Ázilhan aǵadan az sóz

Aq tútek boranda úlken taýdy, onyń ormanyn yqtasyn etken jannyń jylylyq qushaǵynda bolatyny sıaqty asqaraly aǵalarmen birge júrý, olardyń keńesin tyńdaýdyń úlken baqyt ekenin kóp adam kesh ańǵarady. Áz aǵamen birge ótken kúnderdi oılasam, olda sondaı bir tátti shaqtar eken.

2007 jyldyń sáýirinde Erjánibek Berdáýletulynyń esimin ulyqtaýǵa baılanysty Shyǵys Qazaqstanǵa arnaıy saparmen Tursynbek Kákishev, Ázilhan Nurshaıyqov jáne men (Jádı Shákenuly) bir apta is saparda boldyq.

Birge júrip etiń úırengesin keıde qaıdaǵy qaljyńdarǵa baramyz.

Almatyǵa oralǵasyn «bir kúndik joldasqa myń kúndik sálem» retinde aǵalarymdy aýylǵa – sheshem otyrǵan úlken shańyraqqa dámge shaqyrdym.

Aýylda shaǵyn da bolsa máre-sáre toı ótti. Toıdyń qyzyǵy – taǵy da Ázilhan Nurshaıyqov! Aýyldy jatyrqaǵany bylaı tursyn, qyzyq áńgimemen barshany ózine baýrady. Emin-jarqyn aǵytylyp sheshemniń qolynan da ustap úlgerdi. Otyrǵandar qyran-topan kúlkige shomylady. Áz aǵam ázildiń sońynda:

– Meniń eń úlken qurmetteıtinim analar, odan keıin dáriger. Anadan úlken Táńirim joq, dárigerden úlken perishtem joq, – dep óz oıyn túıindeıtin.

Keıin, ıaǵnyı 2009 jyldyń qyrkúıeginde SHQO-nyń Jarma aýdanynda Erjánibek babamyzdyń basyna úlken eskertkish qoıýymyzǵa baılanysty Áz aǵamen ekinshi márte Shyǵysta boldym.

Áz aǵama as ústinde basqa bata suradym. Kıiz úıde maldas quryp otyrǵan aǵamyz batadan soń eki márte eńkeıip basqa qol jetkize almady. Men:

– Áz, aǵa, basty alýǵa qolyńyzdyń jetpeı jatqanyna qaraǵanda shal bolaıyn degesiz be? – dep ázildedim. Áz aǵam súıine shıqyldap, eki ıyǵy solqyldap uzaq kúldi.

– Toqsanǵa kelgen adamǵa aıtqanyn qarashy, – dep qolyna alǵan bastyń qulaǵyn maǵan usyndy. Tursynbek Kákishev, Ýaqap Qydyrhan, Jumadil Maman, Talash sekildi dastarqandas kisiler de jamyraı kúlisti.

Alataý men Altaıdyń arasyn ańyzǵa toltyrǵan Áz aǵamnyń hıkaıasy osylaı jalǵasatyn.

Qyzyqtyń qyrmanynyna qyzyl dán úıgen, qara sózdiń qaımaǵyn qalqyp, maıyn sheldegen qazaqtyń áıgili jazýshysynyń artyndaǵy kóp ańyzdyń kóleńkesinde osyndaıda kúnder ótken edi.

Tumanbaıdyń bulaǵy

Ádebıet atty uzaq kóshte talmaı shaýyp, óziniń janyn tól ónerine adaldyqpen arnaǵany sıaqty, aryn da tap-taza saqtap jarqyraǵan kúıi sónip ketý baqyty qazaqtyń Tumashyna – Tumanbaı Moldaǵalıevqa buıyrdy...

Almaty syndy iri qalada júrsekte Tumanbaı aǵamyzben talaı bas qosýda birge boldyq. Sonyń ishinde arǵy betten kelgen aqyn azamat Aýyt Muqıbekulyn «tondybala» etip alýy Tumash aǵamen alystan kelgen aǵaıynnyń arasyn tipti de jaqyndatsa kerek. Atajurtyna jasqana qadam attap, aǵalardyń qabaǵynan jylylyq kútetin ár bir pende óz joǵyn tapqan adamyn sondaı ystyq kóredi ǵoı. Tumanbaıdaı iri aqynnyń alystan kelgen baýyrlaryn basynan sıpap, olarǵa júreginen oryn berýi, tipti jeńgemizben birge toı-tomalaǵyna deıin bas suǵyp aq tilegin aqtarýy úlken azamattyq edi. Búginde keýdesin kerip men-men degen qalamgerdiń qolynan kelmes bir erlikti Tumash aǵa solaı jasaǵan bolatyn...

Qazaqtyń Tumanbaıy ári iri, ári kishi, qarapaıym ǵana jan edi. Biz ol kisiniń «boldym-toldym, sharshadym-shaldyqtym» degenin de esh ýaqytta estigen de kórgen de emespiz. Bárinende ádebıetke, ózinen keıingi bota-taılaqtarǵa jaýapkershilikpen qaraıtyn ar tazalyǵy men aǵalyq sıpaty aınadaı jarqyrap turatyn.

Baıaǵyda Erkin İbitanov aǵamyz M.Maqataev týraly bir oqıǵaly óleń jazǵan-dy. Sonyń ishinde Muqaǵalıdyń «Tumash, Tumash» dep shaqyrǵanyna «Átteń, Tumash, besinshi bop ermedi» deıtin joldar bolýshy edi. Onda bizge «aqedil aqynǵa ilespeı qoıǵan Tumash aǵamyz qandaı adam?» degen kóleńkeli oılar keletuǵyn. Endi oılasaq, ónerden ózgege, óleńnen ózgege selt etkisi kelmeıtin sabyrly aqyn qashanda ózininiń salıqaly oılaryn salmaqtap, saf altynnan saraı salyp ómirden tap-taza ketkisi kelgeni eken-aý. «It quıryǵyn bulǵasa erip ketem» dep jyrlaǵan Muqańa Tumashtyń ermeı qalýynyń da ersiligi bolmapty.

Ózi súıip ótken Alataýdyń asqaraly tósinen qaınap shyqqan móp-móldir qaınardaı – Tumanbaıdyń tumasy da qazaq dalasyna, óziniń jazırasyna qaraı tunyqtyǵynan jazbaǵan kúıi shapqylaı aǵyp barady. Endi ol Tumanbaıdyń bulaǵy. Zamzamnyń sýyndaı tazalyǵymen tamsantatyn tup-tunyq aǵys týǵan ólkesinde týlaı jóńkiledi.

Sol bulaqtan qanyp ishken qustar taǵy da syzyltyp án salady.

«Qustar, qustar syzyltyp án salady»...

Qadyrdyń bir kúni

2005 jyldyń 29 jeltoqsany.  «Qazaq ádebıeti» bas redaktorynyń orynbasary, aqyn Ǵalym Jaılybaı aǵamyz qońyraý shaldy: «Qadyr aǵań qalamaqysyn jýmaqshy, bizge jaqsy mashına, senimdi serik, qalamger ini kerek. Bárin seniń basyńnan taýyp turmyn».

Qashsań qutylmaıtyn osy ýájben Ǵalymnyń «qaqpanyn» qýana basyp, Qadyrǵa qolym jetti. Almatyda jıi májilistes bolyp júrsekte aman-sálemnen asa almaıtyn edik.

Bizge Járken Bódesh aǵamyz qosylyp, tórteý boldyq. Dastarqan, monsha, qyzý keńes – bir kúndik joldasqa myń kúndik rýh syılady. Ańyz keıipkeriniń adamdy jatyrqamas aq kóńildiligi, ázili, sharshamas, shaldyqpas sergektigi kisini qyzyqtyrady. Kóz aldymnan Alataýdaı Qadyrdy emes, shákene ǵana boıy bar, ezýinen kúlki ketpeıtin qatpa qara jigit aǵasyn taýyp, máz bolyp men júrmin. Talaı-talaı tátti áńgimelerdi

aıtysyp, qarymjysy mol qaljyńmen erkin kósildik. Tipti onyń áıgili Myrzalıev ekenin múldemge umytyp, sóz talastyrýǵa deıin bardym. Aınalasynan jattandy sóz ben qolpashtaýlardy kóp estip, qulaǵy jaýyr bolǵan aqyn «aýylbaıshalap» aıtylǵan,

Altaıdyń ar jaǵynan kelgen ázilge aıyzy qana rahattandy. Qalanyń emes, dalanyń tiri hıkaıasyn saǵynǵany shyǵar.

Sondaǵy áńgimelerden batyp bara jatqan kúnge telmirip, órmek toqyp otyrǵan bir kempirdiń ańyzyn aıtyp bergeni esimde.

– Kúnbatystan kóringen bireýdi «órmegimmen birge toqyp jiberdim» dep sol kempir aıtqandaı, men de seni órmegimmen birge toqyp aldym, – deıdi balasha jelpinip.

Keshkisin Qadyr aqyndy «Taýsamaly» aýylyndaǵy úıine jetkizdip qoıdym. El aýzyndaǵy: «Qadyr úıge júr dep aıpaıdy» degen de ras sıaqty, aǵam qýana qol bulǵap qala berpdi.

Osydan keıingi kezdesýlerde aǵamyzdyń ystyq qushaǵy maǵan aıqara ashylyp júrdi. Biraq ekinshi márte dál sondaǵydaı emen-jarqyn shúıirkelesýdiń sáti túspedi.

Sol bir kúndi eske alǵan saıyn, taǵy bir keńesýdi kútip, qasynda júrip-aq saǵynyshqa mataıtyn aqynnan endi, mine, 2011 jyldyń qańtarynda máńgi-máńgige aıyrylyp otyrmyz.

Kóz aldyma batar kúnge telmirip, órmek toqyp otyrǵan kempir keledi. Órmek qyp-qyzyl kesh shapaǵymen boıalǵan. Órmektiń betinde – kúnniń sońǵy alaýy men qulaǵan kóleńke sulbasy.

Kún nege batyp barady? Batar kúndi toqtatar tylsym qudiretti izdep, bar daýysymmen aıǵaılaǵym keldi.

– Qadyr, Qa-dyr a-ǵa-a-a!

Aqyn týraly sońǵy ańyz qazaqtyń uly aqyny Qadyrdyń beınesin búkil Jer – Ana dala óz órmegine toqyp jatqanymen aıaqtaıdy. Taýlar alystaǵan saıyn bıikteı beredi.

Qazaqtyń Nurǵısasy

1998 jyldyń mamyr aıynyń sońǵy kúnderiniń biri bolsa kerek. Aqyn Járken Bódeshulymen birge Almatydaǵy Panfılovshyldar parkiniń qasynan ótip bara jatyp, jolaı áıgili sazger Nurǵısa Tilendıev aǵamyzben ushyrasyp qaldyq. Qolyn alyp amandastyq. Syryqtaı boıy sál eńkish tartqan, qolynda taıaǵy bar. Júzi júdeýleý kórinedi. Járken aǵa densaýlyq kúıin surady. Jadyrap jaýap berdi. Kóp aıaldamadyq. Artyma qaıryla qarap onyń uzap bara jatqan tulǵasyn qaıta sholdym. Sanamdaǵy áıgili jandardyń da jáı ǵana qarapaıym adamdar qatarynda bolatynyna odan ary kóz jetkizdim. 

Bul meniń Nurǵısany betpe-bet ári birinshi, ári sońǵy ret kórýim boldy. 

Osy jyldyń kúzinde sol Núrekeńdi – qazaqtyń Nurǵısasyn M.Áýezov atyndaǵy qazaqtyń memlekettik drama teatrynda aqtyq saparǵa attandyrdyq. Áıgili jannyń qazasy, júrek túbinen qoparylǵan muńly áýen et júrekti pendeniń bárine aýyr tıdi. (Meniń qasymda Murat Aqantaıuly degen jigit boldy).

Qustar, qustar syzyltyp án salady,

Sol ánimen terbetedi dalany.

Al adamdar kúlip bastap ómirdi

Keterinde jylaı da almaı qalady...

Án muńmen terbelip, syrly, kókirekti syzdatar sıqyrymen, ózegińe ot tutatady. Qazaǵa jınalǵan qaýymnyń jylamaǵany az. Qaraly qaýymnyń tóbesinde Nurǵısa esimdi pendeniń múrdesi de, rýhy da birge qalyqtap barady... árıne, syzyltyp án salǵan qustarmen birge.

Ótejannyń juldyzy

2009 jyldyń jeltoqsan aıynyń alǵashqy kúnderiniń biri. Sálem sáti túsip, aqyn Ótejan Nurǵalıevtiń úıine bas suqtym. Aty Alataýdaı bolǵanmen, qujyrasy kúńgirt aqynnyń kitaphanasy birden qyzyqtyrdy. Sóreler maıysyp tur. Kózimdi kóp kitapqa satyp, ebin taýyp baǵasyna qaraı otyryp, birnesheýine qol jetkizdim.

– Sen bilesiń be? Ádebıette ustaz da, shákirt te joq. Ustazyń bolsa, óldiń. Abaıdyń tul bolǵany sol. Shákárim de oǵan uqsaǵan joq. Kitabym shyqpaǵaly 20 jyldaı boldy. Syılaıtyn birli-jarym adamdar ólip bitti. Qaratasqa aınalyp Abaı tur. Qulaq joq. Tyńdamaıdy. Jaýlar qalǵymaıdy. Olar meniń ólgenimdi kútip otyr. Ólgen kúni tiride qıa almaıtyn birer aýyz sózin syılap, qaıtyp tirilip ketpesin dep taspen bastyryp qoıady, – bul Ótejan aǵanyń alǵashqy áńgimedegi meniń saýalyma bergen jaýaby edi.

Aradaǵy áńgime uzaqqa sozylǵan. Keıin de «Jas qazaq úni», «Úshqońyr» gazetterinde suhbat túrinde de berilgen. Sóz arasynda ol kisiden:

 – Ózińiz aqıqattyń bárin aıtyp otyrsyz. Al osy máseleler jeke shyǵarmashylyǵyńyzda qalaı? – degendi surap qaldym.

– Ózim osynyń bárin aıǵaılap aıtqym kelse de, álsiz ǵana janmyn. Qazaqtyǵym qaınap tursa da, bolmysty jeńe almaımyn. Qoǵamǵa kereksizbin. Árkim áńgimeleskisi keledi. Ekinshi ret qashady: «Qyrt shal» dep qorqady. Sen de eki kelmeısiń. Qazirgilerge ashshy syn emes, maqtasań jaǵasyń. Men jaqpaımyn. Ony ózińde ańǵaryp otyrsyń. Uǵatyn qulaq bolsa, kezindegi «Afınanyń mektebinde» bárin aıtqanmyn. Jaýlarym kóp. Qurtqysy keledi. Qurtatyny – bilmeý. Baıaǵyda jońǵarlardyń qolyna túsken bir bala attyń qý basyn qushaqtap: «Seni tulpardyń basy dep kim aıtady, meni Tolybaı synshynyń balasy dep kim aıtady» dep zar jylap otyrypty deıtin ańyz bar. Sol balany jońǵarlar taýyp alyp at synatyp, at baqtyrady. Jalǵyz-aq kúnde eń júırik tulpardy minip, juldyzsha aǵyp eline keledi. Meniń «jońǵarym da», «qazaǵym da» joq, – dep muńyn shaqqan aǵamyz. Sóziniń sońynda:

 – Brıllıant degen jyltyraq tas bar. Bylaı qarasań, jaı ǵana tas. Qyrlasań, qymbat baǵaly asyl. Bizdiń ádebıetimiz ben tarıhymyzǵa da sondaı qyr kerek. Birimizdi birimiz kótersek, qazaqty kóteremiz. Qazaqty kóterip, halqymyzdyń tórt qubylasyn túgendesek aq juldyzymyz týady, – deıdi.

Sonan beri de talaı jyl ótti. Ol kisini attanarda aýyz jappaı «maqtaǵan» qaýymy «qara tastyń astyna bastyryp» qoıdy. Pánı men baqıdyń arasy shalǵaı, úni jetpeıdi. Alataý men Arqanyń aspanynda sam jamyraǵan saıyn, zeńgir kókke telmirip, qazaq aqyny Ótejan Nurǵalıevtiń juldyzyn izdeımin.

Aspanda sansyz monshaq jyltyraıdy. Aǵamyz armandap ketken aq juldyz áli týmapty. Men kók aspanǵa telmirgen saıyn, shoǵyrly juldyzdar túkpirinen: «Ádebıette ustaz da, shákirt te joq!» degen bir ún jańǵyryǵyp, qulaǵymda kúmbirleıdi. Iesin tappaı dal bolamyn. Ótejannyń juldyzy...?

Keńesjannyń ósıeti

1998-2001 jyldar arasynda Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetiniń fılologıa fakýltetinen aspıranttyq bilim alsam da ǵylym kandıdatyndyq eńbek qorǵaı almadym.

Keńsejan Shalqar esimdi jazýshy aǵamyz bar edi, 1960 jyldardyń basynda arǵy betten asyp kelgen. 1931 jyldary Shákerim qajy atylǵanda qytaı asyp ketken Aıdynkól, Shalqar esimdi Shubartaý kóterilisshileriniń urpaǵy. Kezinde aqyn, kúıshi, balýan degendeı segiz qyrly, bir syrly azamat bolǵanmen qazirgi turmystyń qysymymen syrly aıaqtyń syry kóship, syny ketkendeı júdeý kórinetin. Sonda da ózin baıaǵydaı ór ustaýǵa tyrysatyn aqpeıil, er kóńildi jan. Tipti keıde shaıqylaý minez de baıqatyp qalady.

Sol aǵamyz jıi qońyraýlatady:

– Áı, bala, ne istep jatyrsyń. Sender sálem bergendi bilmeısińder. Men seniń sálemińe zárý bop telefol shalyp turǵanym joq. Sen myna jurttan qalyp qoımaýdyń qamyn jasa. Anaý kandıdattyǵyń ne boldy? Mynalar qolyńda qaǵazyń bolmasa seni adam demeıdi. Basqany qoı, tezirek qorǵap al. Aıtpaqshy, jetekshiń kim edi? Ana Tursynbek, Zufar aǵalaryńnan qaıyr bar ma? Áı, olardy bilmeımin. Sen olar úshin emes, óziń úshin qorǵaısyń ǵoı. Taǵy da aıtamyn, basqalarmen teńesý úshin tek qana eńbegińdi tezirek qorǵap alýyń kerek. Uqtyń ba? Tipti, aıtatyn aýyz kerek bolyp jatsa bizde qarap jatpaspyz. Basqany qoı, tez-tez qorǵa, aldymen kandıdattyq, sosyn doktorlyq, uqtyń ba?!

Osylaısha álde neshe qońyraýlatqan aǵam da o dúnıelik turaǵyna attanyp kete bardy. Al, onyń ósıeti áli oryndalǵan joq.

Aǵamnyń sol sózinen keıin de tar kópirlerde talaı taıaq jedim: «kandıdattyq nemese doktorlyq qorǵap pa eń?!» degen saýal aldymnan qara mysyqtaı kes-kesteıdi. Bilimi maǵan jetpeıtin, biraq arqalaǵan ataǵy «taýdaı» mesqaryndardyń talaıyn kórdim. Qýys keýdeler shirengish kele me qalaı, tanaýynyń ushymen qaraǵysy keledi. Qysqa jip, qysqa ǵumyr, ótkinshi-ókinishti saǵat, kún...

Jádı Shákenuly,

jazýshy