ايتىس – قازاقتىڭ بابادان بالاعا ميراس بوپ قالعان ءتول ونەرى. قازاق تاريحىندا اقيقاتتىڭ الداسپانى بولعان تالاي اقىننىڭ شىعارماشىلىعى كيەلى ونەرىمىزدىڭ وركەندەۋىنە وزەك بولدى. بۇگىندە ايتىس ونەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ كۇردەلى ءبىر سالاسى رەتىندە ءىرى زەرتتەۋلەرگە دە نەگىز بولىپ وتىر. ايتىس تاقىرىبىندا كوپتەگەن عالىمدار ءىرى-ىرى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جازۋدا. قازاق باردا ايتىس ونەرى – ومىرشەڭ. نازارلارىڭىزعا ايتىس تاقىرىبىنا قالام تارتىپ جۇرگەن، ورازالىداي ايتىس وعلانىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن عىلىمي ەڭبەكتەرىنە ارقاۋ ەتكەن عالىم، ورازالىتانۋشى سماعۇل جۇمادىلۇلىمەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنامىز.
- ايتىس – قازاقتىڭ سۇتپەن ءبىتىپ، سۇيەككە وتكەن ونەرى. ايتىس ونەرى تۋرالى ەسكە الاتىن بولساق، كەشەگى ءسۇيىنباي، جامبىل، كودەك، قۇلمانبەتتەردى، ارعى بەتتەن قۇرمانبەك، جامالحان، ەركىندەردى تىلگە تيەك ەتپەي كەتە المايمىز. ايتىستىڭ سول الىپ دىڭگەكتەرىنىڭ ءبىرى قۇلمانبەت تۋعان توپىراقتان سەن دە شىعىپ، جارق ەتىپ مەزگىلسىز سونگەن جۇلدىز ورازالى جايلى عىلىمي ديسسەرتاسيا جازعان ەدىڭ. وراز دەپ ات قويعان، ءۇش جاسار ۇلىڭنىڭ دا ورازدىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتاتىنىن بىلەمىز. بىلتىر جازۋشىلار وداعىندا وتكەن «ورازسىز وتكەن ون جىل» ەسكە الۋ كەشىندە ورازدىڭ ءوزىڭ سياقتى ءىزباسار ىنىلەرى ونىڭ «ولمەگەنىن» تاعى ءبىر پاش ەتتى. ءوزىڭدى تانىستىرا كەتسەڭ جانە ورازالى تۋرالى ەڭبەك جازۋىڭا تۇرتكى بولعان جايلاردى ايتا وتىرساڭ؟
- ارعى بەت دەپ ءجۇرمىز عوي، ىلە قازاق وبلىسىندا ءبىزدىڭ نارىنقولمەن شەكارالاس تەكەس دەگەن اۋدان بار. مەن سول نارىنقولدان باستالىپ اعاتىن تەكەس وزەنىنىڭ بويىندا تۋىپ ءوستىم. اڭگىمەنىڭ باسى ورازالى عوي. ءيا، راس، 2008 جىلى اباي اتىنداعى ۇپۋ(ول كەزدە پەداگوگيكالىق ينستيتۋت. –رەد.) بىتىرگەندە ديپلومدىق جۇمىسىم -«اقىن ورازالى دوسبوسىنوۆتىڭ ادەبي مۇراسى» اتتى عىلىمي ەڭبەك بولدى. عىلىمي ەڭبەك بولعاننان كەيىن، ورازالى بالەنمەن ايتىسقاندا ءبۇيتىپ ايتتى دەگەن جاي عانا ءسوز عىلىم بولمايدى ەكەن. كەيىن ونى تولىقتىرىپ، زەرتتەپ، 2013 جىلى قارا شاڭىراق اباي اتىنداعى وقۋ ورنىندا ماگيسترلىق ديسسەرتاسيا قورعادىم. ارينە، بۇل ەڭبەك ورازدىڭ مول مۇراسىن تۇگەل قامتىپ كەتپەگەن شىعار. دەسە دە، ونىڭ ەسىمىن عىلىم رەتىندە كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرۋعا ۇلەس قوسساق دەگەن وي ەدى.
ورازالى تۋرالى ەڭبەك جازۋىمىزعا سەبەپ بولعان، بالا كەزىمىزدەن ايتىسقا قۇمار بولدىق. ستۋدەنت كەزىمىزدە ايتىستىق. ءالى دە جىر دوداسىنان الشاق ەمەسپىز. بالا شاعىمىزدا ورازدىڭ جىرىن جاتتاپ وستىك. اتا-انامىزدا ونىڭ وتكىر ولەڭدەرىن تامسانىپ ايتىپ، اۋزىنان تاستامايتىن. اكەم ورازدىڭ ءسوزى دەپ: «كەلۋ دە، كەلمەۋ توركىنگە،
بايداعى قىزدىڭ ەركىندە» دەگەندى ءجيى قايتالاپ جۇرەتىن. وسىلاي ورازدىڭ ءسوزى دە، ەسىمى دە قۇلاعىمىزعا ابدەن ءسىڭدى. ەسەيگەننەن كەيىن ايتىستارىن كوردىك، جاتتادىق. قازاقتىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سوزدەرىن قايتا جاڭعىرتىپ، ولەڭ تابيعاتىن كوركەمدەي تۇسكەن، ادەبيەتتى تۇنىق يىرىمگە جەتەلەگەن، وتكىر تەڭەۋلەرىنە ءتانتى بولدىق.
ورازالى اقىن – مۇقاعالي ومىردەن وتەردەن ءبىر جىل بۇرىن، 1975 جىلى 15 قاراشادا رايىمبەك اۋدانىنىڭ تەگىستىك اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. 2005 جىلى اناسىمەن جولىققانىمدا اعىنان جارىلىپ مىناداي اڭگىمە ايتىپ بەرىپ ەدى: ورازدىڭ اكەسى ءۇش اعايىندى ەكەن. جارىلعاسىن، قاسىم، ورازالى دەگەن. جارىلقاسىننىڭ اعاسى ورازالى قىتايدا تەكەس جەرىندە اقىن بولعان، جىرشى بولعان كىسى ەكەن. ءسويتىپ، ونەر قۋىپ ءجۇرىپ حابارسىز كەتىپتى. جارىلعاسىن اكەي سول باۋىرىنىڭ اتى وشپەسىن دەپ ۇلىنا ورازالى اتىن بەرىپتى.
وسى ورايدا، «ورازالى ايتىسقا نە اكەلدى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. وراز بۇگىنگى قازاق ايتىسىنا بايىرعى بابالاردىڭ ءۇنىن جەتكىزگەندەي بولدى. ءسۇيىنباي، جامبىل سياقتى جەتىسۋ اقىندارىنا قارايتىن بولساڭىز كوبىنەسە 7-8 بۋىندى شۇبىرتپالى جىر بولىپ كەلەدى. ورازالى سول ءداستۇرلى جىر ورنەگىن، سۋىرىپ سالمالىقتى، تولعاۋ تۇرىندە ايتۋدى بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزدى. ورازالى «ەڭ العاش ولەڭ جازعانىم 9 جاسىمدا بولسا كەرەك» دەپ ءوزىنىڭ سۇحباتتارىندا ايتادى. ونداعى ولەڭى مىناۋ ەكەن:
«ورىستە جازىلىپ ءجۇر زەڭگى بابا،
ەكى بۇتتىڭ اراسى وڭكەي ماما». ول سۇحباتىندا: «التىنشى سىنىپ وقىپ جۇرگەندە العاش ايتىسقا شىقتىم. تۇساۋىمدى باعاشار بيجانوۆ دەگەن اقىن كەستى. 13 جاسىمدا ەسەنقۇل اعاممەن ايتىستىم» دەپ ايتادى. سوندا ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆ اعامىز بالا ورازعا:
«دەلديگەن تاناۋىڭنان اينالايىن،
كادىمگى جارقاناتتىڭ قاناتىنداي»، - دەسە، وراز دا قاراپ تۇرماي:
«ءسىزدىڭ دە تۇرىڭىزدەن اينالايىن،
تاتاردىڭ ۇيرەك باققان بالاسىنداي»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
ورازدىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ونى ءدۇيىم جۇرتقا تانىتقان 1994 جىلى رەسپۋبليكا سارايىندا بولعان ايتىس. ول ايتىستا وراز «قىرعىزدىڭ باس اقىنى تۋعانباي ابدييەۆتى تاس تالقان ەتىپ جەڭدىم، ايتىستىڭ 28 رەت چەمپيونى بولعان اباش كاكەنوۆپەن يىق تەڭەستىردىم» دەيدى. ورازالىنىڭ ايتىسى مىنە سول كەزدەن باستاپ حالىققا كەڭىنەن تانىلدى. كەيىنگى، بەس اقىندى ءبىر كۇندە جەڭگەنى التى الاشقا ورازدىڭ اتىن ءمالىم ەتتى.
- ءجۇرسىن اعامىز «بالا ورازدىڭ اۋزىنان ەل ەستىمەگەن سونداي ءبىر كوركەم سوزدەردى ەستىپ، بۇنداي سوزدەردى قايدان تاۋىپ الدى» دەپ تاڭ قالاتىنبىز دەيدى. بۇدان ورازدىڭ ىزدەنەتىن، تاپقىر بولعانىن بىلە الامىز عوي. وراز بۇنداي قۇرمەتكە جەتۋگە قالاي جول الدى؟
- ورازالىنى حالىق «تەڭەۋ ءسوزدىڭ تورەسى، قىرعىز اقىننىڭ «كيلالەرى»» دەپ بىلەدى. ورازدىڭ ايتىسقا اكەلگەن جاڭالىعى تەڭەۋلەر. ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇسپەيتىن سوزدەر مەن كىسىنىڭ ويىنا كەلمەيتىن تەڭەۋلەردى، سولاي ءسوز ساپتاۋدى ايتىسقا وراز الىپ كەلدى. بۇل تۋرالى كوركەمدىك جاعىنان عىلىمي ەڭبەگىمدە زەرتتەلدى. ونىڭ ولەڭ ءسوزدى كوركەمدەۋ ءتاسىلى عاجايىپ. العاشقى ءبىر ايتىستارىندا سەرىك قۇسانبايەۆ اعامىز زامانىڭدى جىرلا دەگەن كەزىندە، ورازالى اعامىز:
«قازاعىمنىڭ زامانىن قالاي ايتام؟
ايتپاسا دا وزدەرى ءبىلىپ وتىر.
قازاعىم، سەنىڭ مىنا زامانىڭنىڭ،
ءبىر كوزى ءاۋ باستان-اق، ءوزى سوقىر
ءبىر كوزىن ادەيىلەپ جۇمىپ وتىر»، - دەپ جىرلايدى. ول وسىنداي كەرەمەت، توسىن تەڭەۋلەرىمەن جۇرتتىڭ الدىنا جارىق ەتىپ شىقتى.
- ورازالىنىڭ وسىنداي وراعىتقان ايتىستارىنان ءۇزىندى ايتىپ بەرسەڭىز!
- ورازالىنىڭ قاي ايتىسى بولسا دا تاپقىر، كوركەم. الىگە دەيىن ەلدىڭ جادىنان وشپەي جۇرگەن ايتىستارىنا داۋلەتكەرەي اعامىزبەن بولعان ايتىسى، ريناتپەن ايتىسىن، قىرعىزدىڭ ەكى اقىنىمەن ايتىسىن، ەركىن ىلياسۇلىمەن ايتىسىن، ءوزىم كورە الماعان، ماتەريالىن قولىما تۇسىرە الماعان تۇركىستاندا وتكەن بەكارىس شويبەكوۆپەن ايتىسىن اتاپ وتۋگە بولادى.سولاردىڭ ىشىندە ونىڭ كەرەمەت سۋىرىپ سالمالىعىن ايشىقتايتىن ايتىستىڭ بىرەگەيى 2003 جىلى دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ 200 جىلدىعىندا ريناتپەن ايتىسى:
رينات:
«ءبىسمىللا، تىلەگىمدى بەر تاعالام.
تۇلپاردىڭ تۋا بىتكەن سەرتى الامان.
باتىردىڭ رۋحىمەن بايراق ۇستاپ،
اقىننىڭ جىرىمەنەن شەر تاراعان.
شاپقاندا شارشى توپتا سۇرىنبەسىن،
جەز تۇياق، قامىس قانات ەركە بالاڭ!»، - دەپ شۇبىرتادى. سوندا ريناتتىڭ سوزدەن جاڭىلعان تۇسىن وراز بىردەن ۇستاپ:
«ا، ءوزىڭدى قاي تەڭەۋمەن اتاستىرىپ،
ايتتىڭ سەن ءبىراز ءسوزدى اتاپ تۇرىپ.
جەز تۇياق، قامىس قانات بالاڭمىن دەپ،
جانە دە ءبىر ءسوز ايتتىڭ شاتاق، قىزىق.
جەز تۇياق دەگەنىڭىز جامان ەكەن،
جەز وكشەمەن المايىق شاتاستىرىپ.
بولات تۇياق دەگەندەر بولۋشى ەدى،
ساعان ءتىزىپ بەرەيىن، اتاپ تۇرىپ.
ال، ەندى قامىس قانات دەگەنىڭ نە،
وسىنداي ارزان ءسوزدىڭ كەرەگى نە؟
قامىس قۇلاق دەگەندى ەستۋشى ەدىم،
كوزىڭدى جەتكىزەيىن دەرەگىمە.
ورازعا ۇقساپ ريناتجان سويلەۋ ءۇشىن،
اۋىز ادەبيەتتىڭ بار تەرەڭىنە!»، - دەپ توكپەلەيدى. سول كەزدە رينات تا سوزدەن توسىلماي:
«نەگىزىندە، ول دۇرىس قامىس قۇلاق،
بۇل ءسوزىڭ بۇكىل ەلگە تاراتىلعاي.
قالقيعان مىنا مەنىڭ قوس قۇلاعىم،
ۇشقاندا بوپ كەتەدى قاناتىمداي»، - دەپ كەلەدى دە، -
«نە قىلدى، تىرناق استى كىر ىزدەدىڭ،
جوق جەردەن بالە تاۋىپ قۇنىققان با؟
مەن قاقساپ قۇلاعىمدى قانات قۇساپ،
سوڭىمنان كۇشىك قۇساپ ۇلىپ قالما»، - دەيدى عوي. وسى كەزدە ورازالى اعامىز تاعى دا قاپەلىمدە سوزدەن ۇستاپ:
«ەركەلەپ، رينات ءىنىم شىمشىلايدى.
جىرىنا قايتا-قايتا قۇن سۇرايدى.
كۇشىكتەي ۇلىپ قالما دەپ ايتاسىڭ،
ءسوز ەمەس ماعان ايتار بۇل شىرايلى.
وزىڭدەي اقىلى ازداۋ ىنىلەرگە،
ۇيرەتۋدەن كوڭىلىم تىنشىمايدى.
تاعى دا ەسكەرتەمىن رينات ساعان،
كۇشىكتەر ۇلىمايدى، قىڭسىلايدى»، - دەپ جاۋاپ قايىرادى. وسىعان قاراپ وتىرساڭىز، ورازالىنىڭ اۋىز ادەبيەتتى تەرەڭ مەڭگەرگەنىن بايقايسىز. ويتكەنى ايتىستاعى تازالىعى، قاتەلىكتى بايقاپ قانا قويماي، تۇزەتىپ وتىرۋى ورازدىڭ سۋىرىپ سالمالىقتان بولەك باسقا اقىنداردا بولماعان ەرەكشەلىگى. سول ايتىستا سوزدەن جاڭىلعانىن ريناتتىڭ ءوزى دە كەيىن مويىنداپ، ايتىپ ءجۇردى. بۇل، ايتىس اقىنىنا ءتان ۇلكەن، ءارى، كەرەك قاسيەت.
وسى ايتىستا وراز داۋلەتكەرەيمەن دە ايتىسادى. داۋلەتكەرەي اعامىز:
«جايىقتى كەلىپ العاندا،
جاعاعا قولدى سالعاندا.
ەسىلدى كەلىپ العاندا،
ەسىڭدى كەلىپ العاندا،
سارىارقا جۇماق – سارى التىن
ءتوسىڭدى كەلىپ العاندا،
ۇلى ابايىڭنىڭ باسىنا،
اتومىن اكەپ جارعاندا،
قۇداعايىڭنىڭ قاسىنا
ساسىعىن اكەپ سالعاندا،
وسى ءبىر ءسوزىم جالعان با؟!...»، - دەپ كەلەتىن ۇزىن دا ۇزاق، كىسى بويىن تەبىرەنتەر توكپەسىمەن جينالعان جۇرتتى جەلپىنتىپ تاستايدى. ءوستىپ تۇيىندەپ كەلگەن كەزدە، كەزەگى كەلگەن ورازالى اعامىز:
«قۇلدىراڭدادىڭ قويانشا،
بۇزاۋ ءتىس مەنىڭ سوزدەرىم،
شابىڭنان شاعىپ شايانشا.
باقىراۋىق كەلەر اق سەركە،
باۋىزدالار شاعى تايانسا»، - دەپ، ءبىر-اق اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرەدى. وسى ايتىسى ورازدىڭ ايتىستارىنىڭ شىڭى. وسى ايتىس بىتكەننەن كەيىن ءجۇرسىن ەرماننىڭ «قازاقتىڭ ءتىلى قانداي كوركەم،قانداي باي، ونى وراز پاش ەتتى» دەپ، ريزالىق بىلدىرگەن، ەرەكشە پەيىلى بار.
ورازدىڭ تولعاۋلارىنا كەلسەك، ەل اراسىندا «مىنگەن اتىم استىما دومبىرا دەگەن اقتانگەر» دەپ ايتىلىپ ءجۇر. حالىق ىشىندە، توي-تومالاقتا انگە قوسىلىپ شىرقالىپ ءجۇر. اسابالار دا ايتىپ ءجۇر. ءبىراق كەي سوزدەرى وزگەرىپ كەتكەن. ۇستىنەن ءسوز قوسىلعان. بۇنىڭ دا ءوز تاريحى بار.
2001 جىلى جەكپە-جەك ايتىسى بولدى. بۇل ەڭ العاشقى جەكپە-جەك، تەلە ارنادان تىكەلەي ەفير ارقىلى تاراتىلعان. قاتىسقان اقىنداردىڭ ىشىندە 4 اقىن فينالعا شىعادى. سەرىك قۇسانبايەۆ پەن بەكارىس شويبەكوۆ ايتىسىندا، سەرىك اعامىزعا بەكارىس «كەزىندە شىمكەنتتىڭ ءبىر قىزىنا عاشىق بوپ ەدىڭ، ءبىراق قالىڭ مالى قىمبات دەپ الا المادىڭ» دەپ نامىسىن قايرايدى:
«شىمكەنتتىك ءبىر قىزىنا عاشىق بوپسىڭ،
كوڭىلىڭنىڭ 18-كوكتەمىندە.
ءبىراق تا قالىڭ مالى قىمبات دەپ سەن،
سوندا نەعىپ ماقساتىڭا جەتپەدىڭ بە؟
كەشەگى بابالاردىڭ سالتىمەنەن،
شىن سۇيسەڭ الىپ قاشىپ كەتپەدىڭ بە؟». سوندا، سەرىك قۇسانبايەۆ اعامىز:
«...ءان سالدىق، قالامىز دەپ، دالامىز دەپ،
شىمكەنتتىڭ ءبىر قىزىن الامىز دەپ،
سوتتالىپ كەتەتۇعىن شامامىز جوق»، دەپ جاۋاپ بەرەدى. سول كەزدە بەكارىس اعامىز تابان استىندا:
«ءوزىڭ ءبىل، ءوزىڭدى ءوزىڭ ءجيى الداساڭ،
وسىلاي سويلەر مە ەدىڭ ۇيالماساڭ.
ماحابباتىڭنىڭ جايى بەلگىلى ەكەن،
ءبىر قىز ءۇشىن باسىڭدى قيا الماساڭ»، - دەپ سوزدەن سۇرىندىرەدى. ءبىراق، وسى ايتىستا سەرىك قۇسانبايەۆ اعامىز جەڭدى دەپ اقتىق مارەگە شىعارادى. ەكىنشى جەكپە-جەك وراز بەن مەلستىڭ اراسىندا وتكەن بولاتىن. مەلستى جەڭگەن ورازالى باس جۇلدەگە تالاستا سەرىك قۇسانبايەۆپەن ايتىسادى. جوعارىداعى تولعاۋىن وراز سوندا سەرىك اعامىزعا ايتادى، وندا بىلاي دەپ كەلەدى:
«ولەڭ دە، جىردى مەن ەدىم،
دومبىرامەنەن تولعاعان.
قولىنا السا دومبىرا،
وڭدى سولدى بولجاعان.
قىتايدا جۇرتىم ءبىزدىڭ جۇرت،
اسپانىن قازاق تورلاعان.
مىنگەن اتىم استىما،
دومبىرا دەگەن اقتانگەر.
قاۋمالاپ تۇرعان اعايىن،
بىزگە دە بۇگىن ساقتان دەر.
ماقتانباي-اق ايتايىن،
بۇل جىردى بىرەۋ ماقتان دەر.
بىرەۋلەرى جاتتان دەر.
مونعوليادا ءبىزدىڭ جەر،
قازاق مالىن باققان جەر.
استراحان دا ءبىزدىڭ جەر،
ابىلاي بابام شاپقان جەر.
ورىنبور دا ءبىزدىڭ جەر،
شوقان اعام باسقان دەر.
تاشكەنت تە ءبىزدىڭ جەر،
ءجالاڭتوس باھادۇرمەنەن
تولە بي بابام جاتقان جەر»، - دەپ جىردان مارجان شاشىپ وتىرعاندا، اقىنعا دەم بەرىپ ارتىنا جايعاسقانداردىڭ ىشىنەن ايتاقىن بۇلعاقوۆ اعامىز قايتا-قايتا «شاپ، شاپ» دەپ وتىرادى. سوندا كومەيى بۇلكىلدەپ ولەڭ توگىپ وتىرعان ورازالى:
«شاپ دەسەڭ بۇگىن، شابايىن،
وتىرساڭ ەگەر سىلكىپ سەن.
سايراۋعا بىزگە ءتىل بىتكەن،
دەمەگىن مەنى كىم تىپتەن.
موسكۆا دا ءبىزدىڭ جەر،
ءاليا بوپ، مانشۇك بوپ،
قاسىمدايىن كوكەلەر،
قىرعىنعا قارسى ءبىر تۇسكەن.
ماسكەۋ ءۇشىن شايقاستا،
باۋىرجان دۇسپان ۇركىتكەن.
گەرمانيادا ءبىزدىڭ جەر،
گەرمانيادا ءبىزدىڭ جەر،
راحىمجان قوشقاربايەۆ بابام تۋ تىككەن»، - دەپ وراعىتادى. سوندا سەرىك قۇسانبايەۆ:
«اينالايىن ورازجان،
گەرمانيا سەنىكى بولسا،
تارتىپ نەگە المايسىڭ؟
مىسالى سول ەلدەرگە،
ۆيزاسىز ءقازىر بارمايسىڭ؟
بارلىعى بىزدىكى دەپ،
حالىقتى نەگە الدايسىڭ؟»، - دەيدى. ورازالى اعامىز جاۋابىندا:
«بارلىعىن بىزدىكى دەپ ايتا سالدىم،
تانىتىپ قازاعىمنىڭ ءىرى ەكەنىن.
كەيىنگى ۇرپاقتار دا بىلە ءجۇرسىن،
ارۋاقتى باباسىنىڭ كىم ەكەنىن»، - دەپ تۇيىندەپ جاۋاپ بەرەدى.
جوعارىدا ايتىلعان تولعاۋعا بىرەۋلەر:
«مەككە مەدينە دە ءبىزدىڭ جەر،
قۇنانباي مەشىت سالعان جەر.
ەگيپەت تە ءبىزدىڭ جەر،
بەيبارىس سۇلتان بولعان جەر.
فرانسيا دا ءبىزدىڭ جەر،
قاجىمۇقانداي بالۋان
چەمپيوندىق اتاق العان جەر» دەگەندەردى قوسىپ، ورازعا تەلىپ ايتادى. نەگىزى بۇل قوسىلعان سوزدەر ريناتتىڭ ورازعا ايتقان ءسوزى بولاتىن. وسىنى رينات ورازعا ايتقان كەزدە ورازالى:
«ءوز ءسوزىمدى وزىمە ايتىپ وتسىڭ،
قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىرعا ۇقساپ» دەپ جاۋاپ بەرەتىنى بار.
سونداي-اق، وسى تولعاۋعا بايلانىستى:
«قازاعىم مەن قىرعىزىم،
دومبىرامنىڭ تيەگى.
اقايەۆ تا قازاق بولعان عوي،
قازاقتىڭ ول دا جيەنى.
روزا وتىنبايەۆا دا قازاق،
قازاق ەكەن كۇيەۋى» دەپ كەلەتىن مىناداي دا سوزدەردى ورازالىعا تەليدى. بۇل دا ونىڭ جىرى ەمەس. مەن تىڭداعان ايتىسىندا بۇل سوزدەر جوق. قيسىنعا سالساڭىز دا، مارقۇم ورازالى اعا ارامىزدان 2004 جىلى وزدى. روزا وتىنبايەۆا بولسا سوڭعى 3-4 جىلدا عانا ساياسات ساحىناسىنا شىققان تۇلعا. وسىنداي جامالعان، تەلىنگەن سوزدەر شىن مانىندە وراز ايتپاعان سوزدەر. سوندىقتان دا اقىنعا قيانات جاساماي، ولەڭىن ايتا جۇرسەك تە، تازالىعىن ساقتاپ ايتۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
- ءجۇرسىن ەرمان اعامىز «ورازالىنىڭ ايتىسى عانا ەمەس، ايتىسقا اكەلگەن، قوسقان اۋەندەرى دە قۇبىلىس» دەيدى. وراز ولەڭ سالعان اۋەندەرگە توقتالا كەتسەڭىز؟
- اقىن ىنىلەرى ورازدان ون ماقام قالدى دەپ ءجۇر. ونىڭ ناقتى قاي ماقامدار ەكەنىن بىلمەيمىن. مەن بىلەتىن 3-4 ماقام بار.
«ارمىسىڭ قابىرعالى قالىڭ قازاق،
زامانى بولىپ تۇرعان زالىم، قازاق.
ەشكىدەي ەمىس-ەمىس ەركەلەيمىز،
بىرەۋدىڭ باقشاسىندا تالىن عاجاپ.
اندا-ساندا اۋلاعا سيىر كىرسە،
قۋىپ ءجۇرىپ ولتىرەمىز ايىر قاداپ.
اندا-ساندا بۇيرەگى بۇلىك ەتپەسە،
دەگەنمەن، ءبىزدىڭ قازاق – باۋىرمال-اق»، - دەپ تۇيىندەيدى.
ەڭ العاش ساحناعا شىققان كەزدەگى تاماشا اۋەنى بولعان:
«بايگەگە تۇلپار قوسپاس، تاڭ اسىرماي،
قايناتپاس قايماق ءۇشىن قارا سۋداي.
سالەمىمدى ال، مەن ساعان مەنمەنسىنبەي،
وزىڭە سالەم بەردىم ناعاشىمداي.
ال، مىناۋ حالقىمىزعا باس يەيىك،
جەمىسى جەرگە يىلگەن اعاشىنداي! حايلاليليللا-لاي»، - دەپ كەلەتىن ءبىر اكەنى بار. سوسىن، 1998 جىلى ءبىر ايتىستا، شورابەك ايداروۆ اعامىزبەن ءسوز قاعىسىندا سالعان، جىراۋلار داستۇرىندەگى ءبىر اۋەنى بار. ول ايتىستىڭ ەرەكشەلىگى، ورازالى ساحناعا شىعار كەزدە قارسىلاس تابىلماي قالادى. شورابەك ورازدى قارسىلاسسىز قالماسىن، كەلەسى اينالىمعا ءوتسىن دەپ، زالدا وتىرعانىنان قاسىنا ەرتىپ ويىپ ورتادان شىعادى. سوندا ورازدىڭ ايتقانى:
«شورابەكتەي اعامنان اينالايىن،
موينىمدى وڭدى-سولدى بۇرعىزادى.
زالدا وتىرعان جەرىمنەن الىپ شىقتىڭ،
جاتقان ءپىلدى ءپىل عانا تۇرعىزادى»، - دەپ ايتادى. سوندا شورابەك اعامىز:
«تىم از عوي، شورابەكتىڭ بىلەتىنى،
سوندىقتان ەلدىڭ ماعان كۇلەتىنى.
جاتقان ءپىلدى ءپىل عانا تۇرعىزعانمەن،
قاندەننىڭ وعان جامان ۇرەتىنى»، - دەيدى. بۇل ەندى دەڭگەيلەس اقىنداردىڭ ءسوز ساپتاسى بولسا كەرەك. ورازدىڭ سول كەزدە سالعان اۋەنى، اينىتپاي سالۋ قيىن، سولاي بولسا دا ايتىپ كورەيىن:
«ارمىسىڭ بولتىرىك ەل قاسقىر ەمگەن،
اتەش تۇرتكى كورگەن اككىلەردەن.
جاراتۋشى اللاسىن اۆتور قىلىپ،
پايعامبارىن اشەيىن حاتشى كورگەن.
سۋ سۇراساڭ ءسۇت بەرەر، ايران بەرەر،
جالعان دۇنيە ەمەس قوي جاقسى جەڭگەڭ.
قۇرمانعازى بابام دا قۋ تىرلىكتى،
قۇدىرەتتى كۇيىمەن جاقسى بەرگەن.
سىر مىنەز پاراقورلار كوبەيۋدە،
شەتتەرىنەن بارلىعى پاپكا كورگەن.
كوڭىلى قاي قازاققا تولار ەكەن،
حان كەنە كەلسە ءقازىر قارت كۇرەڭمەن؟!
سوعۋى دۇرىس بولسا تامىرىڭنىڭ،
قارنى اشىپ قاشپاۋى سول قاجىرىڭنىڭ.
قىلىش ءتىلدى قىل كومەي بۇل قازاقتىڭ،
تاۋداي ءسوزىن كەلمەيدى تارى قىلعىم.
بەس مينۋتى بەكەرگە وتپەسە ەكەن،
كورەتىن بەس كۇندىك جارىعىمنىڭ.
سورپا تەرىم شىققانشا سويلەيىن ءبىر،
سوعۋى دۇرىس بولسا تامىرىمنىڭ.
قىز عۇمىر، قىران جۇرەك سابيرا دا،
الداسپانىن سىلتەگەن ناعىز ۇلدىڭ.
قايقى قىلىش، قايسار ۇل قايرات ەرىڭ،
الماستىعىن كورسەتكەن ازۋىنىڭ.
ەرلەرىنىڭ ەسىمىن ەل ۇمىتپاس،
ساقتالعان تابارىگى ول ءتاڭىرىنىڭ.
شىعىپ كەتكەن جۇرمەسىن سانامىزدان،
ساعىمى سياقتانىپ سارى كۇزدىڭ.
ادام پەندە بولعاندا ءدامىن بىلمەس،
پەرىشتە كەزدە ەمگەن سارۋى ۋىزدىڭ»، - دەپ كەلەدى. اۋەن دەگەندە، ايتا كەتەرلىگى بۇل ماقامدار حالىقتىڭ اراسىندا جەر عانا وتارلانباي، مادەنيەتكە دە بۇعاۋ تۇسكەنگە دەيىن بولعان، ەل اراسىندا ايتىلعان، ءسۇيىنباي قاتاعان ايتىسىندا بار اۋەندەر. ورازالى وسىنداي كومەسكى تارتىپ قالعان ماقامداردى جاڭعىرتا ايتىپ، ازداپ وزگەرتىپ، بەيىمدەپ ايتىس ساحناسىنا الىپ كەلدى. مىسالى «حايلاليللاليلاي» دەپ كەلەتىن اۋەن جامبىلدىڭ اۋەنى دەپ ايتىلادى. ءدال ورازدىڭ ءوزى جانىنان شىعارعان دەيتىن اۋەندى مىناۋ دەپ كەسىپ ايتا المايمىن.
- قۇلمانبەت، كودەك دەپ جاتىرمىز عوي. ورازدى قۇلمانبەتتىڭ قۇلىنى دەپ قويامىز؟ بۇنداي اتاۋ قالاي پايدا بولدى؟
- «قۇلمانبەتتىڭ قۇلىنى» تۋرالى ورازالى اعامىز داۋلەتكەرەيمەن بولعان ايتىسىندا ايتقان:
«باقسىز جەردە ب ا ق شاپپاس،
ايعايعا قانى قىزىنباي.
جىگىتتىڭ باعى جانار ما،
ءبىر اللاعا سيىنباي؟
ارعى اتام كودەك اقىن ەد(ءى)
ولەڭنىڭ اسقاق تۋىنداي.
قويدىم مەن شارعىن سويلەسە،
ءشول قاندىرىپتى ەل، كەشە،
ءابىلحايات سۋىنداي.
تاڭجارىق اقىن سويلەپتى،
قىلىقتى ەكەن سوزدەرى،
قىزايلاردىڭقىزىنداي.
بۇگىنگى مىنا جيىندا،
مەن دە سولاي سويلەيىن،
سىلدىر سۋداي سۇيىلماي.
ويتپەسەم، مەنى كەشىرمەس،
اتامىز جامبىل، ءسۇيىنباي.
قۇلان اياڭعا سالايىن،
قۇلمانبەتتەن قالعان قۇلىنداي.
سەن قولداپ بەرسەڭ ءور ەلىم،
كۇشىنە ەنەر ورەنىڭ.
كۇشالا قوسقان قىمىزداي»، - دەپ ايتقان جەرى بار باباتاي ۇلىنىڭ 200 جىلدىعىندا. بۇعان قوسا، 2004 جىلى ابىلقايىرمەن ايتىسىندا:
سويلەيىن، بۇگىن، سويلەيىن،
كەزىم جوق سوزدەن اقساعان.
كەزەگىم كەلىپ تۇرعاندا،
كەزەڭنەن نەگە جاسقانام؟
سەندەي قارا نارلاردىڭ،
شويىنداي بەلىن شويىرىپ،
اش بورىدەي اتتاعان.
قىرعىزبەنەن ايتىسسام،
قازاق دەگەن حالىقتىڭ،
نامىسىن ءار كەز اپ قالام.
وسى ءسوزىڭ بە توقتاعان؟
اتىم وراز بولعانمەن،
وتىزدان جاسىم اسپاعان.
يەگىم ساقال جاپپاعان.
ءسۇيىنبايمىن، جامبىلمىن،
تاڭجارىقپىن، شارعىنمىن،
باسىنان ءسوز اسپاعان.
كودەكتەن قالعان ءبىر ۇلمىن،
قىزاي مەن جۇڭگو اراسى،
جىرلارىن جاتا جاستاعان.
قۇلمانبەتتەن قالعان قۇلىنمىن،
قۇلمانبەتتەن قالعان قۇلىنمىن،
حالىقتىڭ ءوزى باپتاعان» ، - دەپ كەلەدى. وسى ەكى ايتىسىنان كەيىن ەل ورازالى اعامىزدى قۇلمانبەتتىڭ قۇلىنى دەپ كەتتى عوي.
- قازاق «قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوق، قولدان شىعىپ كەتكەن سوڭ وكىندىم-اي» دەپ جاتادى عوي. «ورازالى ايتىستا كوپ ادىلەتسىزدىك كوردى» دەپ كەيىپ جۇرگەن دە كىسىلەر بار. ولاردىڭ ءۋاجى قانشالىقتى ورىندى؟ ورازتانۋشى رەتىندە نە دەيسىڭ؟
- حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى دەيدى. ورازالى اعامىزدىڭ ايتىستا ادىلەتسىزدىك كورگەنى اقيقات. بۇل جايلى ءجۇرسىن اعامىز دا كوپتەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر. ءوز ويىمدا ول كىسىنىڭ كەي پىكىرىنە كەلىسەمىن، كەي تۇسىنا كەلىسپەيمىن. ءبىراق، ورازالىنى «وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى وراز» قىلعان، ايتىسقا جەتەلەپ الىپ كەلگەن ءجۇرسىن اعامىزعا بارشا ايتىس سۇيەر قاۋىم ەرەكشە راحمەت ايتۋ كەرەك. ءجۇرسىن اعامىز ايتادى، 1998 جىلى ءبىر ايتىستا ورازالىنى قازىلار قاقپايلايدى. كەيىن، ءجۇرسىن اعامىز ورازدىڭ:
«...شاۋىپ تۇسەر ءسوز ايتقان شارشى توپتا،
شالعىسىن شالدىڭ ءوزى شىڭداعانداي.
سىناپتى سىپىرنادان جيناعانداي»، - دەپ كەلەتىن سوزدەرىن قايتا تىڭداپ، قازىلارمەن داۋلاسىپ، ورازالىنى قايتا فينالعا قاتىستىرادى. ءجۇرسىن اعانىڭ ولەڭى بار:
«ءتاۋىر اقىن شىقپاي قالسا فينالعا،
ارقاسىنان قاعىپ دەمىم قينالما.
دۇسپانىمنىڭ كوبەيگەنىن بىلەمىن،
قازىلاردى قايىرىلتام دەپ يمانعا»، - دەيدى. 2001 جىلعى جەكپە-جەككە قايتا ورالساق، سەرىك قۇسانبايەۆ اعامىز جەڭدى دەپ بايگەنى سول كىسىگە بەردى. ماسەلە ماشينادا، جۇلدە دە ەمەس قوي. ءبىراق حالىق قاتتى نارازى بولدى، ءسويتىپ ءوزىنىڭ شىن جەڭىمپازىن تاڭدادى. 2002 جىلى ناۋرىزداعى ايتىستا، وراز بەن اينۇر تۇرسىنبايەۆا ايتىستى. سول كەزدە اينۇر:
وراز-اۋ، جۇرتقا بەلگىلى،
جەكپە-جەكتىڭ حابارى.
جاسالعان سىزگە قيانات،
بۇكىل قازاققا تارادى.
وزىپ كەلگەن اقىندى،
اياقتان نەگە شالادى؟
امان بولسا، بۇل وراز،
تالاي بايگەنى الادى.
مىڭ جەردەن مايىستىرعانمەن،
التىن – التىن بوپ قالادى». سوندا ورازدىڭ ايتقانى:
«باس باسىنا بي بولعان،
قۇلقىنىنا قۇل بولعان،
بيلىكتىگە تالعام جوق.
قازى بەرمەس بايگەمدى،
مەن حالقىمنان العام كوپ.
شاشىراپ جاتقان حاندار كوپ،
شاشاۋ شىققان مالدار كوپ.
اتان ولسە، تايلاق بار،
قۇنىمىز جەردە قالعان جوق.
ءۇمىتتى تايلاق ءبىر كۇنى
ۇيىرگە تۇسەر ازبان بوپ.
اينالايىن، اينۇر-اۋ،
كولىك مىنگەن اقىندار،
كوككە ۇشىپ كەتىپ قالعان جوق.
وسىناۋ ەلدىڭ الدىندا،
وزىڭمەنەن ايتىسقان،
تارتىسقان دا شارپىسقان،
مەندە دە بۇگىن ارمان جوق»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. اينۇر اپايىمىزدىڭ دا ءبىر ەرەكشەلىگى بىرنەشە اي بۇرىن عانا بولعان ايتىستا ورازالىعا جاسالعان قياناتتى ەل الدىندا ايتتى. وعان وراز دا «كولىك مىنگەن اقىندار، كوككە ۇشىپ كەتىپ قالعان جوق» دەپ، سالماقتى، سابىرلى جاۋابىن بەردى. ورازالى جۇلدەنى كوزدەمەدى، دەسە دە قازىلاردان كورگەن قياناتى كوپ بولدى. ورازالى اعانىڭ كولىك مىنگەنى، نەمەسە مىنبەي قالعانى جونىندەگى تالاستاردىڭ مەنىڭ زەرتتەۋىمە ەش قاتىسى جوق. الايدا، جەڭىپ تۇرعان جەرىندە جەڭىلگەن جەرى كوپ بولعان. وراز اقىننىڭ اينۇرمەن ايتىسىندا باسىندا ايتار ءسوزى بار:
«ارمىسىڭ مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتتەرى،
كەرۋەنبىز، سىزدەر مەن ءبىز – ءبىر كوشتەگى.
قازىنىڭ بۇيرەكتەرى كىمگە بۇرىپ،
قايسىڭنىڭ باعىڭ جانار بۇل كەشتەگى»، - دەپ ايتاتىن. بۇدان، قازىدان كورگەن قيانات وراز اعامىزدىڭ ءوزىنىڭ دە قابىرعاسىنا باتقانى كورىنىپ تۇر.
ەكى نارسەنىڭ اراسىن ايىرىپ العان دۇرىس. مەن ورازالىنى زەرتتەۋشى رەتىندە ونىڭ جەڭىپ تۇرعان جەڭىلگەن كەزدەرىن ايتتىم، ءبىراق، جۇلدە بەرۋ ءجۇرسىننىڭ قولىندا ەمەس ەدى، كەيبىرەۋلەردىڭ وسى تۇستان ول كىسىنى كىنالاپ جۇرگەنى بەكەر. ورازالى دۇنيەدەن وزعاندا ءجۇرسىن ەرماننىڭ جازعان ولەڭى بار:
«سەنىڭ ءۇيىڭ ۇيلەردىڭ شەتكىسى ەدى،
تۇنگى قوناق شەتكى ۇيگە كەپ تۇسەدى.
دومبىراڭدى الديلەپ جۇرگەندە،
دومبىراڭنىڭ ءۇزىلىپ كەتتى ىشەگى»، - دەگەن. وسى ولەڭىن بىلاي تۇيىندەيدى:
«قوش بول ەندى تاۋەلسىز قاعاناتتىڭ،
تۋعانىنان تاۋقىمەتكە تاۋەلدى ۇلى»، - دەپ. بۇل ولەڭنەن ورازالى اعامىزدىڭ وتباسىلىق قيىندىقتارىن، باسقا دا كورگەن تاۋقىمەتتەرىن تۇگەل اڭعارۋعا بولادى.
- تاعى ءبىر ۇلكەن تاقىرىپ – ورازالىنىڭ قىرعىزبەن ايتىسۋى. بىرەۋلەر 5 اقىندى جەڭگەن، بىرەۋلەر 8 اقىندى جەڭگەن دەپ ءجۇر. وسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟
ورازالى اعامىزدىڭ قىرعىزبەن ايتىسقانى ەرەكشە ايتىس. جوعارىدا 1994 جىلى قىرعىزدىڭ باس اقىنى تۋعانباي ابدييەۆتى جەڭگەنى تۋرالى ءوز ءسوزىن ايتتىق. ول ايتىس مەنىڭ قولىمدا جوق. ءبىراق ماحامبەتتىڭ 200 جىلدىعىنا ارنالعان ايتىستا ورازالى اعامىز قىرعىزدىڭ جەڭىشبەك، ەلمەربەك دەگەن ەكى اقىنىمەن ايتىستى. ول اقىندار ءازىر دە ايتىسىپ ءجۇر. ولاردىڭ دا ونەردەگى جولىن بىلەمىن. ەلمەربەك ىرىلەۋ اقىن بولعاندىقتان وعان ايتاتىن ورازدىڭ ءبىر كەرەمەت تەڭەۋى بار. باسقا قانى بولسا ءداۋسىڭ، ءىرىسىڭ دەپ ايتىپ وتىرار ما ەدى، ورازالى:
«امان-ەسەن كەلدىڭ بە ءداۋ قىرعىزىم،
باسبارماعى بالتاعا ساپ بولارلىق» كەرەمەت تەڭەۋ ايتادى. بۇل ايتىستا ەلمەربەكتى جەڭگەن سەبەبى ەكەۋ ارا ايتىستا قىرعىزدىڭ «ماناس» داستانى تۋرالى اڭگىمە بولادى. ەلمەربەك «قىرعىزدىڭ ماناسى بار» دەپ كىشكەنە ماقتانادى. سوندا وراز «ماناستىڭ بۇگىنگە جەتۋى تۋرالى، ونىڭ حاتقا ءتۇسۋى تۋرالى بىلەسىڭ بە؟» دەپ سۇرايدى. «
اناۋ 54-جىلى ماسكەۋدە،
ساياساتتان اسپايمىن دەپ قىرعىزدى،
ماناستى سىزىپ تاستايمىن دەپ،
سوندا مىناداي جىر بولعان»، - دەپ كەلەتىن توكپەسى بار. سوۆەت ۇكىمەتى سوقىر ساياساتىمەن «ماناس» داستانىن بايلاردى جاقتايتىن داستان دەپ سىزىپ تاستاماقشى بولدى عوي. سول كەزدە اۋەزوۆ بابامىز ارالاسىپ، ماناستى الىپ قالعان. شوقاننىڭ «ماناستى» جازىپ الاتىنى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. بۇنى قىرعىزدار دا مويىندايدى. 2013 جىلى ماگيستراتۋرانى تامامدار تۇستا ارنايى قىرعىز اسىپ، 15 كۇن زەرتتەۋ جاساپ كەلگەن ەدىم.
ورازالى سول ايتىستىڭ ەكىنشى كۇنى جەڭىشبەكپەن شىعادى. وندا جەڭىشبەككە بىلاي دەيدى:
«اينالايىن جەڭىشبەك،
سەندەر دە ءبىر ەلسىڭدەر،
سەندەر دە ءبىر بەلسىڭدەر.
سالتتارىڭ دا ءبىر قىزىق،
قويدىڭ باسى تۇرعاندا،
قۇيمىشاعىن جەيسىڭدەر.
قازاقپەن قۇدا بولعالى،
قاي حالىقتان كەمسىڭدەر؟»، - دەيدى. تاعى ءبىر قايىرىمىندا:
«اينالايىن جەڭىشبەك،
سەن بۇلاي سويلەپ وتىرساڭ،
ساعان بەرەر جەمىس جوق.
شەلەك دەگەن اۋداندا،
تەمەكى ەگىپ تەمتەڭدەپ،
قايتىپ كۇندى كورسەم؟ دەپ
ءار قازاقتىڭ ۇيىندە،
10-15-تەن قىرعىز ءجۇر.
وسىلاردى ىرلاماي،
مىنا وتىرعان جەڭىشبەك،
نەمەنەنى ىر عىپ ءجۇر؟
سۇلىعا تويعان سۋىرداي،
قۇيرىعىمەن سىرعىپ ءجۇر»، - دەپ كەلەدى. ورازالى اعا وسى ايتىسىندا قىرعىزدىڭ جەڭگەنى ايقىن كورىنىپ تۇر. اسىرەسە، ونىڭ قىرعىزدى جەڭۋ سەبەبى – ونىڭ حالىق ءداستۇرىن تەرەڭ مەڭگەرگەنى. قويدىڭ باسى تۇرعاندا، قۇيمىشاعىن جەيسىڭدەر دەۋى قىرعىزدىڭ دا ءسالت-داستۇرىن، تاريحىن جەتە بىلگەنى. «قىرعىز اقىنداردىڭ كيللەرى» اتالعان سەبەبى سول.
ورازالى دوسبوسىنوۆتىڭ ءبىر كۇندە 5 اقىنمەن ايتىسقانى راس. ول 1998 جىلى ەدى. ال، سەگىز اقىن تۋرالى مەن ەستىمەدىم.
- سۇحباتىمىزعا توسىن ءبىر سۇراق كىرگىزەيىن. ورازدىڭ جۇڭگو اسىپ ايتىسقانىن بىلەمىز. ول جاقتا دا ايتىستىڭ مەكتەپتەرى بار: قۇرمانبەكتىڭ مەكتەبى، جامالحاننىڭ مەكتەبى، ءبۇبىماريا اپامىزدىڭ مەكتەبى سىندى. ەركىن ءىلياس ۇلى تۋرالى ارعى-بەرگى بەتتەگى جۇرت تەگىس بىلەدى. ول دا تەڭەۋ ءسوزدىڭ تورەسى بولعان. وسى ەركىنمەن ورازالىنىڭ ايتىسى تۋرالى ايتساڭىز؟
-ورازالى اعامىز قىتايعا سول ساپارىنان كەيىن سۇحبات بەرىپتى. ول جاقتاعى حالىقتىڭ قوشامەتىنە، قۇرمەتىنە، ايتىس سۇيەرلىگىنە ەرەكشە ريزالىعىن «سول قىتايعا كوشىپ كەتكىم كەلەدى» دەپ ايتادى. ەركىن اعامىزبەن، شاكەن اعامىزبەن بولعان ايتىستارىن تىڭدادىق. شاكەن اعامىزدىڭ ورازدى:
«كوزىمە وتتاي باسىلدىڭ قياقتانىپ،
وسىدان ون جىل بۇرىن تەكەس جاقتان،
جوعالعان تارعىل تايىنشام سياقتانىپ»، - دەپ شىمشىلايتىنى بار.
بىردە استاناعا ايتىسقا بارىپ، اينۇر اپايىمىزدىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدىق. سوندا اينۇر تۇرسىنبايەۆانىڭ اۋزىنان ەستىگەنىم «ورازالى ەركىندى ەرەكشە جوعارى باعالاعان، ايتىستارىن قاستەرلەپ، وزىنە قۇرمەت تۇتقان» ەكەن. ورازدىڭ سول ەركىنگە ايتقانى:
«وۋ، اسسالاۋماعالەيكۇم ۇلكەن اتا،
بىزگە ايتقان سوزىڭىزدە بولماس قاتا.
قىرعىزدىڭ بيلەت ساتقان ارتىسىندەي،
كەلگەم جوق اۋىلىڭىزعا ونەر ساتا.
ازىن-اۋلاق ولەڭنىڭ ارقاسىندا،
كەپ قالدىم ەلىڭىزدىڭ ءدامىن تاتا.
بۇگىنگى ەرەكەڭدەي اعامىزعا،
تىڭداۋشى كورەرمەندەر بەرسىن باتا.
اعامدى تۇيرەپ-تۇيرەپ مەن الارمىن،
كوڭىلىمنىڭ كەرۋەنىن تولتىرماسا.
باقسىدا ولەسىڭ دەپ بەتىڭە ايتار،
جەتى كۇن زىكىردەن سوڭ ەم قونباسا.
اينالايىن، اتىڭنان!
قانداسىم، تۋىس اعايىن.
الدىڭا بۇگىن كەلگەندە،
دومبىرامدى قاعايىن.
اسەم انگە سالايىن.
ءانىم دە مەنىڭ ءجىبىتسىن.
جۇرەكتەرىڭنىڭ تالايىن
الاتاۋدىڭ اق كۇمىس،
قىرانىنداي قۇلديلاپ،
بۇلاعىنداي سىلدىرلاپ،
قۇلاگەر اتتاي شابايىن.
ەرەكەڭە بەرىپ ءسوزىمدى،
ءۇنىڭدى ءبىراز تابايىن»، - دەپ كەلەدى. اقىن بولۋ ءبىر باسقا دا، قوڭىر داۋىسپەن ولەڭدى جەتكىزۋ، باپپەن، سالماقتاپ تۇرىپ ءسوزدى انمەن جەتكىزۋ دە ءبىر باسقا ونەر عوي. ورازالى قىتايعا بارعان كەزىندە اۋەندەرىن قۇبىلتىپ، كورەرمەنىن ابدەن كوزايىم ەتىپتى.
«جاقسى استىڭ ءقادىرى،
قارىنىڭا بارىپ بۇققانشا.
اينالايىن، اعايىن،
قانداس-تۋىس باۋىرلار!
سەنىڭ مەن مەنىڭ دوستىعىم،
كەۋدەمنەن جانىم شىققانشا»، - دەپ قۇبىلتادى ورازالى.
- ءجۇرسىن اعامىز «ءۇزىلدى دومبىرامنىڭ ءبىر ىشەگى» دەپ ايتپاقشى، وراز قايتىس بولدى، دۇنيەدەن ءوتتى دەگەن قارالى حابار شىققاندا بۇكىل ەل بولىپ جوقتاپ، قابىرعاسى قايىستى. سوندا التى الاشتىڭ اتىرابىنان ۇزەڭگى قاعىستىرعان ارىپتەستەرى كىسىنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتاتىن جوقتاۋلار ايتتى. سولاردىڭ ءبارىن تەرمەسەك تە، بىر-ەكەۋىنە توقتالساڭىز؟
- 2004 جىلى مەن وقۋعا ءتۇسىپ، ستۋدەنتتەر ايتىسىنا قاتىستىم. ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتپەن ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اراسىندا ايتىس بولاتىن بولدى. ايتىستى ورازالى اعامىز ۇيىمداستىرىپ جاتىر ەكەن. ورازالى اعامىزدى كورەمىز، سالەم بەرەمىز دەپ قۋانىپ، ايتىسقا دايىندالىپ جۇردىك. ورازا كەزى ەدى. قازاننىڭ وتىزىندا ورازالى قايتىس بولدى حابار جەتتى. ءبىز ورازادا جامان ءسوز ايتپايدى دەپ، جەتكىزگەن جىگىتتەرگە سەنبەدىك اۋەلگىدە. جىگىتتەر جيىلىپ وداققا(قازاقستان جازۋشىلار وداعى. – رەد.) باردىق. بارساق ورازالىنى جوقتاپ كەلگەن قارا ءنوپىر حالىق. كوپ ەل. قابىرعاسى قايىسقان جۇرتتىڭ ىشىندە ءجۇرسىن اعامىز ورازالىنىڭ ءوزىنىڭ ولەڭىن وقىدى:
«قاندى اۋىز تاعدىر قالايسىڭ،
ون ەكى مۇشەڭ امان با؟
قورقىت بوپ كەلسەم ومىرگە،
قارسى تۇرماس ەدىم اجالعا.
ازىرەيىل تۇرار تەگىندە،
الىنباي ەش ءبىر قامالعا.
مايىتكە ءبىر جولا اينالىپ،
ەسىگىن كوردىڭ قاعاردا.
ءبىر شۋماق ولەڭ وقىشى،
ءقابىرىمدى قازاردا.
قالامىمدى وراپ بىرگە كوم،
ءبىر جاپىراق قاعازعا.
ءدال سولاي ىستە، بولماسا،
اسان بوپ ارمان ايتارمىن،
اڭىزدى اجالدى الاڭعا» دەگەن. سول كەزدە بۇكىل ەل جىلادى. قازاننىڭ اياعىندا ورازالى اعامىز قايتىس بولدى. جەلتوقسان ايىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان ايتىس بولدى. وراز كەتكەن سوڭعى العاشقى ايتىس بولعان سوڭ، ءبىراز اقىن ورازالى اعامىز تۋرالى جوقتاۋ ايتتى. ءقازىر ايتىستان كورىندەي جۇرگەن نۇرلان مۇسايەۆ دەگەن ماڭعىستاۋلىق اقىن سوندا:
«اعايىن ورتان جىلىك ورازىڭمەن،
ايتىستىڭ مايدانىندا ءبىر قايندىق.
ۇلىدان ارىپتەسىڭ قيىن ەكەن،
ابايعا دا كورمەپ ەك مۇنداي نالىپ.
تولستويدىڭ «ادامدى تەمىر جەيدى»
دەگەنى بارا جاتىر شىنعا اينالىپ»، - دەپ جەتكىزدى كوڭىلىنىڭ جەتىمدىگىن. ودان كەيىن داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى سول باتىستىڭ ماقامىمەن:
«ءبىر جۇلدىز اعىپ ءتۇستى جىر كوگىمنەن،
ءبىر تۇيمەم ۇزىلگەندەي ىلگەگىمنەن.
حالقىما كوڭىل ايتىپ مەن سويلەيىن،
ءبىسمىللا، ءالحام ءسوزدى بىلگەنىمنەن.
ورازالى قازاسى قايىر بولسىن،
جۇيرىكتىڭ بىرەۋى ەدى جۇلدە مىنگەن.
دوسى بوپ بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتايىن،
ايقاسىپ، الاماندا بىرگە جۇرگەن.
كەلگەن سوڭ قول بۇلعاسىپ، قوش تىرلىككە،
تاعدىرعا قويا المايدى ەشكىم نۇكتە.
ورتەكەدەي ويناقتاعان ورازالى،
ءبىز سەنىڭ قاسيەتىڭدى كەش بىلدىك پە؟
قايمانا قازاق جۇرتىن قانجىلاتىپ،
كوز جاسىن قايران انا توككىزدىك پە؟
باۋىرىم جاتقان جەرىڭ جايلى بولسىن،
تىرلىكتە باسپاۋشى ەدىڭ تەكسىزدىككە.
وراز-اۋ، قادىرىڭە كىمدەر جەتتى،
بەس تيىنعا تاتىمايتىن بەس كۇندىكتە.
كەتكەندەي تولىپ بۇگىن زامان زارعا،
قارىس باسا المايمىز قادامدى العا.
پەرىشتە پەشەنەڭە جازادى ەكەن،
ءاۋ باستا-اق، ادام بولىپ جارالعاندا.
قويدىم، شارعىن، تاڭجارىق، كودەكتەردەن
تارتىلعان ساليحالى ساناڭ باردا.
سەن ەدىڭ ءسۇيىنبايدان قالعان سارقىت،
ارازدىعىڭ جوق ەدى الارمانعا.
جامبىلداي جىر بايگەنى قۇلاتۋشى ەڭ،
جانارىڭ جىر وعىنداي قادالعاندا.
سەن ءولىپ، جوقتاۋ ايتام دەپ ويلاپ پا ەم،
قۋ تىرلىك، قۋ جانىمدى امالداۋدا.
تالانتتى پۇلسىز بەرىپ، قۇنسىز السا،
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە شاماڭ بار ما؟»، - دەپ كەلەدى دە:
«اڭقىلداپ كەلگەن اعاما،
دوستىق قۇشاعىمدى اشايىن.
ارى قاراي اعا سەن جىرلا،
مەن وكىسىگىمدى باسايىن»، - دەپ ارىپتەسكە ءسوز ۇستاتادى. ەل ەسىندە قالاتىن، ءجۇرسىن اعانىڭ دا، بالعىنبەكتىڭ دە ولەڭدەرى بار.
ەندى، ورازالىنى زەرتتەپ جۇرگەن وزىڭە قاراي ويىسساق، سەن دە ايتىستان شەتكەرى ءجۇرسىڭ، بۇعان نە سەبەپ؟
-ستۋدەنتتىك كەزىمدە ءبىراز بەلسەندى ايتىستىم. ءسىز قويعان سۇراقتى كوپ ادام قويىپ ءجۇر. مەن دە ازىلمەن «ساپاسىز اقىنداردىڭ سانىن كوبەيتكىم كەلمەيدى» دەپ جاۋاپ بەرەمىن. قازىرگى ايتىستا تالانتتى جاستار كوپ. ايتىسقا شىعۋ ءۇشىن تىڭنان تۇرەن سالىپ، جاڭالىقپەن كەلۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىندە ايتىسقا شىقپاي جۇرگەن، تانىلماعان مىڭعا جۋىق ايتىس اقىنى بار. مەن دە سولاردىڭ بىرەۋىمىن، ءبىر جاعىنان تىرشىلىكتىڭ دە كۇيبەڭى بار. 2008 جىلى ءبىراز ايتىسقا شاقىرتۋ الىپ، بەلگىلى سەبەپتەرمەن قاتىسا الماي قالدىم. سول بويى سىرىلا بەردىك، الايدا الداعى ۋاقىتتا ايتىسقا قاتىسپايمىز دەگەن ءسوز ەمەس. استاناداعى ءبىر ايتىستا قۋانىش ارمانوۆ «تامادا بوپ كەتتىڭ» دەپ ازىلدەگەندە ايتقانىم ەدى:
«ول راس، سەن ايتقانداي تامادامىن،
قىزدىرعان توي دۋماننىڭ الامانىن.
وقۋدى بىتىرگەسىن الماتىدا،
جۇمىس ىزدەپ ءبىراز جەردى جاعالادىم.
جەمقورلىق دەگەن بالەڭ بار ەكەن عوي،
الدىمەن دەپ وتىر پارا الامىن.
پارا بەرۋ قۇراندا ارام دەگەن.
سوندىقتان ونداي ىسكە جولامادىم.
قىسقاسى بۇل قوعامدا پارا المايتىن،
تامادادان باسقا جۇمىس تابا المادىم»، - دەگەن. قازىرگى تىرشىلىگىمىز توي بوپ كەتتى. شىنى كەرەك، ءوزىم دە تويدىڭ دەڭگەيىندە قالىپ قويمايىن دەپ الاڭدايمىن. الداعى ۋاقىتتا ساحنادان كورىنۋ دە ويىمىزدا.
- «وراز ءولدى دەگەندى دوعارىڭدار» دەپ جىرلاعان، بىلتىرعى «التىن دومبىرادان» شىققان بولاتبەك ورازبايەۆ جانە ءوزىڭ سياقتى ورازدىڭ كوپ شاكىرتى بار. وسى شاكىرتتەرىنە توقتالساڭىز؟
- ورازالىنىڭ شاكىرتتەرىنە كەلسەك، مەنىڭ دوسىم، ايتىستا جارقىراپ جۇرگەن ءسىز ايتقان بولاتبەك ورازبايەۆ. ول 2008 جىلى قازاقستان ارناسىندا بولعان «الامان» ايتىستا جۇرتقا تانىلدى. سول كەزدە ايتىپ ەدى:
«ايتىستا وراق ءتىلدى ورازىم بار،
وراز ءولدى دەگەندى دوعارىڭدار»، - دەپ ەدى. بولاتبەكتىڭ اۋزىنا اللا سول ءسوزدى سالعان شىعار. ءقازىر ەندى جارقىراپ كورىندى. ول دا ايتىسقا ءبىراز ۋاقىت ارا بەرىپ الدى. بىلتىردان باستاپ قايتا دۇركىرەتىپ جاتىر. وعان ءبارىمىز ريزا بولىپ جاتىرمىز. ورازالىنىڭ شاكىرتىمىن دەپ جۇرگەندەر كوپ. سولاردىڭ ىشىندە بولاتبەك ءبىر توبە. وراز اقىننىڭ ءسوزىنىڭ سۇلۋلىعىن، ونىڭ اۋەنىن، ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ كوركەمدىك تابيعاتىن قايتا جاڭعىرتىپ ءجۇر. وعان اللا جامبىلدىڭ جاسىن بەرسىن! ەرنات ىسقاقوۆ دەگەن دە ورازالىنىڭ كوزىن كورىپ، قاسىندا جۇرگەن، ايتىستارىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن باۋىرىمىز بار. جاندوس بوگەنباي دەگەن دە جىگىت بار ەدى، بىلتىر اياقاستى جۇرەگى توقتاپ ومىردەن وزىپ كەتتى. جاندوستى ورازالى اعامىز ءوزى 2003 جىلى ايتىسقا جەتەلەپ الىپ كەلىپ، تاربيەلەگەن ەدى. 2005 جىلى رايىمبەك باتىر ايتىسىندا سارامەن ايتىسقان ەدى. ءقازىر ايتىستان قول ءۇزىپ قالعان باعدات سارسەمبيەۆ دەگەن دە شاكىرتى بار. ءبىراق جازىپ ءجۇر. بىرنەشە جىل بۇرىن استانادا وتكەن مۇقاعاليعا ارنالعان جىر ءمۇشايراسىنىڭ باس جۇلدەسىن العان. ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتە اسحات قىلىشبەكوۆ دەگەن دە وراز اعانىڭ تاربيەسىن العان اقىنىمىز بار. ءومىردىڭ بايگەسى كۇردەلى عوي. كەيبىرەۋدىڭ باعى اشىلمايدى. كەيبىرىنىڭ ءسوز كەلىسىپ تۇرسا دا، جۇرتقا وتپەي قالادى. اسحاتتىڭ سوزدەرى جاقسى، ءازىلى بار، ساتيراسى بار. سونداي بولسا دا ول حالىققا قاتتى تانىلمادى. ايتىستان قول ءۇزىپ ءجۇر. ال، ءبىزدىڭ ورازدىڭ شاكىرتىمىن دەپ جۇرگەنىمىز – ونىڭ ونەرىن ۇلگى ەتىپ جۇرگەنىمىز عوي. ايتپەسە كوزىن كورىپ، جانىندا جۇرمەدىك.
- بولاتبەك ورازبايەۆتى ءجۇرسىن اعامىز دا اسا ءبىر ىقىلاسپەن باعالادى عوي. ايتىستا «تىعىپ جۇرگەن كوجەگىم» ەدى دەپ.
- ءيا، شىنىمەن دە بولاتبەك ورازبايەۆ ورازالىنىڭ جولىن جالعاستىرۋشى. ول ايتىسقا جاڭالىق رەتىندە كەلدى. جوعارىدا دا ايتقانىمداي وراز ولەڭىنىڭ تابيعاتى بولاتبەكتە بار. بولاتبەكتىڭ اياق الىسى جاقسى، سوزدەرى كەستەلى، كوركەم.
- ءوزىڭ ۇلىڭا ورازالى اقىننىڭ اتىن قويعان ەدىڭ. نە ءۇشىن ولاي اتادىڭ؟
- ورازالى اعامىزدىڭ مەزگىلسىز قازاسى جۇرتتى قايىستىرىپ كەتتى عوي. سول كەزدە ۋنيۆەرسيتەت تابالدىرىعىن جاڭا اتتاعان ستۋدەنت بولسا دا، وزىمە اللا اماندىق بەرسە، وتباسىن قۇرىپ، ءسابي سۇيگەندە ۇلىمنىڭ اتىن ورازالى قويامىن دەپ ۋادە بەرگەن ەدىم. ورازالى سياقتى اقىن بولسىن دەمەسەم دە، جۇرتىنا سىيلى ازامات بولسىن، مەنىڭ ۇيىمدە دە ورازدىڭ ەسىمى جاڭعىرىپ تۇرسىن دەگەن وي ەدى. ايتىستا دا ارىپتەسىمە ايتقانىم بار ەدى:
«بايانسىز بۇل بەس كۇننىڭ جوق تۇراعى،
جاراتقان پەندە باسىن دوپ قىلادى.
ارتىنا وشپەستەيىن ءىز قالدىرىپ،
دانىشپان دانالاردىڭ ءوتتى ءبارى.
سونىڭ ءبىرى وراق ءتىلدى وراز اعام،
جىرىنا قانعان ءشاربات كوپ قۇمارى.
ايتىستا ورتان جىلىكتەي ورنى بار ەدى،
اپ كەتتى اجال ادىرنا تارتتى داعى.
سول اعامنىڭ بالاما اتىن قويدىم،
بولسا ەكەن دەپ ورەكەڭدەي وتكىر ءارى.
ورازالى دەپ اتاسا ۇلىمدى جۇرت،
ورەكەڭ كوز الدىما كەپ تۇرادى.
كۇندە-كۇندە جۇرگەن سوڭ اتىن ەستىپ،
ءالى كۇنگە ولمەگەندەي بوپ تۇرادى».
(وسى كەزدە 3 جاسار وراز كەلەدى.)
- (بالا ورازالىعا سۇراق:) قانشا جاستاسىڭ، اتىڭ كىم؟
ءۇش جاستامىن.
«اتىم وراز بولعانمەن» دەپ شۇبىرتىپ كەتە بەرەدى.
-تۇششىمدى وي، تۇعىرلى پىكىر بىلدىرگەن سۇحباتىڭىزعا راحمەت. ءتول ونەرىمىزدىڭ تارلانبوزى ورازالى تۋرالى دا، ايتىس اينالاسىنداعى باسقا اڭگىمەلەرگە قاتىستى دا پايدالى دۇنيەلەر كوپ ايتىلدى. وقىرماندارىمىزعا بۇل اڭگىمەنىڭ سوڭى ەمەس ەكەنىن، الدا ايتىستاي الامانىمىزدىڭ اينالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى تالاي مارتە ءسوز ەتەتىنىمىزدى ايتا وتىرىپ، ءسىزدىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق جۇمىستارىڭىزعا تابىس تىلەيمىز.
پىكىر قالدىرۋ