العاشقى اشتىق
قازاقتا «اشتان ولگەن ادامنىڭ بەيىتى جوق» دەيتىن ماقال بار. بۇل ادام اشتان ولمەيدى دەگەن ءسوز ەمەس. حالىق جاپپاي اشتان قىرىلعاندا ءبىرىن-بىرى كومىپ جەرلەۋگە قاۋقارى بولمايدى، ولگەننىڭ ءبارى كومۋسىز دالادا قالادى دا، بەيىت تۇرعىزىلمايدى دەگەن ءسوز. ءقازىر قازاقستاندا 1931-32 جىلدارى ورىن العان اشتىققا 80 جىل تولۋىنا بايلانىستى ەسكە الۋ شارالارى وتۋدە.
ءبىراق وسى وقيعادان 10 جىل بۇرىن 1921-22 جىلدارى تاعى ءبىر ۇلكەن اشتىق زوبالاڭى بولعانىنان كوپشىلىك بەيحابار. بۇل تۋرالى عالىم تۇرسىن جۇرتباي عانا قاداۋ-قاداۋ ايتىپ ءھام جازىپ ءجۇر. باسقامىز ءۇنسىزبىز. ويتكەنى، ءبىزدىڭ بوداندىق سانا ۇلىقسات ەتكەن تاقىرىپتى عانا قاۋزاپ ۇيرەنگەن. وسى 1921-22 جىلدارداعى اشتىق جىلدارىنان جەتكەن ءبىر جازبادا: «يت پەن مىسىقتى ۇرلاپ، سويىپ – جەۋ، شىن مانىندە، ىندەتكە اينالدى. وسىناۋ «ءبىر كەسىم ەت ءۇشىن» ءبىرىنىڭ جاعاسىن ءبىرى جىرتقاندار جىرتىلىپ ايىرىلدى. قۋ قۇلقىنى ءۇشىن، ءبىر حايۋاننىڭ سوڭىنان بىرنەشە ادام جۇگىرىپ بارا جاتادى. قالايدا ءتىرى قالۋدىڭ قامىن جاساپ، جانسەبىلدىكپەن جانتالاسقان الگى ادامنىڭ ومىرگە قۇشتارلىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭ قۋىپ جۇرگەن حايۋاندى ۇستاعان كەزىندەگى قۋانىشىن كورسەڭىز عوي، اشتىقتىڭ قاسىرەتتى سايقىمازاعىن سوندا تۇسىنەسىز. جول جيەگىندە ءولىپ جاتقان، ءولىپ بارا جاتقان ادامدارعا الگى «جانسەبىلدەردىڭ» ءوزى قاراۋعا قورقادى، ويتكەنى كەلەسى ساتتە ونىڭ ءوزى دە سونىڭ كەبىن قۇشۋى مۇمكىن. ءيا، ول دا عاجاپ ەمەس… سوتتا، بىردە اشتىق سوتتا تۇراقتى تۇردە ادامنىڭ ەتىمەن قورەكتەنگەن ءۇش ادامنىڭ ءىسى قارالىپ جاتسا، كەلەسى دە ادامنىڭ ەتىن پۇتتاپ ساتقانعا ۇكىم شىعارىپ جاتپادى. مىنە، ءدال وسىنداي كورىنىستەن ماعلۇمات بەرگەن ورال گۋبەرنياسىنداعى ەلەك اۋداندىق اشتارعا كومەك كوميتەتىنىڭ 1922 جىلعى 14 قاڭتارىنداعى ەسەبىندە: «كەشكە جاقىن كوشەگە شىعۋ قورقىنىشتى، ادامداردى، اسىرەسە تولىق ادامداردى اڭ سياقتى اۋلاۋعا شىعاتىندار بار. اشتار ولگەندەردىڭ ەتىن جەپ جاتىر» – دەپ جازىلعان.
اڭگىمەنى ارىقاراي ساباقتاساق: وسى جىلدارى قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ انىقتاماسى بويىنشا 1،5 ميلليون قازاق اشتان قىرىلعان. ۇلتى ءۇشىن كۇيىنگەن قايراتكەرلەر – احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ دابىل قاققان. ناتيجەسىندە، 1921 جىلى 10 جەلتوقسان كۇنى وسى اشتىق ماسەلەسى بويىنشا قازاقتىڭ وقىعاندارى باس قوسقان. ولار – جانگەلدين، اۋەزوۆ، المانوۆ، اسىلبەكوۆ، كەنجين، بايتۇرسىنوۆ، ءبايدىلدين، تولەپوۆ، جامانمۇرىنوۆ، سارىمولدايەۆ، اۆدەيەۆ، نايمانبايەۆ؛ نۇرماحانبەتوۆ، يگىلىكوۆ، قارجاسوۆ، تۇنعانشين، ءبىرجاروۆ، ورازبايەۆا، ساماتوۆ، ت.ب-لار قاتىسقان. جيىندى جانگەلدين باسقارعان. كۇن تارتىبىنە: قىردا اشتىققا ۇشىراعاندارعا كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ جانە قازاق قىزمەتكەرلەرىن وسى جۇمىسقا تارتۋ تۋرالى ەكى ماسەلە قويىلعان.
ۇلتشىل-عالىم تۇرسىن اعامىز 1921-22 جىلدارداعى اشتىق جايلى اقىنجان يگەنبايەۆ دەگەن زەرتتەۋشىنىڭ نازارىنا ىلىنگەن «اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جۇمىس قورتىندىسى» اتتى قۇجاتتى جاريالاپ ءجۇر. وسىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتە: قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ بەس گۋبەرنياسىندا 1 ميلليون 559 مىڭ ادام اشتان ولگەن دەيدى. اي دالادا قاڭعىپ، جەتىم قالعان بالالاردىڭ سانى: 1921 جىلدىڭ 1 جەلتوقساندا – 128 مىڭعا، 31 جەلتوقساندا – 158 مىڭعا، 1922 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا – 333 مىڭعا، ناۋرىز ايىندا – 408 مىڭعا جەتكەنى ايتىلادى.
وسى اشتىق جىلدارى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باس بولىپ م.دۋلاتوۆ، ق.ساتبايەۆتار سەمەي وڭىرىنەن مىڭداعان مال جيناپ تورعايعا جاياۋ جالپى ايداپ كەلگەن. ەلگە تەگىن تاراتىپ بەرگەن. ەل ءقايتتى دەيسىز عوي، مالدى دۇرىس تاراتپادى دەپ الگىلەردىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان. ءسويتىپ ايماۋىتوۆتىڭ باسىن سوتقا ىلىكتىرىپ جىبەرگەن. مۇنى احمەت بايتۇرسىنوۆ ەستىپ، بەدەلىن سالىپ قۇتقارىپ قالعان. سول سوتتا سويلەگەن جۇسىپبەكتىڭ ءسوزى بار. ول: «اشتان ءولىپ، قىرىلىپ جاتقان ەلدىڭ نەسىبەسىن جەگەنشە، انامنىڭ شۋىن جەگەنىم ارتىق ەدى» دەپ نالىعان. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى 1920-21 جىلدارى تورعايدا الاپات اشتىق بولعان. اتاقتى اقىن ءابىقاي ءنۇرتازيننىڭ «تاس مەشىن» دەگەن داستانى بار.
ەكىنشى اشتىق
بۇل ءبىز اتاپ وتكەلى وترىعان، ياعني، 1931-32 جىلدارى ورىن العان ەكىنشى اشتىق. وسى اشتىقتىڭ سالدارىنان سانى 6 ميلليونعا جەتكەن قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى قىرىلىپ، 1،3 ملن ادام قازاقستان جەرىنەن باسقا جاققا بوسىپ كەتتى دەلىنىپ ءجۇر. ءتىرى قالعانى 2 ميلليوننان استام. اشتىق جىلدارىن باسىنان وتكەرگەن جازۋشى وتەباي قاناحيننىڭ كۇندەلىگىندە، الاپات اشتىق جايى بىلاي دەپ سۋرەتتەلىپتى: «…اشتىقتان ءالىم ءبىتىپ كوزىم قاراۋىتىپ، ەسىم بىردە كىرسە، بىردە كىرمەي، تەك كىرپىگىم عانا قيمىلداپ، جۇرتتا قالعان تاستاندى كۇشىك سياقتى شالاجانسار جاتقان جەرىمنەن ەرەسەك بىرەۋلەردىڭ تاۋىپ الىپ، سىرتتا تۇرعان شاناعا اپارىپ سالعانىن، ۇستىمە كيىز جاۋىپ قىمتاپ جاتقانىن ەمىس-ەمىس بىلەمىن. سويتسەم بۇلار اشتىقتان جاپپاي قىرىلىپ جاتقان قازاق اۋىلدارىن ارالاپ، ەڭ بولماسا ءتىرى قالعان بالا-شاعانى امان الىپ قالۋ ءۇشىن قىستاۋ-قىستاۋدى ارالاپ جۇرگەن كومسومول جاساقتارى ەكەن. جولدا ءبىر جەرگە توقتاپ، ءبىر ۇرتتام ىستىق اس بەرگەندە بارىپ ەسىمدى جينادىم. ءبىزدى الىپ كەلە جاتقان ەكى ادامنىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق ءتۇردىم. ولار ءبىر قىستاۋدىڭ ەسىگىن قار باسىپ قالعانىن كورىپ، كۇرەكپەن ارشىپ ۇيگە كىرىپتى. ورتاسىن نار پەشپەن بولگەن ءۇيدىڭ كەڭ زامەنكەسىن اينالا ءولىپ جاتقان بالالاردى كورەدى. اكە-شەشەسىمەن 11 بالاسى بىرەۋى قالماي اشتان ءولىپتى. وسىنى ايتقاندا دەلبە ۇستاعان جىگىت ەڭىرەپ جىلاپ كەلە جاتتى. قالقاندى شانانىڭ ىشىندە مەنەن باسقا تاعى بىرنەشە بالا بار ەكەن. كوبى باسىن كوتەرە الماي ءالسىز ىڭىرسيدى. ءبىزدى قالاعا اكەلگەندە، شاناداعى 9 بالادان بەسەۋىمىز ءتىرى جەتتىك. …ءبىزدى ىرعىزداعى پاناسىزدار ۇيىنە ورنالاستىردى. وندا ءتىپتى قيىن ەكەن. ارىق-تۇراق، ءوزى اش بالالاردى بيت جەپ ولتىرگەنىن كوزىم كوردى. قىستىڭ ۇزاق تۇنىندە تاڭ الدىندا تۇزگە شىقتىم. دارەتحانا دەپ ويلاپ، ونىڭ قاسىنداعى تاقتاي قويمانىڭ ەسىگىن اشىپ قالعانىمدا، وتىنعا دايىنداعان سەكسەۋىل سياقتى توبەگە دەيىن تىرەپ، جيىپ قويعان ءوزىم قۇرپى كىشكەنتاي بالالاردىڭ ءولى دەنەسىن كوردىم. سول جەردە قۇلاپ قالىپپىن. ارتىنان بىرەۋ-مىرەۋ ىشكە كىرگىزىپ تاستاپتى. …نەندەي دەرت ەكەنىن بىلمەيمىن جاڭا عانا ءسۇت ءىشىپ، نان جەپ وتىرعان بالا وقىس قيسايا كەتىپ قىلعىنا باستايدى دا كوزى اقشاڭداپ ءجۇرىپ كەتەدى. مەنىمەن ءبىر كەرەۋەتتە جاتقان بەس بالا وسىلاي ءولدى. …جازعىتۇرىم اۋرۋحانادان شىقتىم. كيىمدى بەرىپ جاتقان ورتا جاستاعى قازاق ايەلى ەڭىرەپ جىلادى. مەن «نەگە جىلايسىز؟» دەدىم. سوندا الگى كىسى كوز جاسىن ءسۇرتىپ: «وسىندا كەلگەن 50 بالادان انە بىر-ەكەۋىڭ عانا ءتىرى كەتىپ باراسىڭ. ءومىرىڭ ۇزاق بولادى ەكەن» دەدى. …جاز شىققان سوڭ بالالارعا ىلەسىپ، قالانىڭ تۇسكەي جاق شەتىندە «يتمولا» دەپ اتالاتىن تۇستاعى كىرپىش باسۋ ءۇشىن ۇڭگىپ قازعان اپانعا باردىم. ءنان اپانداردىڭ ىشىندە ۇيگەن تەزەككە ۇقساتىپ، كىشكەنتاي بالالاردىڭ باسىن جيىپ قويىپتى. باقسام، قىستا ولگەن بالالاردى كومە الماي، اپانداعى قاردىڭ استىنا تاستاي بەرىپتى. …اياعىما ارەڭ تۇرىپ قالاعا العاش شىققانداعى كورگەندەرىم: انا كوشەدە اشتان ءولىپ جاتقان شال، مىنا كوشەدە ىڭىرسىپ قايىر تىلەگەن كەمپىر، جۋا تەرىپ قۇدىقتىڭ باسىنا بارعانىمدا اشتان ءولىپ قالعان ارىستاي ءداۋ جىگىتتى كوردىم. كوشەدە ءولىپ قالعانداردى كۇندە تاڭەرتەڭ ارنايى ادامدار كەلىپ، جالاڭاشتاپ، تاۋ-توبە قىلىپ ارباعا تيەپ الىپ كەتەدى. قالانىڭ شەتىندەگى ۇلكەن ورعا الىپ بارىپ تاستايدى. بۇلاردىڭ ءبارى اۋىلدان ارىپ-اشىپ جەتكەن قازاقتار ەدى. …جانە ءبىر ەسىمدە قالعانى، انىق بىلەتىنىم: بالالار ءۇيى ورنالاسقان قالادا تۇراتىن گروشيەۆ دەيتىن كوپەس، كوزى قاراۋىتىپ، اشتان بۇرالىپ قوراسىنا كىرگەن قازاق جىگىتىن تاباندا اتىپ تاستادى. جازىقسىز جاندى نەگە ءولتىردىڭ، دەپ سۇراپ جاتقان ەشكىم جوق. باقشاما ءتۇستى دەپ ءنۇري دەيتىن تۇرىك تاعى ءبىر اش قازاقتى اتىپ تاستادى. قىسقاسى اشتىقتان السىرەگەن قازاقتاردى كىم كورىنگەن اتىپ تاستاپ جاتتى. …مەنىڭ بۇل جازعاندارىم توعىز جاسىمدا باسىمنان كەشكەن وقيعالار. ءوز كوزىممەن كورگەن سۇمدىقتار. قانشاما جىلدان كەيىن ەسىمدە قالعاندارى عانا. ادام جانى توزگىسىز، ەستىگەن قۇلاق تۇنارلىق، كورگەن كوز سوقىر بوپ قالارلىق، ەزىلىپ-ەگىلمەي، كوزىڭە جاس الماي ايتۋ، اسىرەسە قاعازعا ءتۇسىرۋ استە مۇمكىن ەمەس سوراقىلىقتار كوپ بولدى. وسى جازبانى قاعازعا تۇسىرگەندە كومەيىمە وكسىك تىعىلىپ، كوزىمنەن جاس پارلاپ وتىردى. ءبىر شاڭىراق استىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى ون ەكى جاننان ءتىرى قالعان جالعىز مەن عانا»
گولوششەكين ءھام ماشكيەۆيچ
بۇگىنگى تاريحشىلار 1931-32 جىلعى اشتىقتىڭ اۆتورى، ياعني قازاقتاردى قىرىپ تاستاعان ادام – شايا گولوششەكين دەيدى. وسى تۇستا الماتىعا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ليەۆ تروسكيي 1927 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ 11 كۇنى گ.يا.سوكولنيكوۆكە جازعان حاتىندا، «گولوششەكين ورىس دەريەۆنياسىندا بەيبىت ءومىردى، قازاق اۋىلى ءۇشىن ازامات سوعىسىن ۋاعىزدايدى» دەگەن ەكەن. وسىعان قاراعاندا بۇل الاپات اشتىق قازاق حالقىن قىرىپ تاستاۋ ءۇشىن ادەيى، گولوششەكيننىڭ قولىمەن ۇيىمداستىرىلعان. ءتىپتى روبەرت كونكۆەستىڭ «جاتۆا سكوربي» اتتى كىتابىندا مىناداي دەرەك بار: «اشتىق جىلدارى قازاقستاندا باسشىلىق قىزمەت جاساعان گولوششەكيننىڭ اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاقتارعا دارىگەرلىك كومەك كورسەتۋگە قاتاڭ تىيىم سالعان جاسىرىن نۇسقاۋى بولعان» دەيدى. («جۇلدىز» جۋرنالى، 1992 جىل. №5، ب-15). ءدال وسىنداي مالىمەت ادەبيەتشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى» دەگەن ەڭبەگىندە دە بار.
بۇل جەردە ايتپاي كەتپەسە بولمايتىن ءبىر مالىمەت، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان 1991-91 جىلدارى حالىق قاتتى كۇيزەلدى. كەيبىر الىس اۋىلداردا اشتىقتىڭ سالدارى دا بولدى. وسى تۇستا جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ دەگەن جەلەۋمەن كولحوز-سوۆحوزداردىڭ مالى كۇشپەن تاراتىلدى. كوپتەگەن شاعىن قالا، اۋىل تۇرعىندارى ۇلكەن قالالاردى ساعالاپ بوسىپ كەتتى. وسى تۇستا قازاقستانداعى ءىرى ءوندىرىس ورىندارىن جەكە مەنشىگىنە وتكىزىپ العان الپاۋىت الەكساندر انتونوۆيچ ماشكيەۆيچ مىرزا جوعارىداعى قازاقتى اشتان قىرعان شايا گولوششەكيننىڭ جاقىن جيەنى ەكەنىن ءقازىر كوپ ادامدار بىلە بەرمەيدى. بۇل دەرەكتى بىزگە جەتكىزگەن، كەزىندە بىشكەك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ەكونوميكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن كوپ جىل اتقارعان، ۇلكەن عالىم مىرزاحمەتوۆ حامزا الەنوۆيچ دەيتىن قازاق ازاماتى. بۇل كىسى ءقازىر ومىردە جوق.
اسقار بايمۇحانوۆ، تاريحشى
«نامىس» پورتالىنان الىندى.
ءتۇپنۇسقا تاقىرىبى: «اشتان ولگەن ادامنىڭ بەيىتى جوق»
پىكىر قالدىرۋ