاسى، ءوزى دە مۇگەدەك بيجامال بايىسوۆا ءتورت بولمەلى پاتەردى يەلەنگەن. ءسويتىپ، باسپاناعا مۇقتاج اقسۋلىقتار قاتارى ازايا تۇسكەن.
ءيا، وسىعان وراي جانسۇگىروۆ كەنتىنىڭ كورىك-كەلبەتى دە جاقسارعانى بايقالادى. 90 ملن. تەڭگە قارجىعا ورتالىقتاعى جەلتوقسان، مۇراتبايەۆ كوشەلەرى جوندەلىپ، اسفالتتالىپ، اللەيا تارتىلىپ جاتىر. ءبىز جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ارنالعان جەرگىلىكتى «ارباتپەن» ءجۇرىپ وتتىك. ارقالى وتىرعىشتار قويىلعان. اسىرەسە، قارتتاردىڭ سەيىل-سۇحبات مەكەنىنە اينالاتىن سىڭايلى. وسى بەتپەن مولىقباي اتىنداعى مادەنيەت ۇيىنە باس سۇقساق، وندا جەرگىلىكتى اقسۋ حالىق تەاترى امىرە ءارىننىڭ «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» سپەكتاكلىنىڭ دايىندىعىن وتكىزىپ جاتىر ەكەن. اردا ەلۋبايەۆا مەن باعلان ءجۇنىسوۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن ونەرپازدار ونەرىن بىرەر ۋاقىت قىزىعا تاماشالاماسقا لاجىمىز قالمادى. مادەنيەت ءۇيى جاسانىپ، جايناپ تۇر. ديرەكتور بولاتحان بورانبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، مادەنيەت ورداسى ءتۇرلى ۇيىرمەلەر ارقىلى دا تالاي تاعىلىمدى ىستەرگە ۇيىتقى بولۋدا.
ە.سيقىموۆ اتىنداعى ستاديون دا سپورت ءىسىن جولعا قويۋعا لايىقتى جوندەلىپتى. وعان 40 ملن. تەڭگە جۇمسالىپتى. 1200 ادام سىيىپ وتىرادى. سونىمەن بىرگە، ستاندارتقا ساي سپورت جابدىقتارىمەن دە مولىنان قامتىلعان. ديرەكتور تۇمەن قۇرمانوۆ مۇنداعى سپورتتىق ءداستۇرلەر مەن جەتىستىكتەردىڭ دە ءبىرشاما ەكەندىگىن تىلگە تيەك ەتتى. سپورت ستاديونى جاستاردىڭ سۇيىكءتى مەكەنىنە اينالعان. ەكى حاۋىزى، بىرنەشە ۇيىرمەلەرى بار سپورت ورتالىعى تالاي نامىسكەر ساڭلاقتاردى تۇلەتىپ ۇشىرعان، ۇشىرا دا بەرمەك. باسقاسىن ايتپاعاندا، بەيجىڭ وليمپياداسىنىڭ قولا جۇلدەگەرى اسحات جيتكەيەۆ وسى مەكتەپتىڭ ماقتانىش ەتەر تۇلەگى.
«گيدروتەحنيك جوبا» ج ش س ديرەكتورى ەگىنباي جاقايەۆ تۋعان اۋىلى ەگىنسۋدا اياقتالماعان پوشتا ءۇيىن ءوز قارجىسىنا ءبىتىرىپ سالىپ، تولىق جابدىقتاپ پايدالانۋعا بەرىپتى. جەرلەسى قاجىمۇقان ءماسىموۆ ءوز قاراجاتىمەن اقسۋ اۋىلىنا مەءشىت سالعىزىپ، يماندىلىق تۋىن تىككەن. الداعى ۋاقىتتا جانءسۇگىروۆتە شاعىن گەس قۇرىلىسى باستالىپ، اعاش وڭدەيءتىن جانە پلاستيكالىق ەسىك-تەرەزەلەر شىعاراتىن سەح اشىلىپ، مال بورداقىلايتىن جانە قۇس ءوسىرەءتىن فەرما قۇرىلماق كورىنەدى. وسىنداي جاقسىلىقتار جۋرناليست جۇرەگىن دە قۋانىشقا بولەدى.
اقسۋدىڭ تابيعاتى، جەرىنىڭ قويناۋى دا باي دەگەنبىز. سوناۋ كەڭەستىك ۋاقىتتا اقسۋ گرانيتى ماسكەۋ مەتروسىن ارلەۋگە دە پايدالانىلعان كورىنەدى. ءقازىر جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەر گرانيت ءوندىرۋ ءىسىن جاڭعىرتۋدى قولعا الىپتى. ولار وسى جوبا بويىنشا استانادا وتەتىن ەكسپو-2017-گە ءوز ۇلەستەرىن قوساتىنىن ايتۋدا. گرانيت قورى 100 جىلعا جەتەرلىكتەي مول ەكەن. وسى بايلىقتى اقسۋلىق ازاماتتار ەندى ەل يگىلىگىنە جاراتۋ جولىندا ەڭبەك ەتۋدە. ىسكە ءسات!
دەرەككوز: ەگەمەن قازاقستان
پىكىر قالدىرۋ