الەم تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرى كوپ. سارعايعان، سارى ىزدەنگەن، ۇمىتىلماس، ۇمىتتىرماس وقيعالار جەتكىلىكتى. ءار حالىق ءوز تاريحىنىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ ءۇشىن، وتكەنىنەن ساباق الۋ ءۇشىن، ۇلگى الۋ ءۇشىن، ونەگە الۋ ءۇشىن ءتۇرلى سيپاتتا جۇمىستار اتقارادى. ءبىرى ۇلى ادەبي شىعارمالار، كەشەندى زەرتتەۋلەر، سول وقيعانى تاپتىشتەپ وي قورىتار ينستيتۋتتار قۇرسا، ءبىرى كينوكارتينامەن تاڭبالايدى، ەندى ءبىرى ەسكەرتكىش، مەموريالدى كەشەن تۇرعىزىپ، زارلى جىلداردىڭ جانارىنداعى جاستى سورعالاتادى. ول سول تاريحتا وپات بولعاندار ءۇشىن ەمەس، بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن كەرەك شارا.

 ەندەشە، ءبىز بيىل 80 جىل تولعان اشارشىلىق زوبالاڭى ءۇشىن نە ىستەدىك؟ ونان قانداي وي تۇيدىك؟ ماسەلەنكي، ۋكراينا ءوزىنىڭ اشتىق تاقسىرەتىن ۇلتتىق قاسىرەت دەپ جاريالادى. كسرو مۇراگەرى رەسەيدەن كەشىرىم سۇراۋىن تالاپ ەتتى. اشتىق جايلى قانشاما فيلمدەر، تەاترلىق قويىلىمدار، مەموريالدى كەشەندەر، ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزدى. ولاردىڭ بوزداقتارىنىڭ جانى ءبىزدىڭ قاراشا حالىقتان ارتىق پا ەدى؟ جوق. ءبارى ءبىر ادام بالاسى. ادامنان ادامنىڭ ارتىقتىعى جوق. ەكى ۇلتتىڭ دا ۇقساس قاسىرەتى بۇل. ءبىراق ءبىز بەيجايمىز. ناراۋمىز. نەمقۇرايلىلىق ەتىمىزدەن ءوتىپ، سۇيەگىمىزگە جەتىپ قالعانداي... «اقىرىپ تەڭدىك سۇراماساق» تا، ءوز حال-قادىرىمىزشە تىربانىپ، كينو ءتۇسىرىپ، تەاتردا ساحنالاۋعا بولار ەدى عوي. ول ءۇشىن ەشكىم «ءاي،بۇلارىڭ نە؟» دەمەسى ايداي انىق. ەگەر پرەزيدەنت ايتپاسا، بيىل دا قىڭق ەتپەي وتىرار ما ەدىك؟ الماتىدا ەسكەرتكىش ورناتىلادى دەگەن بەلگى-تاسقا جىلدا ءبىر گۇل شوعىن قويۋمەن شەكتەلەر مە ەدىك، كىم ءبىلسىن؟ ءبىز كوكەيدەگى وسى ساۋالداردىڭ ءبىر ۇشىعىن جازۋشى سماعۇل ەلۋبايعا قويعان ەدىك.

– بۇل ءبىزدىڭ ەڭ زۇلمات قاسىرەتىمىز. بۇرىن-سوڭدى قازاق كورگەن قىرعىننىڭ ەڭ اۋىرى وسى – اشارشىلىق، –دەپ باستادى ءسوزىن جازۋشى. – ەگەر ءدال وسى قىزىلدار قىرعىنى بولماعاندا كەز كەلگەن يمپەريانىڭ سالەمىن شالقايىپ الار قۋاتىمىز بولار ەدى. قازاق دالاسىندا 50 ميلليون قارعا تامىرلى ەل بولسا، وڭىمىزدان دا، سولىمىزدان دا ىقپاس ەدىك. مەن-مەندەگەندەر دە ساناسار ەدى بىزبەن. ءبىراق وتكەنگە وكپە ايتقاننان ونەر ەشتەڭە جوق. ەندى بولاشاقتى ويلاۋىمىز شارت. بوزداقتاردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، اۋلەتىمىزگە مۇنداي ناۋبەتتەر كەلمەۋىن جاراتقاننان تىلەۋىمىز، بۇگىنگى ۇرپاققا قاندى تاريحتىڭ كەساپاتىن ءتۇسىندىرىپ، ۇلتىمىزدىڭ كورگەن سان قيلى قاسىرەتىن ۇعىنۋعا، ۇلتىن، ەلىن، وتانىن سۇيۋگە باۋلۋىمىز مىندەت.

– ءسىزدىڭ وسى تاقىرىپتى قاۋزاپ جازعان «اق بوز ءۇي» اتتى رومانىڭىزدى بىلەمىز. اۋقىمدى ەڭبەگىڭىز كوركەم سوزبەن قويىلعان ەسكەرتكىش دەۋگە تۇرارلىق،  وپات بولعان 4 ميلليون قازاققا. ءبىراق،  جاس ۇرپاق سول قىرعىندى ەكراننان كورۋدى قالايتىنى جانە راس. كوبىسى كىتاپ وقىمايدى. بۇل جاعىن نەگە قولعا المايسىزدار؟

–اشارشىلىق تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر بار ازداعان. ال كوركەمتۋىندى سوناۋ 1990 جىلى تۇسىرىلگەن. ءوزىڭ ايتقان «اق بوز ءۇي» رومانىنىڭ جەلىسى بويىنشا ەكى سەريالدى «سۇراپىل سۇرجەكەي» اتتى فيلم ءتۇسىرىلىپ، قويىلعان بولاتىن. 1991 جىلى وتكەن «بۇكىلوداقتىق كينوفەستيۆالدە» كورسەتىلىپ، جۇلدەگە دە ىلىككەن. سول فيلم قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىق زوبالاڭىن كورسەتكەن، شىنايى سۋرەتتەگەن بىردەن ءبىر فيلم ەدى. ارينە، ول كەزدە اقشانىڭ جوقتىعىنان، قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي، ءفيلمنىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى ورتەر تۇستارى ەكراندالعان جوق. ءبىراق، فيلم بار بىزدە. «كاتارسيس» اتتى كينوستۋدياسى تۇسىرگەن ەدى.

– شىنى كەرەك، مۇنى سىزدەن ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن...

– ولاي بولاتىن ءجونى بار. سەبەبى، بۇل فيلم ەكى-ۇش رەت قانا كورسەتىلگەن. كەيىن مۇلدەم كورسەتىلگەن جوق. كەزىندە كينووندىرىسىمىزدى باقىلاپ-بارلاۋشىلار، كينوسىنشىلار ءتاۋىر باعا بەرگەن ەدى. امال نەشىك، ءقازىر «كاتارسيس» كينوستۋدياسى جوق. شىعىنعا ۇشىراپ، جابىلىپ قالىپتى. ال ءفيلمدى ۇسىنۋ ءۇشىن سول كەزدەگى ديرەكتورىنىڭ رۇقساتى كەرەك. ونى تابا الماي ءجۇرمىز...

– دەسە دە، ءبىر فيلممەن شەكتەلۋگە بولمايدى عوي.

– ارينە، بۇل 10، ءتىپتى 100 فيلم تۇسىرسەڭ دە بىتپەيتىن تاقىرىپ. توبە شاشىڭدى تىك تۇرعىزار نەبىر فاكتىلەر بار. سول قىرعىندى كوزىمەن كورگەن قاريالاردىڭ ءاربىر ەستەلىگىنىڭ ءوزى ءبىر-بىر كينوعا سۇرانىپ تۇر. بەيىمبەتتىڭ «كۇلپاشىن» ءتۇسىرىپ، كۇللى الاشتىڭ ار مەن جاننىڭ ارپالىسىنداعى بولمىسىن كورسەتۋگە بولادى. بۇل تاقىرىپتى كينوعا اينالدىرۋعا مۇمكىنشىلىك بەرسە، قاراجات بولسە ۇكىمەت، ءبىز سەنارييىن جازار ەدىك. اشتىقتى قالادا وسكەن، بۇگىنگى تەحنوگراتتىق زامانمەن ميى ۋلانعان جاس رەجيسسەرلەر سەزىنە المايدى. وعان ساقا، ۇلتىنىڭ قايعىسىن جۇرەگىمەن سەزىنەتىن مىقتى رەجيسسەرلەر كەرەك. ونداي كاسىبي بىلىكتى ماماندار دا بار. بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋگە ءارقاشان دايىنبىز.

– بيىلعى ەسكە الۋ شاراسى قالاي وتەدى؟ الدا تاعى نەلەردى قولعا العان ءجون؟

– اللا بۇيىرسا، الداعى 30-31 مامىر ارالىعىندا استانادا القالى باسقوسۋ وتپەك. وسى رەتتە اشارشىلىقتىڭ ناقتى باعاسىن، ۇلتىمىزدىڭ وسۋىنە جاساعان اششى اقيقاتىن ساراپتاۋ باستى نازاردا بولار دەپ ويلايمىن. سونداي-اق، استانادان اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارناپ ەسكەرتكىش قويىلماق. ءبىز جۋىردا ەلباسىنىڭ قابىلداۋىندا بولدىق الماتىدا. سوندا ول كىسىگە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋدىڭ ءمانى مەن ماڭىزى تۋرالى ايتتىق. ول كىسى بارلىق ۇسىنىس-تىلەكتەرىمىزدى تىڭدادى.

– قانداي ۇسىنىس جاسادىڭىزدار؟

– ءبىز ەلباسىعا ەسكەرتكىش ورناتۋمەن شەكتەلمەۋدى سۇرادىق. اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ۇلكەن مەموريالدى كەشەن تۇرعىزساق دەگەن ءوتىنىش ايتتىق. ول كىسى: «قايدان تۇرعىزعان ءجون؟» دەدى. ءبىز الماتىنى مەڭزەدىك. ويتكەنى، رەپرەسسيانىڭ وشاعى الماتى بولدى عوي. وسى قالادا قانشاما قازاق زيالىسى، وي ۇستاعان، ءسوز ۇستاعان مارعاسقالارى قۋدالانىپ، اتىلدى. ول كىسى قۇپتايتىنىن ءبىلدىردى. استانادا تاۋەلسىزدىك سارايىنىڭ قاسىنان تاريحي-مەموريالدى كەشەن تۇرعىزىلىپ جاتقانىن، سونىڭ ءبىر قاباتىن وسى اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارناۋ كەرەكتىگىن ايتتى. ءبىز قۋانىشىمىزدى جاسىرا المادىق.

– سىزدىڭشە، ول كەشەننىڭ جوبا-جوسىنى قالاي بولعانى ءجون؟

– مىنا انگليادا مادام تيۋسسو دەگەن تاريحي مۇراجاي-كەشەن بار. اعىلشىننىڭ كۇللى اقتاڭداق تاريحىن بادىزدەگەن. جاۋىزداردىڭ ادام باسىن شاپقالى تۇرعان ءساتى، دار الدىنداعى قىلمىسكەر، سوعىستا وپات بولعان بوزداقتار، ءبار-بارى بالاۋىز قۇيمامەن قۇيىپ شىققان. ءتىرى ادام سياقتى، وتە اسەرلى، جاندى كورىنىستەر. انگلياعا بارعاندار سول كەشەنگە سوقپاي كەتپەيدى. ونى كورگەن ادامدار انگليانىڭ تۇتاس تاريحىنان حابار الىپ قايتادى. ال انگليالىقتار ءوز حالقىنىڭ قيىن-قىستاۋ تاريحىن كورىپ، تاۋبەلەرىنە كەلەدى. وتاندارىن سۇيۋدەن ارتىق باقىت جوق ەكەنىن سەزىنەدى. بىزگە دە سولاي ىستەۋ قاجەت. ەگەر 1917 جىلدان باستاپ، 1921، 1931-33، 1937-38، 1941-45، 1986 جىلعى ءار كەزەڭدەگى وقيعالاردى، ونداعى ناقتى ادامداردى بالاۋىز مۇسىندەرمەن ارنايى رەت-رەتىمەن ورناتساق، بۇل تاريحىمىز ءۇشىن ادىلەتتى ءىس بولار ەدى. اشارشىلىق قۇرباندارىن ەكى كۇن ەسكە الۋمەن شەكتەلۋگە بولمايدى. مۇنى ۇنەمى ويدان شىعارماۋ ءلازىم! ەشقاشان ۇمىت قالدىرۋعا بولمايدى.

اڭگىمەلەسكەن ءتوقتارالى تاڭجارىق

سۋرەتتەر عالامتوردان الىندى