ءبىزدىڭ بۇل قازاقتا تاسقا تاڭبا باسقانداي انىق شەجىرە جوق. «وقۋعا سەنگەن – ۇمىتشاق» دەپ وقۋدى كەرەك قىلماعان، «جازۋعا سەنگەن – جاڭىلشاق» دەپ جازۋدى كەرەك قىلماعان. وقۋ، جازۋ جوقتىعىنان جازىلعان شەجىرە بولماعان. ەستىگەنىن ۇمىتپايتۇعىن قۇلاعىنىڭ تەسىگى بار، كەۋدەسىنىڭ ەسىگى بار ۇقپا قۇلاق جاندار بولعان. سونداي جانداردىڭ ايتۋىمەن كەۋدەسى حات، ەستىگەنى، كورگەنى جات بولعان قاريالار كەيىنگىگە اۋىزدان-اۋىز الىپ ايتۋمەن ۇلگى-وسيەت قالدىراعان.

ءبىزدىڭ قازاقتا شەجىرەنى باسقا جۇرتتان اقتارىپ، تەنتىرەپ تاپتىرىپ العانىن كىم ەكەنىن سويلەيىك.

قازاق، قازاق بولعاندا بۇل قازاقتا قاجىعا اۋەلگى باستاپ بارعان – ۋاق نۇركەن باي. توقال قاتىنىمەن بارىپ، ءتورت جىل جولاۋشىلىقپەن ءجۇرىپ، بەسىنشى جىلدا قايتىپ امان-ەسەن ەلىنە، جۇرتىنا كەلگەن. سول نۇركەننەن سوڭ ەكىنشى قاجىعا بارۋشى – كۇلىك ساماي سوپى. باياناۋلا دۋان بولىپ اۋزى اشىلعاندا وياز بولعان. نوعاي بايجان حازىرەت سول ەكەۋى بولعان، ەكەۋى دە سول جاقتا ولگەن. سولاردىڭ كەتكەن جىلى قوي جىلى ەدى، 1858 جىل بولسا كەرەك. وسى ءسوزدى جازىپ وتىرعان ءماشھۇر ءجۇسىپ ءدال سول جىلى تۋعان بالا، وسى كۇندە جەتپىس جاستا وتىر.

بۇل قازاقتا ءۇشىنشى قاجىعا بارۋشىلار – توبىقتى قۇنانباي، ايدابول  قيشىل قىستاۋباي، اقمولادان اققۇم، قوسقوپادان شەكشەك قاجى، اتباساردان ەگىزەك جانايدار، ەسىل بويىنداعى قۇلان قىپشاقتان شونتىباي، باتىرقوجا مولدا بالالارى. سىلەتى بويىنداعى قىپشاقتان قۇرمان بالاسى حاسەن قاجى، مامبەت توقادان وزدەن،  سازان ۇرپاعى مۇحاممەدسالىم قاجى، ءور التايدان الداجۇمان نەمەرەسى ەشمۇحاممەد قاجى، ەرتىس بويىنداعى افاي بورىدەن قۇديار قاجى، كوكشەتاۋلىق اتىعايدان قوجاحمەت قاجى، ەگىزەك جانايدارمەن بىرگە بارعان سۇلتانقوجا قاجى، قيشىل قىستاۋبايمەن بىرگە بارعان جامەك قوجا، بايزولدا يشان. بۇلاردى قالدىرماي جازىپ جاتقانىم ءتىرى قايتىپ كەلگەندەرىنىڭ ءبىرسىپىراسىنا اۋزىبا-اۋىز سويلەسىپ، ءمان-جايىنا ابدەن انىق بولعاندىعىمدى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن. ورتا جۇزدەن جيىرما كىسى بولىپتى. كىشى جۇزدەن تابانداعان ءجۇز كىسى بولىپتى. ىشىندە نۇرپەيىس حازىرەت، دوسجان حاليفا بار دەيدى.

قازاق بۇدان بۇرىن ءبۇيتىپ باس قوسىپ قاجىعا بارماعان ەكەن. ءجۇز جيىرما كىسى بولىپ اراسىن ايىرماي، تىزە قوسىپ، قول ۇستاسىپ جۇرگەن سوڭ جانە وزدەرى دە كوزگە تۇسەرلىك ءھار تاپتىڭ قاسقا-جايساڭى بولعاندىقتان كورگەن تاڭىرقارلىق بولىپتى. قازاق بايقۇستىڭ سالپيعان تىماعىنىڭ قۇلاعىن، سۇيرەتىلگەن تونىنىڭ ەتەگىن، اڭقيعان اۋزىن كورگەن سوڭ كورگەن قىزىعىپ، سۇقتانا باستايدى عوي.

نوعاي وكىلى مەن سارت وكىلى تالاسىپتى. نوعاي وكىلى: – «بۇلار ماسكۇپتىك، مەن ماسكۇپ كىسىسىمىن» دەپ، سارت دالەلى: – «بۇلار بۇقار ءتىل، مەن بۇقار ءتىل كىسىسىمىن» دەپ. مەكە باستىعىن – ءشاريف، مادينە باستىعىن – شايقى دەيدى ەكەن. ەكى ءشاريفتىڭ شاريفتەرى، شايقىلارى باس قوسىپ، الدارىنا الدىرىپ سۇراپتى: – سىزدەر ماسكۇپدىكسىزدەر مە، بۇقار تىلسىزدەر مە؟ – دەپ. سوندا قاجىباسى قۇنانباي ەكەن. ول كىسى سويلەپتى:

– ءبىز ماسكۇپ-ساسكۇبىڭدى دە بىلمەيمىز، بۇقار تىل-سۇقاردىكىن دە بىلمەيمىز، ءتىرىمىزدىڭ بيلىگى الديار ۇراندى تورەدە، ءولىمىزدىڭ بيلىگى الدا ۇراندى قوجادا، جايىلۋى مال سىقىلدى، جۋساۋى اڭ سىقىلدى بەتىمەن وسكەن قازاق دەگەن جۇرت بولامىز – دەپتى. «قازاق دەگەندە جۇرت بولادى ەكەن-اۋ!» دەپ اڭ-تاڭ قالىسىپتى. تاريح اقتارىپ، شەجىرە قاراتىپتى، تابا الماپتى. كوپتە نە جوق، ءبىر بۋرىل باس سويلەپتى: – «بۇل تاريح تابىلسا، باعدات شاريفتە يمام اعزام كىتاپحاناسى دەگەن ءۇي بار، جاۋ تالاماعان، ەشقايدا شاشىلىپ بىتىراماعان، تابىلسا، سونان تابىلادى» دەگەن سوڭ باعدات شاريفكە جەلمايا مىنگىزىپ، كىسى جىبەرىپتى. بۇلار ءوز ورتاسىنان كىشى جۇزدە دوسجان حالفەنى جىبەرىپتى.

بارعان كىسىلەر: – «تابىلدى، قازاق دەگەن جۇرت انەس ساقابادان ءوسىپ-ونىپ، وربىگەن ەكەن» دەپ نۇسقا كوشىرىپ الىپ كەلىپ، سونان كەيىن بۇل ءجۇز جيىرما كىسى ورتاسىنان راسحوت شىعارىپ، «قازاق تاكيەسى» دەگەن تاكيە سالدىرىپ، ول ءۇيدى قۇنانباي اتىنا جازدىرىپ، «مۇنان بىلاي قازاقتان كەلگەن قاجى وسىندا تۇسەتۇعىن بولسىن» دەپ سونان بىلاي قازاق تا ەل-جۇرت ەكەندىگى، پۇسىرمان ەكەندىگى ايگىلەنگەن.

بۇلاردىڭ قاجىعا بارعان جىلى باياعى جۇت قوياننان بۇرىن قاراكيىك جىلى ەدى. قيشىل قاجى قاجىعا كەتكەندە قاتىنى بۋاز قالىپ، ۇل تاۋىپ، اتىن مەكەباي قويعان. سول مەكەبايى ءتىرى. 53 جاسقا اياق باستى. باياناۋلا، قىزىلتاۋ جىپ-جىلتىر مۇز بولدى. جىلقى بىتكەن تەڭگە شولاق سىلەتىگە كەتىپ، قارا مال سەمىز كۇيلى شىعىپ ماي مۇز اتاندى. ول كۇندە ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارى ءبىلىپ، سويلەپ ايتىپ تۇرۋشى ەدى. بۇل كۇندە الاي-دۇلەي، ۇيقى-تۇيقى الاساپىران زامان بولىپ، ءبۇتىن ەستىنىڭ وزىندە قالعان جوق. جارىم ەستى شالا-شارپى بىلگەنىنەن ايىرلىپ قالدى.

قۇنانباي قاجىنىڭ قاجىعا بارعان جىلى 1874 جىل. ءوزىنىڭ ولگەنى 1885 جىل. 81 جاسىندا تاۋىق جىلى ءولدى.

بۇل مەكەدەگى تاكيە اۋەلى قۇنانباي اتىنا جازىلعان. ارعىن اتىندا بولعاندىقتان ورمانشىدان بارعان حاسەن شايح داۋلاپ العان. ونان كەيىن توقال ارعىننان بارعان ەشمۇحاممەد داۋلاپ العان. بۇل كۇندە كىشى ءجۇز دوسجان حالفە اتىنا جازىلىپ قالىپتى.

ءماشقۇر ءجۇسىپ قولجازباسىنان. ش. 1177 (وعك) 258-259 بب.

(1928 جىلعى جازىلعان)

ءتۇپنۇسقا تاقىرىبى: قازاق شەجىرەسى قايدان تابىلعان

ءتۇپنۇسقادان قوتارىپ، ارنايى "قامشى" ءۇشىن ازىرلەگەن نۇرجۇما ورىسباي