قارعا تامىرلى قازاقتىڭ ماڭگىلىك كيەسى الاش مۇراتىنا اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ وشپەس ونەگەسىن قالدىرعان اق جۇرەك ەرلەردىڭ تاۋ تۇلعالارى ۋاقىت وتكەن سايىن اسقاقتاي تۇسۋدە. ءاليحان بوكەيحان جانە عۇمار قاراشتىڭ الەۋمەت ءىسىن، قوعام جۇمىسىن ۇيىسا اتقارۋداعى كەمەلدىلىگى ەلشىلدىك باعىت، مەملەكەتشىلىك سانا ۇستانىمىنىڭ تاعىلىمدى مەكتەبى بولۋىمەن ماڭىزدى.
«جارىق جولعا باستاۋشىعا ەرەمىز بە، اق جۇرەكتى شىن ەرلەرگە سەنەمىز بە؟ تازا قاندى، كىرسىز جاندى قازاق جۇرتى، ءوز الدىنا ەل بولعانىن كورەمىز بە؟» دەپ ۇلت تاۋەلسىزدىگىن جىرلاعان عۇمار قاراش الاش پارتياسى تۋىن تىككەن ءبىرىنشى جالپىقازاق سيەزى، الاش اۆتونومياسى جاريالانعان ەكىنشى جالپىقازاق سيەزىنىڭ جۇمىستارىنا قاتىسىپ، ازاماتتىق پارىزىن وتەۋگە ار بيىگىنەن كەلدى.
ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ساعىندىق دوسجان ۇلى، ەلدەس ومار ۇلى تاراپىنان ەكىنشى جالپىقازاق سيەزىنە قاتىستى جولدانعان جەدەلحاتتا «…ەگەر ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورعاي الماساق، بۇلىنشىلىك زورايىپ، قيىنشىلىققا اينالعاندا قازاق حالقى قۇربان بولادى. سونىڭ ءۇشىن ميليتسيا قۇرۋدىڭ ۇستىنە سيەزدە قازاق حالقىنىڭ جۇرتتىعىن جوعالتپاۋ ءۇشىن نە قىلۋ كەرەك دەگەن زور ماسەلە دە قارالاتىنى” ايتىلىپ، قايىرشا احمەتجان ۇلى، قابيدوللا يشمۇحامەد ۇلى، احمەد يشان ورازاي ۇلى، قوجا احمەد ورازاي ۇلى، قورعامبەك ءبىرىمجان ۇلى، جالمۇحامەد جانقوجا ۇلى، شاھكەرىم قۇدايبەردى ۇلى، يۋسۇفبەك باسىعارا ۇلى، مۇستافا شوقاي ۇلى، حالەل دوسمۇحامەد ۇلى، ۋاليحان تاناش ۇلى، باقىتكەرەي قۇلمان ۇلى، جانعوجا مەرگەن ۇلى، يشانعالي اراباي ۇلى، وراز ءتاتتى ۇلى، احمەتكەرەي قوسۋاق ۇلى، نۇرلان قياش ۇلى، تۇرمۇحامەد ساعىناي ۇلى، شاڭگەرەي بوكەي ۇلى، ەسەنعۇل قاجى مامان ۇلى، مۇحامەدجان تىنىشباي ۇلى، سالىق قارپىق ۇلى، ناۋرىزباي ۇلى، ءىلياس قاجى سىندى التى الاشقا ەسىمدەرى ءماشھۇر تۇلعالار قاتارىندا عۇمار قاراش ارنايى شاقىرىلدى. سول ءبىر «وتانسىز جۇرت وتاندى بولعان» (ءالىمحان ەرمەك ۇلى) تاريحي كۇندەردەگى بارشا الەۋمەتتىڭ الابۇرتقان كوڭىل تولقىنىن اقىن «الاشقا»، «الاش ازاماتتارىنا» ولەڭدەرىمەن ادىپتەدى.
قازاقتى ازاتتىق پەن تەڭدىككە، رۋحاني جاڭعىرۋعا باستاعان قايراتكەرلەردىڭ ساياسات مايدانىندا قولداۋشىسى، ادەبيەت ايدىنىندا جىرلاۋشىسى بولعان عۇمار قاراش وتارشىل جۇيەنىڭ قاندى تەزىنە تاپ بولعان حالىقتى تىعىرىقتان الىپ شىعۋدا ەرەن ەڭبەك اتقارعان ازاماتتاردىڭ كەمەل بەينەسىن، ءسوز ونەرىنىڭ ايتۋلى وكىلدەرىنىڭ ونەرپازدىق بولمىسىن سومداۋدا پاراساتتىلىق تانىتتى.
رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسكەن اتاقتى باتىر سىرىم دات ۇلىنىڭ ءورشىل نامىسىن، دۇشپانعا باس يمەگەن رۋح اسقاقتىعىن «سىرىم باتىر» تولعاۋىندا «…قور بولعانشا ەر جىگىت، كەتكەنى جاقسى دۇنيەدەن. ار، نامىستان ايرىلماي، ءشاھيتى بولىپ زاماننىڭ» دەپ جەتكىزدى.
«الا تۋ ابىلايدىڭ الا اتتانساڭ، الامان ارتىنداعى بىرەۋى مەن» دەپ بىلگەن شاڭگەرەي بوكەي ۇلىنىڭ ازاماتتىق بولمىسىن «جيھانگەر حاننىڭ نەمەرەسى سۇلتان شاحينگەرەي سەيدىگەرەيۇلىنا» ولەڭىندە ايشىقتادى.
قايراتكەر، العاشقى قازاق دراماتۋرگتارىنىڭ ءبىرى يشانعالي مەڭدىحانوۆ وپاتىنا «مەڭدىحانوۆ يشانعالي قازاسىنا» جوقتاۋىن ارناپ، ەگىلدى. «…ەر ەدىڭ قاندى جۇرەك جەكە تۋعان، ەلىم دەپ ەرتە ويانىپ بەلىن بۋعان. جوقتاۋسىز ەل نامىسى كەتپەسىن دەپ، اياماي شىبىن جانىن قىلدى-اۋ قۇربان».
اتا تاريحىنداعى ەرلىك پەن ورلىك تاعىلىمىن، اردا تۇلعالاردىڭ كەمەل ىستەرىن دارىپتەگەن عۇمار قاراش ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قۇرمەتىنە وراي كەنجە ۇلىنا ءاليحان ەسىمىن بەردى. بارشا ءيسى قازاق بالاسى ارداقتاعان الاش ارداقتىسىنىڭ قايراتكەرلىك بولمىسىن «ع...عا» (1918) ولەڭىندە بەينەلەدى.
اقىننىڭ «ع…عا» ولەڭى قازاق ءسوز ونەرىندە ءاليحان بوكەيحاننىڭ تاريحي تۇلعاسىن سومداۋدا العاش قادام جاساعان كوكباي جاناتاي ۇلىنىڭ «قاراعىم، جالعىزىمسىڭ قازاقتاعى»، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «دوستىما حات»، سۇلتانماحمۇت تورايعىر ۇلىنىڭ «ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى» ماقالاسى، «تانىستىرۋ» پوەماسى، ءارىپ تاڭىربەرگەن ۇلىنىڭ «ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى مەن ءاليحان بوكەيحانۇلىنا» وزگە دە ەلىم دەگەن ەرىن قادىرلەگەن دارىندار ولەڭدەرىمەن قاتار اتالاتىن قۇندى مۇرا.
«ءىرى جۇمىس قولعا الىپ،
ايعا شاپقان ارىستان.
تازا جۇرەك، اق پەيىل،
تەرەڭ اقىل، دانىشپان،
تايعاق كەشۋ جەرلەردە.
تار قاپۋلار كەلگەندە،
ۇلت نامىسىن قولىنان،
جىبەرمەسكە شالىسقان» دەپ عۇمار ارىستانداي ايباتتى تۇلعانىڭ ۇلت نامىسىن قولعا العان كەمەڭگەرلىگىن اقىندىق شابىتپەن تەبىرەنە جەتكىزەدى.
وتارشىلدارمەن «تىزگىن بەرمەي قارىسقان» تەكتى اتا ۇلىنىڭ «اقيىق ايقىن ەرلەرمەن» تەڭدىك پەن ازاتتىق جولىنداعى «بەلسەنىپ شىعىپ الىسقان» جانكەشتى قىزمەتىن باتىرلار جىرىنىڭ داستۇرىندە بەزبەندەيدى.
«قالىڭ باۋىر جۇرتى ءۇشىن،
جاسانعان قولدى بۇزام دەپ
جارىپ ءوتىپ وزام دەپ
تىزگىن بەرمەي قارىسقان.
جۇلدەنى قالاي بەرەم دەپ،
جاتقا نە دەپ ەرەم دەپ،
اقيىق ايقىن ەرلەرمەن،
بەلسەنىپ شىعىپ الىسقان.
ەكى ءسوزدى بىلمەگەن،
سەر كوڭىلدى سەرەكپەن
سەرت بايلاسقان جەرىندە
ۇرانداسىپ تابىسقان.
الداسپانىن اسىنىپ،
ايبارىن دا اسىرىپ،
مۇزداي بولات كيىنىپ،
ارۋاققا سيىنىپ،
قاباعىڭنان قار جاۋىپ،
قادامىڭنان قان جاۋىپ،
شىعار بولساڭ كوڭىلىم،
قارسى تۇرار قاي دۇسپان؟!».
عۇمار قاراشتىڭ «ءتۇس» ولەڭىندە ءاليحان بوكەيحان جانە ونىڭ مۇراتتاس سەرىكتەرىنىڭ تاريحتىڭ قيامەت-قايىم تالقىسىندا تۇرالاعان الەۋمەتتى وتارشىلدىق قىسىم تامۇعىنان ارىلتىپ، ازاتتىق ورىنە جەتەلەۋدەگى تاريحي ميسسياسىن جەتكىزەدى. ماقشار كۇنىندە تارازىعا تارتىلعان قىلبۇراۋدا يمانسىز پىسىقايلاردىڭ تامۇققا ايدالىپ، ۇلتىنا اق ادال قىزمەت ەتكەن تۇلعالاردىڭ ەكى دۇنيەدەگى ورىنى جۇماق بولارى ەكشەيدى.
تاريح تولقىنىنىڭ تالقىسىندا تۇرالاعان، تامۇقتا ەسەڭگىرەگەن قازاقتىڭ اداسقان كوشىن ەلدىككە باستاعان الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەرەن ءىسى دارىپتەلەدى. ساعىم قۋعان قيالي سانادان ارىلۋ، ەلدىك قاسيەتتى ساقتاۋعا قاجىر-قايراتىن سالىپ جۇرگەن الاش ارىستارىن قولداۋ باستى ورىنعا قويىلادى.
«…تاني كەتتى ءدىلمارىم،
«الەكەم عوي اناۋ!» دەپ،
«اۋلەت سۇيگەن ەرلەردىڭ
دارەجەسى سول-اۋ! دەپ
ءپالساپاسىن سوعادى.
«اقيقاتتىڭ جولىندا
جان قيناعان ەرلەرگە،
نە بولسا دا، جول-اۋ» دەپ…»
قازاق كوشىن ەلدىككە باستاعان تاۋ تۇلعانىنىڭ قادىر-قاسيەتىن جەتە سەزىنبەگەن توبىرلىق سانانى سىنعا الىپ، انىق پەن تانىقتى، جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماعان جەتەسىزدىكتەن ارىلۋعا وي سالادى.
وتارشىلدىق ەزگىنىڭ قيامەت-قايىمىنان ارىلتىپ، ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىك ورىنە جەتەلەگەن ءاليحان بوكەيحان جانە ونىڭ ۇركەردەي عانا سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ساياسي ۇستانىمدارىنان ءبىر تابان شەگىنىس جاساماعان ادالدىقتارىن جەتكىزەدى.
«…ماڭداي العان باعىتى،
ۇجماقتىڭ جولىندا.
«الاش» ءسوزى جازۋلى
ۇستاعان تۋ بار قولىندا.
العى سۇندەت، گيمنازيست،
وڭى مەنەن سولىندا…
…ۇركەردەي توپتانىسىپ، ساۋىق قۇرىپ،
كەلەدى قۇلاق سالىپ تارتقان سازعا…»
ۇلتىنىڭ نامىس تۋىن ۇستاپ، ساياسي تەڭدىگى مەن ازاتتىعى، رۋحاني كەمەلدىلىگى ءۇشىن تاريحي قىزمەت اتقارعان الاش ارداقتىلارىنىڭ ەرەن ەڭبەگىن عۇمار قاراش تەبىرەنە جەتكىزەدى.
«ۇستاعان قولدارىندا جارلىعى بار،
جازىلعان التىن پوتال اق قاعازعا.
تىگىلگەن كيىز ءۇيدىڭ ءراسىمى تۇر،
كوز سالسام الدىنداعى ءبىر قاعازعا.
جولداسىم ءجون سىلتەيدى، ماعان ەندى:
«ءسوز جازعان جازۋشىلار بۇلار» دەيدى.
«سارىارقا»، «ۇران»، «قازاق»، «بىرلىكتەردەن»،
شىعارىپ جول كورسەتكەن سولار دەيدى.
كورسەتىپ قولىمەنەن اناۋ ءراسىم،
كيىز ءۇي ماعىناسىن كىم ۇعار دەيدى.
«حالقىنىڭ كوزىن اشقان سابازداردىڭ
البەتتە ورنى ۇجماق شىعار» دەيدى».
ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ەلدەس ومار ۇلى، ەسەنعالي تۇرمۇحامەد ۇلى، عابدولحاميت ءجۇندىباي ۇلى، عازىمبەك ءبىرىمجان ۇلى تۇزگەن «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنىڭ جوباسىنداعى» مەملەكەتشىلىك ۇستانىمعا نەگىزدەگەن ساياسي تۇجىرىمدامالاردى عۇمار قاراش الەۋمەتتىك ليريكاسىمەن كوركەمدىك تانىمدا جاڭعىرتىپ وتىردى.
«الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنىڭ جوباسىنداعى «مەملەكەت قالپى»، «جەرگىلىكتى بوستاندىق»، «نەگىزگى حۇقىق»، «ءدىن ءىسى»، «بيلىك ءھام سوت»، «ەل قورعاۋ»، «ءعىلىم-بىلىم ۇيرەتۋ»، «جەر ماسەلەسى» بولىمدەرىندەگى مەملەكەتشىلدىك ۇستىندار عۇماردىڭ «كورەمىز بە؟»، «جۇرتىم ساعان نە بولدى» ولەڭدەرىمەن ۇلت ساناسىنا قۇيىلدى.
«كورەمىز بە؟» ولەڭى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ تالاپتارىنان تۋىندايتىن ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق شارتتارىن وتكىر جىرلاۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
«الدىن - ارتىن مەيلىنشە بايقاپ الىپ،
توڭىرەكتە نە بار، نە جوق كوزىن سالىپ،
ءوز تىزگىنىن قازاق ۇلى وزىنە الىپ،
ءوز الدىنا جۇرت بولعانىن كورەمىز بە؟
جاس بۋىنعا جاڭا تازا ءبىلىم بەرىپ،
ناداندىقتى تەرەڭ قازىپ جەرگە كومىپ،
قازاق-تاعى ءوزى كۇنىن ءوزى كورىپ،
ءوز الدىنا ەل بولعانىن كورەمىز بە؟».
قاي ىستە بولماسىن دوس پەن دۇشپانىن ايىراتىن الاش پەرزەنتىنىڭ مەرەيى قاشان دا ۇستەم، وزگەلەردەن ەڭسەلى بولۋى ءۇشىن ءوقۋ-بىلىمنىڭ تەرەڭدىگى، بەرەكە-بىرلىكتىڭ جوعارىلىعى، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ اسقاقتىعى، ساياسي باعىت-باعداردىڭ ايقىندىعى، ەلشىلدىك جانە ءدىني يماندىلىق ۇستانىمدارىنىڭ ناقتىلىعى قاجەت. وسىنداي ىرگەلى شارتتارعا يەك ارتقان، ونى ۇستانعان ۇلتتىڭ الار اسۋى، شىعار بيىگى ءزاۋلىم بولماق.
«وقۋ جۇرتى دايارلانىپ جەتكەندىگىن،
جالپى وقۋدى قازاق مىندەت ەتكەندىگىن،
قازاق ۇلى وزات شىعىپ كەتكەندىگىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟
تالاس قويىپ ىنتىماققا كىرگەندىگىن،
ءبىر جولمەنەن ءبىر باعىتقا جۇرگەندىگىن،
دوس-دۇسپانى كىم ەكەنىن بىلگەندىگىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟
جالقاۋلىقتى، بوس ءجۇرىستى تاستاعانىن،
ورىنسىزعا داۋلەت مۇلكىن شاشپاعانىن،
كەرەك جەردە بويدى بالاپ قاشپاعانىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟
اۋليە دەپ كورىنگەنگە باس ۇرماۋىن،
ءدىن دەپ قورقىپ اقيقاتتى جاسىرماۋىن،
ەشنارسەنى ولشەۋىنە اسىرماۋىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟».
ۇلتتىق بىرلىكتى ەسەلەۋ، مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتۋ وتكىر قويىلىپ وتىرعان قازىرگى تۇستا اتالعان ولەڭدە كوتەرىلگەن ساياسي-يدەولوگيالىق ماسەلەلەر قاشاندا ساناعا توقىلار ۇلاعات دەپ بىلەمىز.
تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى سيپاتى - مەملەكەتتىك ىستەردىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان شەشىلۋى، ءوز جەرىنىڭ قازبا بايلىعىن حالىق يگىلىگىنە جاراتۋى دەسەك، وسىناۋ كەمەلدىلىككە جەتۋدىڭ جولدارىنا قاتىستى عاسىر باسىندا-اق عۇمار كەلەلى ويلار تۇيەدى.
«ءوز جەرىنەن شىققان كەندى ءوزى العانىن،
ادەمىلەپ ايقۇش - ۇيقۇش جول سالعانىن،
ەۋروپانىڭ ونەرىنەن ۇلگى العانىن،
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟
«الاش» اتتى وردا قۇرىپ شالقىعانىن،
ب ا ق داۋلەتى تۋىپ ءوسىپ بالقىعانىن،
ءاربىر ىستە قازاق ءيسى اڭقىعانىن،
تىرلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟!».
قازاق رۋحىن اسقاقتاتۋ، وزىندىك ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاۋ جانە الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنەن ۇلگى الۋعا شاقىرعان عۇمار قاراش ارمانى بارشا الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ ەل الدىندا وتەۋ ىسىنە دەگەن پارىز بەن قارىز ۇعىمىنا اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا ادال بولىپ وتكەنىن تانىتادى.
تۇيىندەي ايتقاندا، وتان تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان الاش ارىستارىنىڭ تاريحي ەرەن ەڭبەكتەرى، جاسامپازدىق عۇمىرى رۋحاني كەمەلدىلىك تۇرعىسىنان بارىنشا ناسيحاتتالۋى كەرەك. تۋعانىنا 140 جىل تولىپ وتىرعان عۇمار قاراش شىعارماشىلىعىمەن قاتار الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىعى، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى قارساڭىندا اتقارىلاتىن يگىلىكتى ءىس-شارالار ۇلتتىق ۇيىسۋ مەن ەلشىلدىك رۋحتىڭ جاڭعىرۋىنا قىزمەت ەتۋ قاجەت دەپ بىلەمىز.
ساعىمباي جۇماعۇل
ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، “الاش” مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى.
پىكىر قالدىرۋ