Appaq qarmen tomaǵalanǵan shoqtyqty shoqylar, eńseli tóbeler. Úrgen ıttiń úni men aspanǵa búıdalanǵan tútini ǵana tirlik nyshanyn ańǵartqan saı taǵanynda jalǵyz ǵana tam úı. Bul – bir múshel boıy ıen taýdy mekendegen meniń otbasym. Qysta qoradaǵy maldyń ermeginen basqa eshteńe joq. Toq túgili jalǵyz radıonyń baterıkasyna qol jetpeıtin kez.

Sondaǵy eń úlken baılyǵymyz – kitap oqý. Qaladan úıge oralǵan saıyn qaradomaq inilerimniń dámetkeni bolmaı, maıysa kótergen sýmkamnan kóp kitap shyǵady. Bárimiz jabyla, talasa-tarmasa oqımyz. Sol kóp kitaptyń biri – Jaqsylyq Sámıtulynyń «Atameken» atty áńgime-povester jınaǵy. Syrtqy juqa muqabasynda jartasqa qonǵan búrkit sýreti berilgen.

Ákem sol sýretke uzaq qarap:

– Áttegen-aı, búrkitti tasqa qondyrǵanyn qarashy. Bolmaǵanda jartastyń ústine arshanyń sýretin berip, soǵan qondyrsa jón edi, – dedi baıaý kúrsinip. Biz betine suraqpen tesilgen soń, saýalymyzdy janarymyzdan oqyǵan ol: – tas – qattylyqtyń, qataldyqtyń belgisi. Qazaq qyrandy tasqa qondyrmaıdy. Tegeýirini, tuıaǵy muqalady dep biledi. Sondyqtan aǵashtan tuǵyr jasap soǵan qondyrady. Teriden tigilgen bıalaıǵa qonaqtatyp alyp júredi. Baıqasam bul jazýshynyń qalamy ótkir bolǵanmen taǵdyry aýyr, kúrdeli eken, – dep sózin jalǵady.

Ákem qarapaıym aýyl adamy bolsa da kózi ashyq, kókiregi oıaý jan edi. Meniń ádebıettegi alǵashqy ustazym da osy kisi bolatyn. Onyń bul kitaptan buryn-aq jazýshynyń esimimen, ómir jolymen tanys ekenin ańǵardym.

Ol «Atameken»-di erekshe yjdaǵatpen, tebirenip oqydy. Tolqyǵanyn da jasyrmady. Jazýshy shyǵarmasynan onyń qıly, qıyn taǵdyryn taǵy bir márte tereńdeı tanyǵanyn aqtaryla áńgimeleıtin.

Bul kitapty ákem qalaı súıip oqysa, mende sondaı ystyq kóńilmen qabyldadym.

Osydan bastap Jaqsylyq Sámıtuly atty jazýshynyń tulǵasy sanamda bıikteı berdi. Onyń jazǵandaryn jýraldardan izdep taýyp, basyma jastana oqyp, tamsana tolqıtynmyn.

Aqıqaty ańyzǵa ulasqan jazýshynyń Shynjań ýnıversıtetin bitirer bitirmeste-aq, Tarym jaza lagerine qýylyp, ne bir aýyr kúnderdi bastan keshkenin el aýzynan da, óz shyǵarmasynan da ańǵaratynbyz.

Qytaı qoǵamyndaǵy 1958 jylǵy «ultshyl, ońshyldarǵa» qarsy kúres, 1962 jylǵy ashtyq jáne qazaqtardyń Qazaqstanǵa jappaı qonys aýdarýy, 1966 jyldan bastalǵan «Mádenıet tóńkerisi» syndy aýmaly-tókpeli kúnder talaı bozdaqtyń basyna áńgir taıaq oınatty. Ólgeni óldi, tirisi týlaq bolyp súlderin súıretip ázer oraldy. Sol qatardaǵy aqyn, jazýshy Maǵaz Razdanulynyń:

Sálem saǵan Altaıym,

Tentegiń sonsha saǵyndy.

Joǵalyp ketken bir taıyń,

Tarlandap baryp tabyldy. – dep tebirengenindeı, ýaqytyn joǵaltqanmen rýhyn joǵaltpaǵan sol toppen Jaqsylyq ta týǵan jerine shóldegen saǵynyshpen, zaryqqan shabytpen oraldy. Júrekke jınalǵan ashshy sher, zarly zapyran qara sıaǵa aınalyp qaǵaz betine tógildi. Órnekti boıaýymen óndire jazdy.

Qajyǵumar Shabdanuly «Qylmysyn» aqtarsa, Maǵaz Razdanuly «Ata zamandy sóıletti». Al jazýshy J.Sámıtuly qazaq klasıkalyq ádebıetine jańasha ekpin qosyp, mahabbat pen ǵadaýatty jańǵyrtty, lagerlik ádebıetti ulttyq naqyshpen árledi. Ǵ.Músirepov «Ulpan» arqyly qazaq áıeliniń qazaq ádebıetindegi álemin qalaı somdasa, Jaqań da qazaq qyzynyń, qazaq áıeliniń názik jan syryn asa sheberlikpen kesteledi. Jaqsylyqqa ǵana tán sony soqpaǵymen qara sózden shýda esti, óshpes qoltańbasyn kórsetti.

Sóıtken Jaqańdy bir qalada júrsekte Altaıda kórý maǵan buıyrmapty. Jaqań sol sekseninshi jyldardyń sońynda Shynjań radıo-televıdenıa mekemesine jumysqa ornalasyp, Úrimjige qonys aýdardy.

Men 1989 jyly Shynjań oqý-aǵartý ınsıtýtyna oqýǵa túsip Úrimji qalasyna bardym. 1990 jyl mamyrda Shynjań radıosy Shynjań boıynsha dıktor izdep, emtıhan alyp, san túrli saralaýdan keıin meni tańdady. Sodan bastap jarym kún oqyp, jarym kún Shynjań Halyq Radıo stansıasynda dıktor bolyp jumys atqardym. 1991 jyly 16 qańtar sársenbiniń sátine radıo bosaǵasyn attadym. Onda radıo, televıdenıa mekemesi bir aýlanyń ishinde jumys atqaratyn. Jaqsylyq Sámıtuly jańadan qurylyp jumys bastap jatqan aýdarma fılm jasaý ortalyǵynyń bas redaktory eken. Ol kisini betpe bet osy mekemeden kórdim. Áńgime-suhbattyń reti kelmeı, syrttaı syılap júrdik. 

1991 jyldyń maýsym aıynda qolymyzǵa jazýshy Smaǵul Elýbaıdyń «Alystaǵy aǵaıynǵa ashyq hat» atty maqalasy kelip tıgen edi. Hat ózimiz paıdalanyp júrgen tóte jazýda shyǵatyn «Shalqar» gezetinde basylǵan eken. Ol kezde kóshirmeniń (kserokopıa) tabylýynyń ózi qıyn. Ashyq áńgimege barýǵa qorqatyn kezimiz. Soǵan qaramaı álgi hattyń kóshirmelerin jasap, ony sandyǵymyzdyń túbine saqtap, keshterde qyzý áńgimege kirisetin edik. Sóıtip júrgende, Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdik jarıalaǵan súıinshi habary jetti. Atajurtqa ketsek degen ishki arman mazalaı bastaǵan-dy.  

1991 jyly QR prezıdengti N.Á.Nazarbaev Túrkıaǵa resmı saparmen baryp, ondaǵy qandastarmen kezdesti. 1992 jyly álem qazaqtarynyń tuńǵysh quryltaıy ótti. Elbasy N.Nazarbaev alystaǵy aǵaıyndy Otanyna shaqyrdy.

1992 jyly Shynjańnan shet jatqan Gansý ólkesiniń Aqsaı qazaq avtonomıaly aýdanyndaǵy jazýshy Qabylqaq Kúlmesqanuly bastaǵan qazaqtar Qazaqstanǵa kóshkeli jatyr eken degen sóz tarady.

1993 jyly naýryzda Shynjań halyq radıo stansıasynyń Altaıdaǵy menshikti tilshisi qyzmetine aýystym.

El ishinde «Jaqsylyq Sámıtuly Qazaqstanǵa kóshkeli jatyr eken» degen áńgime gýledi. Bir joly Úrimji qalasynyń kóshe avtobýsynyń ishinen Jaqańdy kórip qaldym. Sálem berip qalmaqqa jaqyndamaq bolǵanymsha ol kezekti Yrdashıaý aıaldamasynan túsip qaldy. Syrtynan qımaı qarap: «Qazaqstanǵa ketkeli júrgen Jaqań da ne arman bar eken deshi!» dep kúbirledim. Ol uzap bara jatty.

Aıtsa aıtqandaı, sol jyly sáýir aıynyń basynda Jaqsylyq Sámıtuly Úrimji qalasyndaǵy Armıabek Saǵyndyquly, Ǵalym Qalıbekuly, Tursynhan Zákenuly qatarly qalamdas inilerin ilestirip Qazaqstanǵa ótti.

Kóp uzamaı J.Sámıtuly «Azattyq» radıosynda sóz sóıledi.

Men úshin alǵanda, men ǵana emes, menimen qatarlas qalam ustap júrgen azamattar arasynda Jaqańnyń ózine berilgen mansap pen marapatqa pysqyryp qaramaı, sony qarǵa iz salǵandaı asa batyldyqpen qazaq topyraǵyna qadam basýy talaıymyzǵa qanat bitirdi. Búkil Shynjań qazaǵy atyn erekshe iltıpatpen ataıtyn Jaqańnyń dabyrasy az bolmady.

Sol ystyq kóńil, kókirek qolamtasyndaǵy aıaýly arman Atajurtqa jeteledi. 1997 jyldyń 16 qańtarynda Qazaq jerine – Almaty topyraǵyna qadam bastyq. Birden salyp uryp Jaqsylyq Sámıtulynyń shańyraǵyna kirip, aǵamyzdyń aıqara qushaǵyna kirdik. Maýqymyz basylyp, áńgime tıegin toqtaýsyz aǵyttyq.

– Biz ketkennen keıin Altaı eli nege jym-jyrt jatyp aldy dep alańdap júr edim. Endi, mine, táýbe, senderdi kórdik. Bir kelgende atandaı alty jigit kelipsińder. Seń bir buzylsa endi buzylady-aý. Altaı eliniń aldy bir aǵytylsa, arty toqtaý bermes, – dep balasha qýandy aǵamyz.

– Aǵa, el men jerdi saǵyndyńyz ba? – deımin men.

          – Er jigit jeti jylda jer saǵynady deıdi eken burynǵylar. Saǵynbaý qoldan kelmeıdi ǵoı. Elden ketkeli 6-jylǵa aıaq basyppyz. Jeti jylda ne bolaryn kórermiz, – deıdi Jaqań sóziniń sońyn kúrsinispen doǵaryp. Aıtpasa da ar jaǵynda jatqan saǵynyshtaı ózeginen ystyq dem burqyraıdy.

           Osydan keıingi jerde aǵa baýyrlyǵymyz jaqynnan jalǵasyp, qushaqtaı kórisip shurqyrasa syrlasatyn boldyq. Ol jyldary arǵy betten kelgen aǵaıyndy saýsaqpen sanap otyratynbyz. Jaqsylyq aǵa Saltanat esimdi úlken qyzyn uzatyp toı jasaǵanda birazymyzdyń basymyz qosylyp bir shurqyrasqanymyz bar.

          Birde, ıaǵnyı, 1999 jyldyń qańtarynda Jaqań Ǵalym Qalıbekulymen birigip «Janashyr» atty qaırymdylyq qoryn quryp, shettegi aǵaıynnyń otanyna orlýyna ıgi yqpal etsem degen bastama kóterdi. Biz bir top azamat  – Qanat Baıtollauly, Imanǵazy Nurahymetuly, Kenjebaı Jarqaıuly, Qazıpa Qalıqyzy, Jarqyn Kárimhanuly, Máýtaı Ásetaıuly, t.b. qýana qoldap, qorǵa alǵashqy kómek retinde bir kompıýter syıladyq. Bul joly da Jaqań erekshe qýanyp, aıryqsha alǵys bildirdi. (Búginde atalǵan qor «Shalqar» gazetiniń ujymyna tıesili bolyp, Jańyl Ápetovanyń basqarýynda jumys istep keledi).    

          Sol jyldyń kúzine qaraı úıine baryp syrlasyp otyrǵan bir áńgime árediginde Jaqań: 

          – Budan 10-15 jyl buryn jazýǵa otyrǵanda tań atqansha toqtamaı jazýshy edim. Endi onyń bári qalyp barady... Jas kezde mahabbat, jastyq taqyrybynda jazsań qalamyń júırik bolady eken. 60-qa kelip qaldyq. Endi ol jaǵy shabandap, basqa jaı, tarıhı degendeı salqyn, sabyrly oılarǵa kóbirek oıysady ekensiń. Ár zamanyńnyń tusynda bir surqyltaı – jazý taqyrybyń bolady eken... Bizdiń 20 jyl aıdaýda ótti, 20 jyl degen keminde 4-5 kitap-roman jazýǵa jeter edi ǵoı, – dep álde nege alaqyzǵan kóńil kúıin bildirip otyrdy. Shamasy oıda júrgen kóp shyǵarmany berip úlgerem be, joq pa degendeı alańdaýshylyǵyn ańǵartqandaı.

          Nesin jasyramyz. Almaty syndy alyp qalaǵa jutylyp júrgen kúnderdiń kúıbeńge beriletin kezderi de az bolmaıdy. Araǵa uzaǵyraq ýaqyt salyp toılarda kezdesip qalsaq, aǵamyz burtıyp, jumsaq nazyn búlk etkizedi: «myna, Jádıler keıde sálemdi de umytyp qalatyn bolyp júr» dep shymshylaıdy. Sosyn qaıta shúıirkelese kele: «anaý qaıda júr, mynaý qaıda júr?» dep suraıdy. El men jerdi saǵynǵasyn, aýyldan kelgen baýyrlarynyń tóbesin bir kórip te maýqyn basatyn syńaıly. Qazaq topyraǵyna qadam basqaly Jaqań arttaǵy el-jurtqa at izin sala almady.

          Bir qyzyǵy, keıde úıine bas suqqanymyzda aǵamyz basy artyq áńgimeni jaqatpaǵandaı álde nege alańdaǵandaı bolatyn. Bizde uzaq otyra almaıtynbyz. Keıinnen bildim, jazýshy shyǵarmasyn aıaqtatsam degen arpalysty oı ústinde, shálkem shabyttar toǵysynda álde nege asyǵyp otyrady eken.

          Ózegine jaman aýrý ilingen soń tipti de asyqty. Shyǵarmalarynyń taǵdyryna aıryqsha alańdady.

          2008 jyldyń 10 qańtary Jaqań jumys ornyma telefon shaldy. Birneshe ret kóńilin surap barǵan edim, nashar jatqanyn da biletinmin. Amandyqtan keıin:

          – Qabdesh Júmádilov pen Ýaqap Qydyrhan meni 2007 jyldyń táýelsiz «Tarlan» syılyǵyna usynaıyq dedi, soǵan ıelik etetin qoǵamdyq uıym kerek eken. Bastyqtaryń Talǵat Mamashevqa telefonda sóılesip edim, qoldap-qýattaıtyndyǵyn, hat jazatyndyǵyn aıtty. Áneý kúni kitabymdy shyǵaryp beremin degen. Mine, taǵy kómektesemin dep jatyr, onysyna kóp raqmet. Alla razy bolsyn. Saǵan aıtaıyn degenim, biri – qolyńda turǵan kitabyma bas-kóz bolsań. Ekinshisi – Qazaqstandyq mesenattar klýbyndaǵy Estaı degen jigitke habarlasyp, «Tarlannyń» basqa sharttaryn bilshi. Kitaptary men ótinishin ózi ákelip beredi depti. Meniń jaǵdaıymdy bilesińder, Zańǵar ekeýiń aparyp beresińder ǵoı, – degenderdi aıtty.

           Men ol kisiniń tapsyrmalaryn oryndap, T.Mamashevtyń qaýymdastyq atynan usynǵan hatyn aldym. Jumystan túsken keshkisin jolaı Tursynbek (Kákishev) aǵamyzdy soǵyp, Jaqańnyń jaǵdaıyn aıtyp edim, ol kisi de «Tarlanǵa» usyný týraly qolma qol hat jazyp berdi.

          Jaqańnyń úıine sálem bere kirgenimde aǵamyz tórgi bólmede dıvan ústinde jatyr eken. Jaı ǵana basyn kóterip amandasty. Aldyńǵy ret kóńilin suraı barǵanymda ornynan turyp edi. Bul ret ondaǵysynan da júdeý kórindi. At arysa týlaq, er arysa arýaq deıtin edi, ishteı aıap kettim. Daýysy baıaǵydaı, kúıiniń tómendep bara jatqanyn bildirmeýge tyrysady:

          – Qurban aıt kezinde balalar esikti ashyp-jaýyp, sodan tymaý tıgizip aldym, – dep býlyǵa jóteledi, – balalarymnan shyǵarmalaryma ıe bolatyn eshkim joq, eshqaısysy jolymdy qýmady. Bóten emessińder, sender júgirmegende kim júgiredi, – dep bir tynystady. Shyǵarmalarynyń taǵdyry týraly biraz áńgimeledi.

          Ertesi, 11 qańtar tústen buryn uly Zańǵar ekeýimiz Qazaqstandyq mesenattar klýbyn izdep taýyp, J.Sámıtulynyń ótinishi men shyǵarmalaryn jáne T.Mamashev, T.Kákishev, Q.Júmádilovterdiń hattaryn tapsyryp berdik. Bizdi jyly qabyldaǵan Estaı «komısıanyń qaraýynan ótken shyǵarmalardyń qorytyndysy 26 qańtar kúni shyǵady» degendi aıtty.

       Biraq,... Jaqańnyń ony kútýge dármeni jetpedi. Sońǵy úmitin sóndirmegen kúıi 22 qańtarda o dúnıege attanyp ketti. Al kútkende ne bolar edi?

          26 qańtar kúni «Tarlannyń» nátıjesi jarıalandy. J.Sámıtulynyń esimi atalmapty! Jazýshynyń jany sezgen shyǵar, kúnáli oımen «kútpegeni jaqsy bolǵan eken» dep, pendeshilik qıalǵa barasyń. Kútkende, óz esiminiń joqtyǵyn bilgende qasireti qalyńdap, pánıge degen, pendelerge degen ókpe-renishi odan ary qalyńdar edi-aý.

          Marqumnyń tiri kúnindegi ósıeti boıynsha janazasy óz úıinde oqytylyp, súıegi Raıymbek aýylyndaǵy Seıithan Ábilqasymuly jerlengen kóne qorymǵa jerlendi. Arǵy betten kelgen biraz adamnyń múrdesi de osy tóbeni máńgilik turaǵy etken. Solarmen birge jatýdy da oılaǵan shyǵar.

          Meniń qolymnan kelgeni tiri kúninde amanattap ketken «Atameken» jınaǵyn Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń «Atajurt» baspa ortalyǵynan jaryq kórýine oń yqpal etý boldy.

          Qazaq ádebıetinde óz baǵasyn áli tolyq alyp úlgermegen kórnekti jazýshy Jaqsylyq Sámıtulynyń tutas ómiri beınetpen ótken eken. Jastyǵynyń jalyndy jıyrma jylyn Tarym jaza lagerine berdi. Atajurtqa kelip jettim be, jetem be degende mańdaıynan sıpaıtyn jyly alaqandarǵa úlgermeı pánıden baqıǵa attandy.

          Onyń maǵan óz qolymen syılaǵan «Sergeldeń» romanynyń alǵashqy tomyndaǵy: «Altyn Altaıdyń aq ıyq tas túlegi, jazýshy inim Jádı Shákenulyna zor baqyt, asqaq mártebe tilep: J.Sámıtuly. 03. 02. 1999» degen qoltańbasyn kórgen saıyn kóz aldyma sonaý bala kúnimde oqyǵan «Atameken» kitabynyń muqabasy elesteıdi. Qap qara jartasqa qonǵan qyran sulbasymen birge «áttegen-aı!» degen áke sózi jańǵyryǵady.

          Týǵan jer altyn ba edi topyraǵyń,

          Kúmis pe taldaryńnyń japyraǵy.

          Mújilgen molalardyń qulaǵynda,

          Altaıdyń aq ıyǵy otyrady,  – dep Maǵaz aǵasy jyrlaǵandaı, Altaıdyń alyp jartasyna qonaqtaǵan qyran beınesi endigi jerde Jaqańnyń tulǵasyna aýysady.

          «Átttegen-aı!» deımin men de, taǵdyr Jaqańdy tasqa emes, arshaǵa, aǵash tuǵyrǵa, bıalaıǵa qondyryp, tuıaǵyn muqaltpaı bıikke samǵatar bar jaǵdaıdy jasaǵan bolsa, onyń tegeýirinine budan da mol, qomaqty, maı shúıdeli iri oljalar iliger me, qaıter edi?!

          «Aldy úmit, arty ókinish aldamshy ómir»,  tolqısyń, úmitti erteńnen izdeısiń. Jaqsylyq Sámıtulynyń rýhanı keńistigi de sol nurly kúnderge jeteleıdi. Ol kún  – qazaq ádebıetiniń jarqyn bolashaǵy bolmaq!

Jádı SHÁKENULY

jazýshy, Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń, Eýrazıa jazýshylar odaǵynyń múshesi.