كەز كەلگەن ساۋاتتى دا كوزى قاراقتى جان جارنامانىڭ قازاقشا ماتىنىنە شوشىنا قارايتىن بولدى. ويتكەنى جارناما اۋدارماسىنىڭ الا-قۇلالىعى تۋرالى ايتا-ايتا اۋىز اۋىردى، جازا-جازا قول تالدى. بۇعان دەيىن جارناما ءماتىنىنىڭ ساۋاتسىزدىعى، بەيادەپسىزدىگى تۋرالى ءبىراز ايتىلدى. سىن ساداعىنا ءىلىنىپ، سۋرەتتەرى دە باسىلدى. ءبىراق ودان سەلت ەتكەن ەشكىم جوق. ودان قالدى، «جارناماعا جەرگىلىكتى اكىمدىك نەگە جاۋاپ بەرمەيدى؟» دەستىك. «تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى جارنامانىڭ ءتىلىن تۇزەمەي نە تىندىرىپ وتىر؟» دەپ تاعى كوردىك. راسىندا دا جارىمجان جارناما ايىلىن قاشان جيادى؟ نەگە شەتىنەن جاۋاپقا تارتىپ، ايىپپۇل سالمايمىز؟ «نەگە، نەگە» دەپ باستالاتىن ساۋالدار كوپ-اق. ءبىز بۇگىن وسىلارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

جارناما – نارىقتىڭ قوزعاۋشى كۇش­تەرىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان جارنامانىڭ «بار­مايتىن تاۋى، باسپايتىن جەرى» جوق. بۇل – الەمدە قالىپتاسقان قۇبىلىس. ءبىراق شەتەلدەن بىزدەگىدەي قاپتاعان ساۋاتسىز جار­نامانىڭ جۇرناعىن دا كورمەيسىز. نەگە؟ الدىمەن جارنامانىڭ تىلىنە كەلەلىك. بۇگىندە قازاقستاننىڭ قاي قالاسىنا بارساڭىز دا ساۋاتسىز اۋدارمادان كوز اشپايسىز. ءار جارنامانىڭ تومەنگى تۇسىندا «جارنامانىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان. دەمەك. ونىڭ تىلدىك ساۋاتسىزدىعىنا جارناما بەرۋشىلەر تاراپىنان جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جوق­تىعى سەبەپ بولىپ وتىر دەلىك. جارناما اگەنتتىكتەرىندەگى اۋدارماشى ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە قالاي اۋدارسا، سولاي جازىلىپ كەلگەن، ياعني سول اگەنتتىكتەردەگى مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن ماماننىڭ جوقتىعىنان زاڭ بۇزۋشىلىق ورىن الىپ وتىر. حوش دەلىك، زاڭ بۇزۋشىلىق ورىن الدى. ەندى ونى كىم جانە قالاي جاۋاپقا تارتپاق؟ بۇل زاڭ بۇزۋشىلىق ءتىلبۇزارلىقتىڭ ناق ۇلگىسى بولىپ تابىلاتىندىق­تان جەرگىلىكتى اكىمدىكتەن وسى ماسەلەگە قاتىستى جاۋاپتى جانداردى ىزدەيمىز. بىزگە بىردەن تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى جاۋاپتى دەگەن وي كەلەدى. اتاۋى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى بولعاندىقتان جەرگىلىكتى جەردەگى ءتىل ءتوڭى­رە­گىندەگى تۇيتكىلدەرگە سول جاۋاپتى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. شىندىعىندا سولاي ما؟ بۇعان تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى نە دەيدى ەكەن؟ ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ جاۋابى مىناعان سايادى: «قالا، اۋدان كوشەلەرىندەگى ساۋاتسىز جارنامالاردىڭ كوپتەپ كەزدەسەتىنى بارشامىزعا بەلگىلى. تۇرعىندار دا بىزگە بۇل جايىندا ءجيى شاعىمدانىپ جاتادى. مىسالى، كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ساۋاتسىز جارنامالار مەن كورنەكى اقپارات ۇسىناتىن كاسىپكەرلەر­ءدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ءتىل تۋرالى» زاڭىن ساقتاۋىنا كەلەتىن بولساق، اتالعان زاڭدا جارناما يەلەرىنىڭ جارنامالاردىڭ قازاقشا ماتىندەرىن الدىن الا باسقارمامەن كەلىسۋ ماسەلەسى مۇلدە قاراستىرىلماعان. سونىمەن قاتار قالالىق نە وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىنىڭ جارنامادا جىبەرىلگەن قاتەلەردى جارناما يەلەرىنە تۇزەتكىزۋدى تالاپ ەتەتىن ەش قۇزىرەتى جوق. وسىعان وراي، زاڭ تالابىنا قايشى راسىمدەلگەن جارنامالىق كورنەكىلىكتەردى رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن زاڭدارعا وزگەرىس ەنگىزىلۋى ءتيىس. دەگەنمەن اتالعان كەمشىلىكتەردى ءتۇ­بەگەيلى جويۋ جونىنە كەلگەندە ماسەلە تاعى دا زاڭعا كەلىپ تىرەلەدى. قولدانىستاعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى» زاڭىندا دا، «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى» كودەكسىندە دە كورنەكى اقپارات پەن جارنامالار ءتىلىن بۇزعانداردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ءما­سەلەسىنىڭ قاراستىرىلماۋى كوپ نارسەگە قولبايلاۋ بولىپ وتىر. مىنە، گاپ قايدا جاتىر؟ جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ جارناماعا ءالى جەتپەۋىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا دەلىك. ءبىراق وسىدان ءبىراز بۇرىن ق ر ءماجىلىس دەپۋتاتى الدان سمايىل ءبىر ءسو­زىندە: «ەڭ الدىمەن، قاتە جارنامالاردىڭ جىبەرىلمەۋىنە، ىلىنبەۋىنە اكىمدىكتەر مەن ءتىل باسقارمالارى جاۋاپ بەرۋ كەرەك» دەپ، سوعان نەگىز بولاتىن «جارناما تۋرالى» زاڭدى ءسوز قىلىپ: «زاڭدا تەك گرامماتيكالىق قاتەلەر عا­نا ەمەس، رۋحاني قاتەلەردى جىبەرمەۋ ماسەلەسى دە نازاردان تىس قالماعان. جارنامادا جىبەرىلگەن قاتەلەر ءۇشىن ءتيىستى جاۋاپكەرشىلىككە تار­تۋدىڭ جولدارى دا كورسەتىلگەن. جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر ادىلەت مينيسترلىگىنە نەمەسە سوت­قا جۇگىنسە دە، جەكەلەگەن كومپانيالاردىڭ جىبەرگەن قاتەلەرىن تۇزەتىپ، بولاشاقتا قا­تەنىڭ قايتالانباۋىن قاداعالاۋى كەرەك. ءبىز بار زاڭدى دۇرىس پايدالانا الماي وتىرمىز. نەگىزىنەن، جارنامامەن اينالىساتىندار قا­زاقشا ساۋاتسىز. اسىرەسە، تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى اتاۋلار، قازاقتىڭ بايىرعى سوزدەرى ورەسكەل قاتەمەن جازىلادى» دەگەن ەدى. الايدا تىلگە جاناشىر دەپۋتات ءوزى اتاپ وتكەن، وزدەرى قابىلداعان زاڭداردا اكىمدىكتەر مەن اتالعان باسقارمالاردىڭ جارناماعا جاۋاپتىلىعىن مىندەتتەيتىن جەرى جوقتىعىن قاپەرىنە الماعان سىڭايلى. وعان قوسا زاڭدا جىبەرىلگەن قاتەلەر ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىنى ايتىلسا دا، ونىڭ جولدارى ناقتى كورسەتىلمەگەن. ءار ايماقتاعى جەرگىلىكتى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىندا نەگىزىنەن مەملەكەتتىك ءتىل جاناشىرلارى وتىرعانى راس. ءبارى دەرلىك جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى. الايدا ولار ءار سۇحباتتارىندا ءوز تاراپتارىنان مەملەكەتتىك تىلگە قىرىن قاراعانداردى بىردەن جازالاپ، جاۋاپقا تارتىپ، ولارعا بەلگىلەنگەن مولشەردە ايىپپۇل سالا المايتىندارىن اشىنا ايتادى. ويتكەنى ولاردا ونداي قۇقىق جوق. ەگەر جوعارىداعىداي ارەكەت ەتۋگە قۇقىق بەرىلسە، ءار كاسىپكەر «ءوز نىسانىما قاي تىلدە، نە جازسام دا ءوزىم بىلەمىن» دەگەن پيعىلدان ارىلار ەدى. ناتيجەسىندە جارنامانىڭ ءتىلى تۇزەلىپ، ەل بيۋدجەتىنە اقشا ءتۇسۋى كەرەك. وكى­نىشكە قاراي ونى باقىلايتىن ءتىل كوميتەتى بولسىن، جەرگىلىكتى اتقارۋ بيلىگىندەگى ءتىل­دەردى دامىتۋ باسقارمالارى بولسىن، زاڭداعى ولقىلىقتاردان «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ ورىن­دالۋىن تولىق قامتاماسىز ەتە المايدى. بۇگىنگە دەيىن جەرگىلىكتى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى ءتىل تۋرالى زاڭ تالاپتارىن بۇزعان نىسانداردى شامالارى جەتكەنشە تەكسەرىپ، پروكۋراتۋراعا شاعىم ءتۇسىرىپ قانا كەلەدى. شامالارى جەتكەنشە دەيتىنىمىز جەكە مەنشىكتەگى نىساندى پروكۋراتۋرادان باسقا قۇزىرلى مەكەمەنىڭ ءوز بەتىنشە كەلىپ تەكسەرۋگە قۇزىرەتى جوق ەكەنى تاعى بار. وعان قوسا ءبىر جارناما نەمەسە كورنەكى اقپارات تۋرالى شاعىم ءتۇسىرىپ، ونى پروكۋراتۋرا تەكسەرىپ، ولارعا ەسكەرتۋ جاساپ بولعانشا قالانىڭ باسقا تۇسىندا نەبىر سوراقى قاتەلەرگە جول بەرگەن بىرنەشە جارناما قىلتيىپ شىعا كەلەدى. سوندا قايتپەك كەرەك؟ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان جەرگىلىكتى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىنىڭ بار شا­ماسى شاعىم تۇسىرۋمەن شەكتەلمەك پە؟ سون­دا كوشەلەردەگى سوراقىلىقتارعا جەرگىلىكتى پروكۋراتۋرانىڭ تەك ەسكەرتۋ بەرۋگە عانا دارمەنى جەتە مە؟ بىزدىڭشە، ەڭ الدىمەن ق ر «جارناما تۋرالى» زاڭى مەن ق ر «ءتىل تۋرالى» زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋدار ەنگىزۋ كەرەك. ق ر «ءتىل تۋرالى» زاڭىنىڭ تالاپتارىن ساقتاۋ ماقساتىندا جارناما بەرۋشى ءونىمىنىڭ (نەمەسە ۇسىناتىن قىزمەت ءتۇرىنىڭ) جارناما ءماتىنىن الدىمەن جەرگىلىكتى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنداعى (ءوز وبەكتىسىن تىركەتكەن اۋدانداعى) نەمەسە ونىڭ بولىمشەسىندەگى ءتيىستى ماماندارعا تەكسەرتىپ، «ماقۇلدانعان» دەگەن ءمور سوقتىرىپ الۋى ءتيىس. بۇل رەتتە، ارينە، ولار ءتيىستى مەكەمەنىڭ قىزمەتى ءۇشىن قارجى تولەيدى. ءبىر جاعىنان بۇل ساۋاتتى جارناماعا جول اشسا، ەكىنشىدەن، تىلدەردى دامىتۋ باس­قارمالارىنىڭ قۇزىرەتىن ارتتىرىپ، ەل بيۋدجەتىنە از دا بولسا قارجى تۇسىرەر ەدى. ال ازىرگە جارنامانىڭ ماتىندەرىمەن جەر-جەردە­گى جارناما اگەنتتىكتەرىندەگى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەگەن اۋدارماشىلار اينالى­سىپ كە­لەدى. وعان دا توسقاۋىل قويا الماي وتىرعان جايىمىز بار. ويتكەنى «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 23-بابىندا «مەملەكەتتىك ءتىلدى بەلگىلى ءبىر كولەمدە جانە بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەس ءبىلۋى قاجەت كاسىپتەردىڭ، ماماندىقتاردىڭ جانە لاۋازىمداردىڭ تىزبەسى قازاقستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىمەن بەلگىلەنەدى» دە­لىنگەن. ءبىراق بۇل قۇجات ءالى ومىرگە كەلگەن جوق. سوندىقتان حالىقپەن جۇمىس جاسايتىن قىزمەتكەرلەرگە (سونىڭ ىشىندە جارناما اگەنتتىكتەرىندەگى اۋدارماشىلار دا بار) قا­زاق ءتىلىن ءبىلۋ مىندەتتى بولماي وتىر. وسى سەبەپتى جوعارىداعىداي ساۋاتسىزدىقتارعا جول بەرىپ وتىرمىز. ازىرگە بۇل قۇجات ومىرگە كەلمەيىنشە جارناما ماتىندەرىنە تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى جاۋاپ بەرەتىندەي جاعداي تۋدىرۋ ءۇشىن ق ر «جارناما تۋرالى» زاڭىنا جوعارىداعىداي وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك. بۇل – ءبىر. سونىمەن قاتار تىلدەردى دامىتۋ باس­قار­مالارىنىڭ وكىلدەرى كورنەكى اقپا­رات پەن جارنامالار ءتىلىن بۇزعانداردى جاۋاپ­كەر­شىلىككە تارتۋ ماسەلەسىنىڭ قولدانىس­تاعى «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى» كودەكستە دە قاراستىرىلماۋى قولبايلاۋ بولىپ وتىرعانىن ايتتى. دەمەك، بۇل «اكىم­شىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى» كودەكسكە دە وزگەرىستەر كەرەك ەكەنىن مەڭزەپ وتىر. ول قانداي وزگەرىس؟ ق ر «ءتىل تۋرالى» زاڭى مەن ق ر «جارناما تۋرالى» زاڭىنىڭ تالاپتارىن بۇزعان كاسىپكەرلەر، جارناما بەرۋشىلەر جا­ۋاپقا تارتىلىپ قانا قويماي (نەمەسە ەس­كەرتۋ جاسالىپ)، ولارعا بەلگىلى ءبىر مولشەر­­دە ايىپپۇل تولەۋ مىندەتتەلۋى ءتيىس. ەگەر اتالعان كودەكسكە وسىنداي وزگەرىس ەنگەن جاعدايدا ءبىز سول ارقىلى ولاردى جاۋاپقا دا، ايىپپۇلعا دا تارتا الامىز. بۇل بۇعان دەيىن مۇمكىن بولماعان ەدى. سەبەبى جوعارىداعى زاڭداردا «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ تالاپتارىن بۇزعانداردى جاۋاپقا تارتىلاتىنى ايتىلعانىمەن، ولار­دى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ مەن ولارعا كەسىلەتىن ايىپپۇل مولشەرى كورسە­تىلمەگەن. سوندىقتان جا­رىمجان جارناما­لاردىڭ يەلەرىنە جوعارى­داعى زاڭداردىڭ سول­قىلداقتىعى ماي­داي جاعىپ كەلەدى. ەس­كەرتۋ الدى، ءبىراق ەركىن ءجۇزىپ كەلدى. ەركىن جۇزەمىز دەپ ەسىرىپ تە كەتتى. ەسەسىنە ولارعا توسقاۋىل قوياتىن مەزەت تە جەتتى. بۇل تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىنا تاعى ءبىر قۇزىرەت قوسىپ بەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسۋى ءتيىس. ول – تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىنا ساۋاتسىز جارنامالار يەلەرىن «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى» كودەكس ارقىلى جاۋاپقا تارتىپ، بەلگىلەنگەن مولشەردە ايىپپۇل سالۋ قۇقىعىن بەرۋ. ويتكەنى بۇعان دەيىن تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىنىڭ ساۋاتسىز جارنامالار تۋرالى تەك جەرگىلىكتى پروكۋراتۋراعا شاعىم تۇسىرۋگە عانا قاۋقارى جەتكەنىن ايتتىق. ول شاعىم پروكۋراتۋرادا قارالعاننان كەيىن ولار دا كوبىنە تەك ەسكەرتۋ جاساۋمەن شەكتەلىپ كەلگەن ەدى. وسى ورايدا تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى جانىنان ءتىل ينسپەكسياسىن قۇراتىن ۋاقىت جەتكەنىن ايتۋ­عا مىندەتتىمىز. مۇنداي قىزمەت فرانسيادا، لاتۆيا، ەستونيا ەلدەرىندە دە قولدانىسقا ەنگەنىن بۇرىن دا گازەتىمىزدە كوتەرگەن بو­لاتىنبىز. ەگەر جوعارىداعىداي قۇزىرەتتەر تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنا وتەتىن بولسا، اتالعان باسقارمانىڭ جانىنان قۇرىلاتىن ءتىل ينسپەكسياسىنا جۇكتەلىپ، ول ءوز قىزمەتىن مۇلتىكسىز ورىنداعان بولار ەدى. ساۋاتسىز جارنامالاردى تەكسەرىپ، ايىپ­پۇل سالۋدى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىنا جۇكتەگەننەن نە ۇتامىز، سوعان كەلەلىك. الدىمەن ناقتى مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋگە نەگىزدەلگەن مەكەمەنىڭ قۇزىرەتىن ارتتىرامىز. ەكىنشىدەن، ۋاقىت ۇتامىز. ويتكە­ءنى ولار بۇرىنعىداي پروكۋراتۋراعا شاعىم ءتۇسىرىپ، ونىڭ تەكسەرىلۋىن كۇتىپ وتىرمايدى، دەرەۋ ءوز قۇزىرەتتەرىن پايدالانىپ، وزدەرى ىسكە كىرىسەدى. ال ۇشىنشىدەن، ايىپپۇل سالۋ ارقىلى «وزىمبىلەمدىككە» ۇرىنعان جارناما يەلەرىنىڭ ايىلىن جيعىزۋعا بولادى. ماسەلەن، كەيىنگى كەزدەرى جولەرەجەسىندەگى جاڭالىقتاردى الا­يىق­شى. اكىمشىلىك كودەكسكە وزگەرىس ەنىپ ەدى، بارلىق كولىك جۇرگىزۋشىلەرى قاۋىپسىزدىك بەل­دىگىن تاعۋعا مويىنسۇنىپ شىعا كەلدى. رولدە وتىرىپ تەلەفونمەن سويلەسپەيتىن بولدى. زاڭسىزدىققا جول بەرگەندەر سالا ماماندارى تاراپىنان جازالانىپ، مەملەكەتكە ايىپپۇل تولەۋگە مىندەتتەلدى. كىمگە قالتاسىنداعى اقشاسىن بىرەۋدىڭ الاقانىنا ساناپ سالۋ ۇناسىن دەيسىز. مىنە، تۋرا وسى سيپاتتا ءتىل­دەردى دامىتۋ باسقارمالارى بەلگىلى ءبىر ۋا­قىت­تاارنايى رەيد جۇرگىزىپ، زاڭدى بەلدەن باسقانداردى جاۋاپقا تارتىپ، ايىپپۇل تولە­ءتىپ وتىرسا، قالتاسىنداعى تيىن-تەبەندەرىنەن قاعىلعىسى كەلمەگەندەر مەملەكەتتىك تىلگە مۇرىن شۇيىرۋلەرىن قويار ەدى. جارناماسىن ىلمەس بۇرىن ءتيىستى مەكەمەگە بارىپ، جارناما ءماتىنىنىڭ ساۋاتتىلىعىن دەرەۋ تەكسەرتىپ، قولىنا قاجەتتى قۇجاتىن الىپ الاتىن ەدى. ودان قالدى بۇگىندە ءتۇرلى كورنەكى اقپا­رات ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلاي قويعاندا باس­قا شەت (اعىلشىن، ت.ب.) تىلىندە ءورىپ جۇرگەنىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. ءتىپتى كەي كوشەلەرىمىز شەت­ەلدىڭ قالالارىنا ۇقساپ بارادى. قىسقاسى، شەتەل اتاۋلارى مەن وزگە تىلدەگى جازۋلاردان اياق الىپ جۇرە المايسىز. الايدا مۇنى كورە تۇرا قالا اكىمدىگى نەمەسە سوعان قاراستى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىدا ول جەرگە بارىپ ارنايى تالاپ قويىپ، نە قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتا الماي وتىر. نەگە؟ سول باياعى جوعارىدا اتاپ وتكەن زاڭداردىڭ تالاپتارىنا بۇل ولقىلىقتاردىڭ قايشى كەلمەۋى سەبەپ. ماسەلەن، ق ر «ءتىل تۋرالى» زاڭىنىڭ 21-بابىندا «كورنەكi اقپا­رات مەملەكەتتiك تiلدە، ال قاجەت بولعان جاعدايدا باسقا دا تiلدەردە جازىلادى» دەلىنسە، ق ر «جارناما تۋرالى» زاڭىنىڭ 6-بابىندا دا جارنامانى مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار جارناما بەرۋشىنىڭ قالاۋىنا قاراي وزگە تىلدە دە جازۋعا بولاتىنى ايتىلعان. ەلىمىزدىڭ وسى ەكى بىردەي زاڭى دا جارناما تىلىنە قاتىستى جەرىندە جالپاقشەشەيلىك تانىتقان، ياعني جارنامانىڭ ءتىلىن جارناما بەرۋشىنىڭ ىر­قىنا بەرگەن. قوس زاڭداعى «قاجەت بولعان جاعدايدا… جارناما بەرۋشىنىڭ قالاۋى بويىنشا…» دەگەن سوزدەر وسىنى اڭعارتپاي ما؟ نەگە ءبىز كورنەكى اقپاراتتىڭ ءتىلىن جارنا­ما بەرۋشىنىڭ ەركىنە بەرۋىمىز ءتيىس؟ بۇدان كەيىن «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتپەي» نە قىلسىن؟ ول جارنامانىڭ، كورنەكى اقپاراتتىڭ نەمەسە سول نىساننىڭ ءبىزدىڭ ەلدە شەت تىلىندە جازىلۋىنا ەش نەگىز دە، سۇرانىس تا جوق دەپ ەسەپتەيمىز. تەك ەگەر ول وزگە ءبىر ەلمەن بىرلەسكەن كاسىپورىن نە نىساننىڭ اتاۋى بولسا عانا، وندا دا مەملەكەتتىك ءمۇد­دەنى العا قويا وتىرىپ ماسەلەنى شەشكەن ءجون. ال باسقاداي الا-قۇلالىق بولماۋى ءۇشىن اتالعان ەكى زاڭداعى جارنامانىڭ تىلىنە تاڭداۋ بەرگەن جەرىن الىپ تاستاۋ قاجەت. ودان قالدى زاڭدى تۇلعالار سۋبەكتىگە نەمەسە وبەكتىگە اتاۋ بەرگەن كەزدە ادىلەت ورگاندارىنا تەك اتاۋدى عانا تىركەتەدى. الاي­دا ول جەردە دە اتاۋدىڭ ءتۇپ توركىنىنە ءۇڭىلىپ جاتقان ءتىرى جاندى كورمەيسىز. «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ» دەگەنىڭىز دە وسى.ال دۇكەن، شاش­تاراز جانە وزگە دە حالىققا قىزمەت كور­سە­تۋ نىساندارىنىڭ يەسى سالىق ورگاندارىن­دا ءوز ءاتى-جونى، تەگى بويىنشا تىركەلەدى.ال ونىڭ دۇكەنىنە، دۇڭگىرشەگىنە قانداي اتاۋ بە­ءرىپ جاتقانى ەش جەردە تىركەلمەيدى. ولاتاۋدىڭ ءمان-ماعىناسىنا، ەل مۇددەسىنە سايكەستىگى قاداعالانبايدى. مىنە، ەلىمىزدە قاپتاعان ءتۇر­ءلى اتاۋلاردىڭ پايدا بولۋى دا سوندىقتان. بۇيتە بەرسەك، كوشەلەرىمىزدەن كورىك كەتىپ، مەملەكەتتىك سيپاتىنان، ۇلتتىق بەدەر-ناقى­شى­نان جۇرناق تا قالمايدى. ەندى قايتپەك كەرەك؟ بۇل رەتتە دە زاڭدى تۇلعالاردىڭ ءار نىسانعا اتاۋ بەرەر كەزىندە ونىڭ مەملەكەتتىك تىلدە اتالۋىن ءارى سولاي رەسمي تىركەلۋىن زاڭداستىرۋىمىز كەرەك. ودان كەيىن سول مەملەكەتتىك تىلدەگى اتاۋدىڭ ەلدىڭ ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەسىنە قاي­شى كەلمەيتىنىن قاداعالانۋى دا قوسىمشا جۇك­تەلەدى. وعان قوسا بۇدان بىلاي دۇكەن، شاشتاراز سىندى باسقا دا حالىققا قىزمەت كورسەتۋ نىساندارىنىڭ اتاۋلارى ادىلەت ور­گاندارىنا مىندەتتى تۇردە تىركەلۋى كەرەك. ونىڭ دا مەملەكەتتىك تىلدە تىركەلۋى، سونداي-اق حالىققا ۇسىنىلاتىن قىزمەتى، جۇمىس ءتارتىبى تۋرالى اقپاراتتاردىڭ دا مەملەكەتتىك تىلدە ءارى ساۋاتتى جازىلۋى قاتاڭ تەكسەرىلۋى ءتيىس. مۇنىڭ ءبارى جەكە ازاماتتاردىڭ بارشاسىنا ءوز نىساندارىن ادىلەت ورگاندارىنا تىركەتۋ كەزىندە مىندەت­تەلەتىن تالاپتار بولۋى قاجەت. «تارتىپكە باعىنعان قۇل بولمايدى». ەگەر جوعارىدا اتالعان زاڭدار مەن كودەكس­تەرگە (ق ر «ءتىل تۋرالى» زاڭى، ق ر «جار­ناما تۋرالى» زاڭى، «اكىمشىلىك قۇقىق بۇ­زۋ­شىلىق تۋرالى» كودەكس) ءبىز اتاپ كورسەت­كەندەي وزگەرتۋلەر مەن تولتىقتىرۋلار ەن­گىزىلسە، جارناما توڭىرەگىندەگى جاعداي دا ءتۇ­بەگەيلى وزگەرەر ەدى. جارناما بەرۋشى كەز كەل­گەن كاسىپكەر قازاق ەلىنىڭ زاڭىنا ەرىكسىز مويىنسۇنىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءمار­تەبەسىن دە مويىندار ەدى.

دينارا ىزتىلەۋ