ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ ءورىسى تارىلدى. ونىڭ ورنىنا جالت-جۇلت ەتىپ كوز قارىقتىرعانىمەن، قاڭباقتاي تامىرسىز جەڭىل دۇنيەلەرگە قۇلدىق ۇرىپ، «ءتاۋ ەتەتىنىمىز» وتىرىك ەمەس. سونداي تالعامسىزدىقتىڭ ءبىر عانا وراسان زور زاردابى –  قازاق مادەنيەتىنىڭ سۇبەلى تۇلعالارىنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ەشكىمگە كەرەكسىز، ەلەۋسىز قالۋى. كەزىندە قانشا تاعدىرى تالكەككە تۇسكەنمەن، قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇحيتتاردى الاقانعا سالىپ الپەشتەگەن ەلى بولدى. ال ەندى شىنايى ونەرپازدار اۋمەسەر اۋەننىڭ الاۋلايىمەن تىرىسىندە-اق «جەرلەنىپ» جاتىر.

عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن اسىل مۇرامىزدىڭ ءبىر پاراسى كلاسسيكالىق اندەرىمىز بولسا، ونىڭ ەڭ ءبىر قانات جايعان سيپاتىن ارقا مەكتەبى داستۇرىنەن كورەمىز. وسى مەكتەپتىڭ استاناداعى ەڭ بىلىكتى ۇستازى، عالامات ءانشىسى قايرات بايبوسىنوۆ بولسا، الماتىداعى شوقتىقتى ۇستاز، ءبىرتۋما ءانشى رەتىندە جولامان قۇجيمانوۆتى ايتۋعا بولادى. جولامان قۇجيمانوۆتىڭ ونەردەگى وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن قوسا، بايىرعى ءان ايتۋ مانەرى ءداستۇرىنىڭ قايماعىن بۇزباي جەتكىزۋشى ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى. بىرنەشە جىلداردان بەرى شاكىرت تاربيەلەۋدىڭ شەبەرى بولا تۇرا، ول كىسىنىڭ جۇمىسسىز جۇرگەنى تۇسىنىكسىز جايت. قازىرگى كەزدە دارىن يەسىن ەسىگىنەن سىعالاتا بەرمەيتىن مۋزىكالىق مەكەمەلەردىڭ ستۋدەنتتەرى جوكەڭدى ىزدەپ بارىپ، اندەرىن ۇيرەنۋدە. ءمۇيىزى قاراعايداي، ەل-جۇرتقا جاقسى تانىلىپ ۇلگەرگەن كەيبىر انشىلەردىڭ ءوزى ءان ۇيرەنىپ، تاربيەسىن الىپ ءجۇرىپ، جوكەڭنىڭ ەڭبەگىن اتاۋعا كەلگەندە «قىمسىناتىنىنا» ءوزىمىز دە تالاي كۋا بولدىق. سودان، ءسىرا، اسپانداعان اتاق-داڭقى الاسارىپ قالاتىنداي-اق. كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ ءوزى-اق تالانتتى جەپ قويادى، ەڭ سوراقىسى – شىن ونەرپازدى ونەر ورتاسىنان الاستاتۋ ارقىلى ءبۇتىن قازاق مادەنيەتىنە ورنى تولماس زيان كەلەدى. تەك جولامان قۇجيمانوۆ قانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قانشاما دارىندى ۇلتتىق ونەردىڭ وكىلدەرى ەسكەرۋسىز قالۋدا. كونەكوزدەردىڭ سارقىتىن كورىپ، ناعىز حالىقتىق ناقىشتى بويىندا ساقتاعان، كەمەل ءبىلىمدى انشى-كۇيشى، جىرشى-تەرمەشىلەر استانا مەن الماتى ءتارىزدى ورتالىقتارعا شاقىرتىلىپ، ۇستازدىق قىزمەتكە جۇمىلدىرىلۋى قاجەت. البەتتە، ول ءۇشىن ولار باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلمەسە، جاسى كەلگەن ادامداردىڭ پاتەر جالداپ، كۇن باعاتىن جاعدايى جوعى بەسەنەدەن بەلگىلى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جەكە ءۇنتاسپالارىنىڭ جارىق كورۋى دە سونشالىق مەملەكەتتى شىعىنعا باتىرا دا قويمايدى. جاستار وقۋ بىتىرە سالىپ، ارتىنشا سوندا ساباق بەرىپ جاتادى. وزدەرى ءالى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرگەندە، ءقايتىپ ولار شاكىرت تاربيەلەيدى؟ قازاقتىڭ اندەرى مەن كۇيلەرىن ومىرلەرىنە سەرىك ەتكەن، باسپاناسىز باز كەشكەن جاس تولقىننىڭ دا ءبىر باستارىنا جەتەرلىك ماسەلە شاش-ەتەكتەن. جاقسى باستالعان «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنداعى «ساز-تولعاۋ» باعدارلاماسى دا ءقازىر بۇرىنعىلارىن قايتالاۋدان اسپاي وتىر. اۋەلدەن ونەرپازعا كەڭدە ەمەس قازاقتىڭ مىقتىلارى سارقىلىپ قالعانى ما؟ نەلىكتەن قۇندى ونەرىمىزدى قۇلدىراتىپ، ۇلىلارىمىزدى ۇلىقتاي الماي وتىرمىز؟ «ديپلومى جوق»، «كاسىبي ەمەس»، «اتاعى جوق» دەپ شىن دارىنداردى كۇرەسىنگە تاستاي بەرگەنىمىز ءجون بە؟ ونسىز دا شوقتىقتى تۇلعالارىمىزدىڭ قاتارى كۇن ساناپ سيرەپ بارادى. دومبىرانى «ودنا پالكا، دۆە سترۋنى» دەپ بىلەتىن بيلىك بيشىگىن ۇستاعاندار ءمادي، قاپەزدەر قايتا ءتىرىلىپ كەلسە دە «مۋزىكالىق ءبىلىمىڭ جوق» دەپ قوعامنان الاستاتىپ جىبەرۋى دە عاجاپ ەمەس.

فرانسيا بۇكىل الەمنىڭ مىقتى ونەرپازدارىنا ءوز ەلىندە جاعداي جاساپ، ءپاريجدى جاھاندىق ونەر ورداسىنا اينالدىردى. كۇنشىعىس ەلى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن ساقتاۋشىلاردى مەملەكەتتىك قامقورلىققا العالى قاي زامان. ال ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىمىزدىڭ ساۋساقپەن سانارلىق ىزدەۋسىز، سۇراۋسىز قالعان كوكىرەگى شەجىرەلى تۇلعالارىمىزدى «ساناتقا قوسپاي» كەلەمىز.

ابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆ، كۇيشى، ونەرتانۋشى:

–        بىزگە داۋلەتكەرەيدىڭ كۇيلەرىن جەتكىزۋشى ناۋشانىڭ ءوز ورىنداۋىندا ءۇنتاسپادا بىردە-بىر كۇيى قالماپتى. بوكەيحاننىڭ ۇرپاعى، حان تۇقىمى دەپ ادەيى جويعان. كەشە عانا دۇنيەدەن وتكەن مۇرات وسكەنبايەۆ 300 كۇي تارتاتىن، ءقازىر سونىڭ ون شاقتىسى عانا بار ما، جوق پا، بەلگىسىز. ول كوپتەگەن جىر ايتاتىن، ونىسى مۇلدە ۇمىت بولدى. قاپ دەپ قالعان تۇسىمىز كوپ. موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىنان وسكەمەنگە كەلگەن اتاقتى كالەك قۇماقاي ۇلى دەگەن اقساقالىمىز سىبىزعىدا 100-دەن استام كۇيلەر تارتادى. بۇل – باعا جەتپەس بايلىعىمىزدى بويىنا سىڭىرگەن تۇلعا. ول كىسىنى ەلەپ-ەسكەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. تاعى دا سول جاقتان كەلگەن قابىكەي اقمەر ۇلى ەسىمدى كۇيشى-سازگەر، ونەر زەرتتەۋشىسىن ايتار ەدىم. قابەكەڭ بايان-ولگەيدەگى قازاقتاردىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى تۋرالى زاتايەۆيچتىڭ ەڭبەگىنەن كەم تۇسپەيتىن ەكى ۇلكەن كىتاپ جازعان.

جولامان قۇجيمانوۆ، ءانشى:

–        مۇقاعاليدىڭ «اياگوز ارۋ»، «ءسابي بولعىم كەلەدى» ولەڭدەرىنە عاجاپ ءان شىعارعان تۇرسىنعازى راحيموۆتىڭ مادەنيەت ورتالىقتارىندا شاكىرت تاربيەلەيتىن ءجونى بار. سوندا سول كىسىمەن دەڭگەيلەس امانگەلدى جىكەنوۆ ەسىمدى ءانشىنىڭ دە قادىرىنە جەتپەي ءجۇرمىز. جەزقازعاندا رەپەرتۋارى وتە باي ءانشى عالىم مۇحامەدين اعامىزدىڭ ءومىر بويى جيناپ-تەرگەنىن جاستار بويىنا ءسىڭىرۋى قاجەت. كوكشەتاۋداعى ونەر زەرتتەۋشى، جىرشى جۇماباي ەسەكەيەۆ، قاتيموللا بەردىعالييەۆ، ساعدات راحمەتوللا، راحىمبەك نوعايبايەۆ، نايمانعازى ساقپانبايەۆ سياقتى اعالاردىڭ بىلەتىنىن جازىپ الۋ كەرەك. قاراعاندىداعى انشىلەر جاقسىگەلدى كەمالوۆ، مەيىرحان ادامبەكوۆ، ەرلان قۇجيمانوۆ، سەمەيدەگى مەيرامبەك احمەتوۆ، باياناۋىلداعى ءانشى ەربول ايتبايەۆ ءتارىزدى كەرەمەت ونەرپازدار ۇلكەن ساحناعا شىعا الماي جۇرگەن جايى بار. نەبىر مىقتى انشىلەر نە داۋىستارى تاسپاعا جازىلماي، نە لايىقتى ءىلتيپات كورمەي ومىردەن وزۋدا. جاقىندا عانا كوز جۇمعان كەلدەنباي ولمەسەك ءوزى عانا بىلەتىن قانشاما دۇنيەنى وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى. جيەنباي جىراۋدىڭ نەمەرەسى، جىرشى-جىراۋ بيداس رۇستەمبەك ۇلى ءقازىر قارماقشىدا بالا تاربيەلەۋدە. ماڭعىستاۋداعى كۇيشى سەرجان شاكىراتوۆ، جىرشى اماندىق كومەكوۆ دەگەن ازاماتتارعا نازار اۋدارىلۋى ءتيىس.

ەرلان تولەۋتاي، ونەرتانۋشى:

–        سوڭعى كەزدە قازاق رۋحانياتىنا كوپ پايداسى تيەتىن تۇلعالار شەتتەتىلىپ قالدى. بۇرىن مۇنداي تۇلعالار دارىپتەلەتىن، ولاردىڭ پىكىر-كوزقاراستارىمەن ساناسۋ بولاتىن. ەسىمدەرى دە دۇركىن-دۇركىن ەستىلەتىن. مەن اۋىل جازۋشىلارىن ايتقىم كەلەدى. اقادىردا ءومىر كارىپ دەگەن مىقتى جازۋشى بار. جامبىل وبلىسىنداعى قۋاندىق شولاق ەسىمدى جاقسى اقىندى كوپشىلىك تاني بەرمەيدى. سەمەيدەگى تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلى اتتى اقىن ءقازىر ەستىلمەي كەتتى. سولتۇستىك قازاقستاندا تۇراتىن زارقىن تويشىباي اعامىز رەسەي مەن قىتايدىڭ مۇراعاتتارىن قوپارىپ، ابىلاي حان تۋرالى ەكى تومدىق ەڭبەك جازىپتى.  بۇعان ءوز قالتاسىنان قارجى شىعارىپ، 30 جىل ۋاقىتىن جۇمساپتى. «ۇلتتىق دەڭگەيدە ويلايدى» دەپ قۋعىن كورگەن كەزى بولدى ونىڭ. تاريحقا شىنايى ماحابباتى بار ادامدار كەز كەلگەن كاسىبي تاريحشىلاردى جولدا قالدىرادى. تاتىمى جوق دۇنيەلەر ەفيردى تولتىرۋدا. ءبىر ءوزى ءبىر ينستيتۋتتى ىستەيتىن ادامدار قاڭتارىلىپ بوسقا جاتىر. اتىراۋلىق كۇيشى رىسبەك عابدييەۆتىڭ قادىرىنە جەتە المادىق. فونوگراممامەن شىعاتىن شالا كۇيشىلەردى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاعاندا، شىن ونەرپازدار قانداي كۇي كەشپەك؟