Eı, tákappar dúnıe,
Maǵan da bir qarashy.
Tanısyń ba sen meni?
Men qazaqtyń balasy.
Qasym Amanjolov
* * *
Men - «Elim-aılap» aýǵan eldiń talyqsyp táýelsiz Qazaqstanǵa kelgen urpaǵymyn, bir túıir topyraǵy men bir jutym aýasynyń qadyr – qasıetin sezingen baqyttylardyń birimin.
Týǵan jerim – qazaqtyń Aqyttaı ǵulamasy, Ospandaı oǵylan eri, Sulýbaı, Zýqadaı batyry dúnıege kelgen, aspanyn kún súıgen, asqaryn bult súıgen Shyǵys Túrkistannyń Erenqabyrǵa taýynyń etegindegi Sanjy qalasynyń Ashyly qazaq ulttyq aýylyna ornalasqan eldi meken. Es bilgendegi alǵashqy armanymda osy tuǵyrly taýynyń bıigine shyǵyp, arqasyn Qoıdaraǵa tirep, Shóljotamen júlgelesip shirenip jatatyn Janbolat jaılaýyn alystan kórsem dep bastalǵan bolatyn.
Qalaǵa kelip qyzyq qýyp, jannyń rahatyn kórip júrsemde janyn jep janyn baǵatyn osyndaǵy aq edil aǵaıyndy, alǵashqy armanym bolǵan asqar taýdy saǵynatyn edim, osy arman meni eseıtti, erjetkizdi, jetelep Alataýǵa da ákeldi.
Qaı jyly ekeni esimde joq, tek kóz aldymnan aǵyny qatty ózenge túsip esh qarsylyq kórsete almaı ǵaıyp bolǵan qýys qýraı taǵdyrlas bal balalyǵym jalt etedi de sónedi. Es bilgen aǵama erip, aýyldyń qary qalyń jon – jotasyn, jaltyr muzyn túgel aralap qaıtatyn essiz bala kúnderdiń birinde aýyl shetindegi Tasbastaýdyń basyndaǵy qalyń qarǵa taıaqtyń ushymen jazylǵan «túsiniksiz jazýǵa» kózim tústi, aǵamnyń úı tapsyrmasyna jaǵalasyp, taý – tastyń sýretin sala bergen soń menshigime kóne toz dápter tıgen, dápterdiń jeke menshik bolǵany qursyn, otyra qalsam jan – jaqtap jazý jazdyryp, san úıretkendi shyǵarǵan, qatań baqylaýda otyryp qaıta – qaıta jazatyn áripterge uqsamaǵan jazýǵa ońynan, solynan az - kem qarap turdym da jerden altyn tapqandaı qýanyp aǵamdy shaqyrdym. Ol da tań qalyp qarap turdy da «Kórshi aǵa Qazaqstannan kelgen, ásili, mynaý Qazaqstannyń jazýy bolýy múmkin» degen tujyrym jasady. Buryn - sońdy estip kórmegen «QAZAQSTAN» degen ataý meniń túsiniksiz jazýdyń qupıasyna degen qyzyǵýshylyǵymdy birden umyttyryp jiberdi. Sanaýly sekýndta kirshiksiz bala júregime túsken san saýal oıymdy mazalap, sanama tynym bermegen soń alystap bara jatqan aǵama alqynyp jetip, «Qazaqstan qaı jaqta?», «oǵan qalaı barady?», «qansha kúnde jetedi?» dep tynymsyz suraq qoıdym, ol da bala ǵoı! úlkenderdiń aýzynan estigeni bolsa kerek, «ol óte alysta» dep qysqa qaıyryp jaýap berdi.
QAZAQSTAN! Aldyńǵy býynyndaǵy qazaq sózin kúnde estip júrgennen bolsa kerek esh qıyndyqsyz qabyldadym, artyndaǵy «stan» alǵash estýim bolǵannan keıin ba erekshe qyzyq sezildi, aǵam ekeýmiz dastarhan basynda, jolda, uıyqtar aldynda da birneshe ret jarysa qaıtalap aıtyp máz bolyp kúlip alatyn edik, tal shybyqtan aýyzdyqtap asaý minip, Qazaqstanǵa qaraı jarysyp shaba jóneletin qyzyqty oıyn túrin de shyǵaryp aldyq, ol kezde aýyldan alystap shyǵyp kórmegen bizder úshin mynaý jalpaq jahandy biz ósken aýyl men Qazaqstan ǵana alyp jatqandaı elesteıtin. Áýeden ushqan ushaqtyń barlyǵy biz úshin tek Qazaqstanǵa baryp qonatyndaı bolyp turatyn, qolymyzǵa qyzyl shópirek ustap «ýa,samolet, samolet, bizdi Qazaqstanǵa ala ket» dep ushaqtyń sońynan júgiretin rıasyz bal – bala kúnderdegi táp – tátti qıal qıyrdaǵy ata jurtqa túbi bir jetetinin sezgen – aý shamasy!
Qarny toısa qaıǵysyn umytatyn balalyqtyń baqytty kúnderin qatygez ýaqyt tonady. Aýyldyń jyra – jylǵasyn aralap bulaqtyń kózin ashamyz dep batpaqqa batyp, sý keshetin, jar qoparyp, jol qazatyn aýyldyń qara domalaqtary qolymyzǵa gúl alyp mektep tabaldyryǵyn tarydaı bolyp attaǵanymyz sol edi, aıalsyz ótken kúnder balalyqtyń bazarynan aıaýsyz alystatyp, ómir teńiziniń týlaǵan tolqynyna qarsy júzdirdi. Jantalaspaı jan qalmaıtyn ómir kerýenine ilesken bizder sońymyzdan ergen tulymdylar men burymdylarǵa aǵa bolyp úlgirgenimizdi ańdamaı qalyppyz.
Eseısemde esimnen Qazaqstan týraly sheshimin tappaǵan suraq ketken emes, osyndaı jaýapsyz suraq, aýyr arman arqalap bilimniń alys saparynyń alǵashqy qadamyn bastaý úshin aýyldan alystap qalaǵa keldim, jalpaq jahannyń jartysyn alyp jatatyndaı seziletin aýyl dál osy sátte ǵana tym kishkentaı ekenin bildim. «qudyqtaǵy qur baqanyń» kebinin kıe jazdaǵan men baıǵusqa bilim jolynda aıanbaı ter tógý kerektigin qalaǵa kelgen alǵashqy kún - aq uǵyndyrdy. Men izdenisti kitap sóreleri men saıt betterindegi bilim bulaqtarynan bastadym, sheshýsiz jumbaq bolǵan Qazaqstan týraly túrli basylymdardan oqyp bilip túsinigim artty, dese de «qaıyń saýǵan, alqa kól» kezinde aýǵan eldiń azapty ómiri týraly tereńdete jazylǵan materıal bolmady, babamnyń qany tamǵan topyraqqa jetsem degen oıym aýyq –aýyq esime túsip qana júrdi.
Eki el saıasatyndaǵy eleýli jetistikterdiń jemisinde biz turatyn qalada da Qazaqstanǵa baryp qaıtqandardyń sany artty, «Pálenbaı Qazaqstannan kelipti» dese boldy boıymdy maqtanysh pa, tańdanys pa, qyzǵanysh pa áıteýir bir uly sezim boıymdy kernep, tolqyp ketemin. Baryp qolynan ustap qazaq eli týraly óz aýzynan estigim kelip turatyn boldy, biraq kelgenderdiń keıbiri keleńsizde pikirler aıtatyn, men ol jerlerin estisemde estimegen bolyp, jamandyqqa qımaıtyn edim.
Osyndaı kúnderdiń birinde aq nıetke jaıylǵan sálıhaly dastarhan basynda otyryp sháınek qoıylǵan kóne toz kitapqa kózim tústi, «Kórermekem dárıǵa – aı qaıran eldi,
Kirdi jýyp, kindikti kesken jerdi. » - dep aıaqtalǵan bir bettegi sońǵy tarmaqtar kózime ottaı basyldy, dastarhan jınala salyp otaǵasynan surap aldym. Tym erterek baspadan shyqqan qalyń tom kitap bolsa kerek, tozyǵy jetken eken, qalǵany sanaýly paraqtar ǵana. Tún jastanyp neshe qaıtaryp oqyp shyqtym:
Týǵan jerdiń qıa almaı taý men tasyn,
Biz kelemiz tıa almaı kózdiń jasyn.
Ne jazyp ek jasaǵan taptatardaı,
Kóringenge halqymnyń altyn basyn.
Qosh, aman bol keń jaılaý ósken jerim,
Qaıtqan qazdaı qalyń el kóshken jerim.
Esil qazaq eseıip el bola almaı,
Itpen qusqa talanyp óshken jerim.
Shyqpaı jatyp besikten qaıǵy toryp,
Sarǵaldaqtaı jańbyrsyz qalǵan solyp.
Qaıda barsań aldyńda Qorqyt kóri,
Nege týdyq baqytsyz halyq bolyp – dep keletin qazaqy qara óleńder eken,birneshe shýmaǵyn jattap aldym, esil qazaq eseıip el bola almaı kettik degen babalardyń zar – muńynan keıin táńir bergen táýelsizdiktiń qadyr – qasıetin bile almaı shette júrgen ózimdi jek kórip kettim. Babalarym qıa almaı ketken qıyrdaǵy qıaqty mekenniń bir túp jýsanyn ıiskesem degen oıym dál osy sátte alyp saǵynyshqa aınaldy, saǵynyshym on bes jastan endi asqan ózime «Keshikpeı elge ketemin» degen sheshim jasaýyma májbúr etti.
Elge ketemin degenimdi estı sala anam baıbalam saldy, aýzynan jyryp as bergen qulynyn qasynan alys júrgenge qaıdan qısyn. Aǵań otbasyly bolsyn, bolashaqta birge ketemiz dep ózderiniń ishki josparyn da aıtty, biraq mendegi uly saǵynysh bolashaqty kúttiretin túri joq, arman – arǵymaǵym ata jurtqa shylbyryn úzip, shiderin súırep bolsada jetýge daıyn. Dál osy jasqa kelgenshe aıtqanyn buljymaıtyn patsha jarlyǵyndaı qabyldap, betine týra qarap qarsy sóz aıtyp kórmegen ákemniń qorqytyp ta, oılantyp ta aıtqan aqyly sanamdaǵy saǵynyshqa basý aıta almady. Aqyry em qonbaıtyn aýyrýdyń almaı qoımaıtynyn bilgen ákem ketem degeli mektepten de jarytyp eshteme oqymaı júrgenimdi eskerdi me áıteýir qujattarymdy daıyndap qolyma bermek boldy.
Maǵan tez arada ketý kerek, al ol jaqta vıza alý úshin qyrǵyn kezekke turady eken. Qazaq «qalaýyn tapsań qar janar, tamyzyǵy tastan» dep tekten – tekke aıtpaǵan bolar. Úrimjidegi Qazaqstannyń elshiligine baryp maǵan vıza almaq bolǵan ákem bir qyzmetkerine meniń qarsy kelse taý soǵatyndaı telegeı saǵynysh arqalap Alataýǵa asyǵyp júrgen bala júregimdegi armanymdy aıtsa kerek, tez arada vıza alý úshin Qazaqstandaǵy bir oqý ornynyń anyqtama qaǵazy bolýy kerektigin jaılap túsindirgen qyzmetker anyqtama emes Qazaqstan týraly anyq túsinigi joq maǵan jaqyn arada vıza alyp berýge kelisim beripti (oǵan Alla razy bolsyn).
Qalada júrgen ákemniń bir aptadan keıin vıza daıyn bolady degen qońyraýynan soń munsha tez ketetinime sene almaǵandaı bolǵan anam uzaq jylady, meıirimnen jaralǵan janarynan ájimdi júzine qulaǵan tamshylardy menen jasyrmaqshy bolyp teris aınalyp ketti. Anamnyń jylaǵanyn kórgen maǵan da ońaı bolǵan joq, janar jasy júregimdi qarys aıyryp barady. Amal ne? Anamdy da dál bulaı qaıǵyrtyp, alańdatqym joq, biraq, babalarym aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen qorǵaǵan dalanyń bir jyrtyǵyna jamaý bolsam, elge bas bolmasamda saıyna tas bolaıyn degen armanymdy qaıda qoıamyn?!
Qanaǵatsyz pendeler syrǵyǵan ýaqyttyń qadyryn muńsyz, minsiz júrip qaıdan bilsin? Sońǵy bir apta anam alańdap, túnderde uıyqtaı almaı tań atyryp júrdi, ketkeli otyrǵan meniń júregime ýaıym túsirgisi kelmeı barlyǵyn menen jasyrdy, meniń janym anam jasyrǵan saıyn jaralanyp ózimdi qatygez, jetesiz urpaqtaı sezinip aınaǵa qaraǵan saıyn ózimnen jırenetin boldym.
Men ketetin kúni anam eki betimnen kezek súıip, mańdamaıymnan ıiskep qaladan shyǵaryp saldy, ketkeli turǵan maǵan jasyn kórsetpeı – aq qoıǵysy kelgen edi. Biraq, men otyrǵan kólik ornynan qozǵalǵan sátte qulaǵan jastar betine aıǵyz – aıǵyz jol salyp bara jatty...Qala shetindegi joǵary qarqyndy tas joldyń boıynda meni avtobýsqa salǵaly turǵan ákem maǵan jiger bergisi kelip « elge barǵanyń durys,jigitsiń ǵoı» dep arqamnan qaqty.
Uzaq jolǵa jol almaq avtobýs ornynan yńyranyp ázer qozǵaldy. Jol boıyndaǵy terekter qolyn bulǵap qımaı qalyp bara jatqandaı. Terezege telmirip ótkenniń elesin qýalap, ákemniń taýdaı meıirin, anamnyń kóldeı kóńilin, aǵamnyń úkilegen úmitin abyroımen aqtaýdyń mindetti jáne qıyn jumys ekenin dál osy sátte ǵana sezingendeı boldym, til almaı tilenip ketkende abyroımen oralsam ıgi edi. Bir tún júrgen avtobýs tań aǵara Qorǵas shekarasyna tumsyǵyn tirep toqtady. Sanaýly mınýttardan keıin men Qazaqstan topyraǵyna taban tireımin. Alystan kóringen aq bas taýdyń asqar shyńdary maǵan qolyn bulǵap shaqyryp turǵandaı, bıigine shyǵyp ushqan qustyń qanaty talatyn Alataý men Atyraýdyń arasyna «aıhaı ,qazaq dalasy , men keldim» dep armansyz aıǵaılap alǵym keldi, dál osy jerde bala kúngi armanym Alataýdyń asqaryna kóz salyp turdy.
Shekaradan ótkeli turyp anama qońyraý shaldym, «Aınalaıyn, qulynym, jolyń bolsyn. Ol jaqqa barǵannan keıin tez arada tirkelmeseń qamap tastaıdy deıdi, qaraqoldar kóp depte aıtady, abaılap júr», - degennen keıingi sózderdi óksik basyp aıta almaı qaldy. Urpaǵym dep ishken asyn jerge qoıatyn anamdaı qamqor adam ol jaqta tabyla qoıar ma? Dál osy sátte janaryma úıirilgen jasty janymdaǵy joldastarymnan jasyra almaı tógip jiberdim, keıbiri «alǵash uzap shyǵyp tur ǵoı, bala emes pe» dese, keıbireýleri «jigit adamnyń jylaǵany nesi» dep keńkildep kúlip jatty.
Elder úrkerdeı bolatyn úreıli shekaradan men esh qıyndyqsyz ótip kettim. Kúzdiń alǵashqy kúnderi kórinis berip, baıtaq dala altyn túske boıalyp jatyr. Kókbektiń jazyǵynan ótkende boıymdy alyp kúsh bıledi, sheti joqtaı kóringen apaı tós dala shubatylyp jatyr, taýsylar túri joq, tósinde asyqqan bizdiń avtobýs ǵana. Jol boıyndaǵy qyp – qyzyl almalar kózdiń jaýyn alady, dál osy aradan túsip qalǵymda keldi. Kórsetkishi 120-ǵa tirelgen avtobýs tynymsyz bes – alty saǵat júrsede Almatynyń shetinde kóre almady. Osyndaı júgirgen ań, ushqan qus jetpeıtip darqan dalasy bar qazaqtyń urpaǵy ekenimdi maqtan etip kelemin. Alystan munartyp kóringenniń barlyǵy men úshin Almaty, biz jaqyndaǵan saıyn ol alystap barady. Uzaq jol qaljyratyp, taǵatym taýsylyp jiberdi, avtobýstyń júrisi aqyryndap qalǵandaı, túse salyp jaıaý júgirsem budan góri tezdeý jetetin sekildimin.
Tátti uıqymnan júrgizýshiniń «daıyndalamyz» degen daýsy oıatty, taǵy da terezege telmirdim. Jarqyraǵan qala kúndizgideı, qarbalas tirlik qaınap tur,saǵat tili 23-ti kórsetse de keptelgen kólikter, shýlaǵan adamdar, qaınaǵan qan kóshedegi saýdalar maǵan birden bul qalanyń kúndizgi tirligi qandaı eken degen suraq týdyrdy. Biz saıran vokzalynan tústik, jan – jaǵymdaǵy taqtalardan bala kúnimdegi túsiniksiz jazýlardy kórip ejiktep oqyǵan bolamyn, Alataýdan esken salqyn samal shekemnen sıpap, qushaǵyna basyp meni aıalap jatty. Babalarym qanmen qorǵaǵan dalany tabanymmen basýǵa júreksingen adamsha salmaq salmaı, aqyryn – aqyryn basyp vokzaldyń aldyna shyqtym. Jetkenshe meni baryp ne isteımin, qaıda qonamyn degen oı mazalamaǵan eken, endi esime túsip úreı men qorqynysh bılep jatar oryn izdeı bastadym. Vokzaldan ońǵa júrsem aldymnan jarqyraǵan aıdyn kól kútip alady, jaǵasynda jup – jup ǵashyqtar tur, qaıta artqa qaıtamyn, vokzaldyń sol jaǵyna ótsem aldymnan kóldeneń kóshe shyǵady, Taldyqorǵan, Qapshaǵaıǵa júretin qalyń taksıler, qaptaǵan adamdar... mańaıdy az kem aınalyp júrip ázer bir jatar oryn taýyp tynyqtym, tań atyp jaryq tússe mynaý arý Almatynyń sulý kelbetin kórsem degen tátti qıal talyqsytyp uıyqtatyp jiberipti.
Oıansam bólmeniń ishi jap – jaryq, terezeden urlana kirgen altyn kún keýdeme túsip jatyr, boıyma basqasha jylý, shýaq syılady. Ornymnan asyǵys turyp kóshege shyqsam qarbalas tirlik jandanyp keledi eken. Tas kósheler tabanyma aq mamyqtaı sezilip, júregime qýanysh uıalatyp barady. Iá, men turǵan qazaqtyń dalasy! Kóshelerinen júrýdi men qanshama armandadym deseńizshi! Meniń uıqymdy urlaǵan da, qýantqan da, jylatqan da, túsimede kirip saǵyndyrǵanda da osy topyraq edi ǵoı. San jyldyq armanym dál qazir oryndalyp tur, jer betindegi eń baqytty adamnyń baqyty da menikinen artyq emes shyǵar - aý! Arqamdy keńge salyp, kerbezdenip kóshesin boılap basym aýǵan jaqqa júre berdim, birde kózim jol boıyndaǵy «Abaı kóshesi» degen jazýǵa tústi, birneshe ret qaıtalap oqydym, ıá, durys, Abaı kóshesi eken. Baǵanadan aıaýsyz taptap kele jatqanym Abaı kóshesi ekenin bilgende aıaqpen basqanyma arlanyp jerden aıaǵymdy alyp keterlik amal tappaı typyrladym da qaldym, jalǵasty júrýge dármenim jetpeıtindeı, jata qalyp keýdeme basyp jylap alǵymda keldi. Kóshe boıyna tastalǵan qoqsyqtardy tere júrip aldaǵy kóshelerdi kórýge asyǵamyn. Altynsarın, Ótegen batyr, Tilendıev ... ár kósheniń qıylysynda az turamynda kelesisine júgiremin, aldymdaǵy qandaı kóshe eken dep jetip bolǵansha taǵatsyzdanyp ketemin, Bókeıhanov, Baıtursynov, Maqataev kósheleri kezdesip qalsa ǵoı! babamnyń qany, anamnyń jasy tamǵan dalada kóshe kezip mańdaıymnyń teri tamyp keledi, ýaqyttyń osyndaıda tez ótetini bar emes pe, kúnniń qalaı kesh kirgenin bilmeımin, qaıtý kerek boldy, taksı ustasamda adresimdi durys aıtyp bere almaımyn, bári bas shaıqaıdy da teris aınalady. Kúndiz júrgen izimmen qaıtyp ketsem qalaı? Onda tań ata jetermin, izimdi durys taba almaýym da múmkin. Kóshe boıyna shyraqtar janyp, qarańǵylyq qalaǵa keýlep kirip keledi, boıymdaǵy úreı barǵan saıyn júregimniń soǵýyn tezdetti, amalym taýsylyp teńselip kóshe boıynda kele jatyp basymdy kótergenim sol edi týra aldymda polısıa qyzmetkeri kele jatyr eken, týra maǵan qarap keledi, anam aıtqan ustap alyp qamap tastaıtyndar osylar bolmasyn dep teris aınalyp qasha jónelý oıym bolǵan edi, biraq úlgire almadym. Qasyma kelgen sátte qol – aıaǵym júregim ǵana emes, tutas denem selkildep ketti, maǵan aıtqan birneshe aýyz sóziniń bireýinde túsingenim joq, basymdy kóterýge dármenim jetpeı aıaǵymnyń ushymen jer teýip turmyn, taǵy bir qaıtalady , qazaqsha ma, oryssha ma aıyra almadym, áıteý túsiniksiz. Menen jaýap ala almaıtynyn bilgennen keıin ıǵymnan ustap súıreleı jóneldi, bir ret bulqynyp kórip edim qarsylyq kórsetýge dármenim jetetin túri joq, arǵy bette qalǵan anam kóz aldymnan saǵym bolyp óte shyqty, bitken degen osy eken ǵoı dep oılaǵanymsha bolmady «Qazaqsha túsinesiń be?» dep surady. Ýh! Janym azda bolsa tynystap, bir sózin bolsada túsingenime qýanyp «túsinemin» dep aıtbaqshy bolyp edim júregim aýzyma tyǵylyp daýsym ázer degende shyqty. «Pasportyń bar ma kórsetpeısiń ba» dedi qatań únmen, qolym qaltyrap pasportty ustaýǵa shamam zorǵa jetti, aqtaryp ary kórdi, beri kórdi, bir kezde tirkeý týraly suramaı qaıtaryp bere salǵanda aıqaılap jiberýge shaq qaldym, budan keıingisi tipten jaman bolaryn qaıdan bileıin, erte qýanyp alǵan ekenmin. «ne shegip kelesiń?», «nege qorqyp tursyń?», «urlyq istediń be?» dep qaıdaǵy suraqtardy qoıyp záremdi aldy, nege qorqyp turǵanymdy ózim túsinbeı turyp oǵan qalaı túsindirerimdi bilmeımin, kúmiljip birdemeler aıtqan bolamyn, olda meniń sózimdi túsinbeıdi, bir kezde qaltamdy tekserdide esh nárse taýa almaı, qanaǵattanarlyq jaýap ala almaı maǵan jany ashydy ma kete ber dedi.
Aıaldasam aınalyp kelip qaıta ustap alatyndaı sezildi de júgirdim alǵa qaraı, artyma qarap qoıamyn, eshkim joq, biraq maǵan toqtaýǵa bolmaıdy, bir kezde júrýgede shamam kelmeı eki búıirim túınep qaldy. Esime aldymen Saıranǵa baryp alyp sol arqyly qonaq úıdi tabaıyn degen tamasha oı keldi, osyndaıda taksı toqtaýshy ma edi? Es ketip, jan shyqqanda bir taksı sozyp tormyzdap aldymnan ótip baryp toqtamaq boldy, úreı bılep turǵan men aldymnan óte bergen taksıdiń esigine jaǵalasyp júgirdim, toqtap bolǵansha otyryp ta úlgirdim. Meniń myna beıneme qarap shoshyp ketti, bilem, súıregendeı bolyp túsirip jiberdi. Anamnyń ol jaqqa baryp ólip qalarma ekensiń degeni bar edi, ólgen dep osyny aıtatyn shyǵar, eshkim betimnen qaǵyp kórmegen aýyldy saǵyndym, qazir – aq qaıtyp keter edim, bıletti qaıdan alýǵa bolar eken dep osy joldyń boıyna otyryp aǵyl – tegil jylap alǵym keldi. Bir sátte umyt bolǵan bir kúndik shattyǵymdy esime alyp turǵanymda qasyma taǵy bir kólik kelip toqtaı qaldy, budan qandaı qorlyq kórer ekenmin dep burylyp qasha jónelmek bolǵanymda «Baýyrym, qaıda barasyń?» dep qaldy,
- Saıran
- Myń teńgege bolama, jetkizip qoıamyn.
Dál osy aradan qutylýǵa asyǵyp turǵan maǵan bir emes birneshe myń teńge bolsada bolar edi, teńgeniń betine qarap dalada qalar shamam joq. Qýanyp kettim, júrgizýshi jol boıynda: «myna túnde Saırannyń mańaıynan abaıla» dep úreıime úreı qosty, taksıdiń terezesinen qarasam Almatynyń búgingi túni qarańǵy, óte sýyq sezildi. Qaıda barsamda qalmaǵan qorqynysh talyqsytyp jibergendeı boldy, basymdy qushaqtap taksıdiń oryndyǵyna shalqalaı kettim.
Bir kezde oıyma aǵalap jan saqtaıyn, bolmasa ústeme aqsha berermin dep bar jaǵdaıdy tolyǵymen túsindirdim, myń bolǵyr jol kórsetseń boldy qonaq úıge deıin de jetkizip qoıamyn dedi. Saıranǵa kelgennen keıin keshegi jolym esime túspeı shıyrlap júrip taptyq – aý áıteý. Kóz aldymnan bir kúngi kórgenim kóship jatyp uıyqtap ketken ekenmin.
Taǵy bir tań aǵaryp atypty. Ornymnan tura salyp taksı júrgizýshilerinen surap kóshi qon mekemesine baryp pasportymdy tirkeýge berip qoıdym da qonaq úıdiń mańaıynan bazar izdedim, keshegideı uzap shyǵýǵa júregim barmaıdy, bir - eki kóshe júrgen soń Saryarqa degen bazar taptym, almaǵym bir stakan ǵana, aralap júrmin, stakan tabylady, biraq báriniń satýshysy orys, stakannyń shetinde jazýly baǵalaryda joq eken. Aqyry taǵy bir utymdy amal oılap taptym, baǵasy osydan aspas dep bes myń teńge berdim de bir stakan aldym. Taǵy birdemeler surady, men basymdy shaıqap tura berdim, bir kezde nege ekenin bilmeımin aqshamdy berdi de satakandy alyp aldy, men osy ádisti kelesi qatardaǵy bir dúkenge baryp istep kórdim, olda aınalyp júgirip júrip qolyma 4700 teńge ákelip ustatty, demek stakannyń baǵasy 300 deńge bolǵany.
Ertesi pasportymdy alýǵa kóshi – qon mekemesine baryp júrip eki jigitpen tanysyp qaldym, menen az buryn kelgen bolsa kerek, eń alǵash ákemdi kórgende de dál osylaı qýanbaǵan shyǵarmyn, aralasa kele páter jaldap birge turatyn boldyq. Olar maǵan «Ia ne ponımaıý rýsskıı ıazyk» degen eń qysqa utymdy jaýap úıretip qoıdy, sodan bastap men kóshege shyqsamda orys tilden qınalmaıtyn boldym...
Bir kúni úsheýmiz, asyǵys alqynyp kóshede kelemiz. Aldaǵy qorqynysh seıilgen, janymda senimdi joldastarym bar, kóńil kúıimiz kóterińki, qyzyqty uzaq áńgime bastaǵanbyz, bir áredikte men «Qaıda baramyz?» dep edim, dosym «Abaı & Baıtursynovqa» dedi de áńgimesin jalǵap ketti, qate estip qalmadym ba? Qaıtalap suradym, joq, qate emes. Kókeıime Abaı BAITURSYNOV degen kim edi degen suraq týdy, Abaı degen kim dep suraýdan arlanyp kelemin. Abaı Qunanbaı qazaqtyń bas aqyny ekenin es bilgeli bilemin, onda Abaı Baıtursynov degen kim? Ahmet Baıtursyn she? Osyndaı suraqtar mazamdy aldyp, joldastarymnyń artynda qalyp qoıamyn, qyzyqty áńgimeniń ne bolyp ketkeninde de sharýam joq, óz qyzyǵym ózimde. Áýdem ýaqyttan keıin bettiń aryn belbaýǵa túıip «Abaı BAITURSYNOV degen kim » dep suradym. Ekeýi ishekteri qatqansha kúlip aldyda, «ol kim emes ne. Myna kele jatqanyń Baıtursynov kóshesi, biz osy kósheniń Abaı kóshesimen túıilisine baramyz» dedi. Kóshe bilmegenime uıalǵanym joq, qazaqtyń men bilmeıtin taǵy bir Abaıy bar bolmasyn dep qysyldym.
Bólinip órgen aq toqtynyń bórige jem bolaryn Almaty az kúnde – aq uǵyndyrdy. Ortaq arman arqalap Alataýdyń baýyryna kelgennen bolsa kerek biz úsheýmiz jarty dándi de bólip jeıtindeı jaqyn dostardan bolyp kettik. Jalpy, týǵan jerden uzap shyǵyp, ómirdiń qaınaǵan qazanyna túsip kórmegen pendelerdiń syılastyqtyń qadyryn jete túsine almaı júz shaıysyp qalatyn kezderi kóp kezdesedi ǵoı, biraq, dál myna qalada jyǵylsań súıep, jylasań ýata almasada qosylyp birge jylaýǵada serik kerek edi.
Osydan kóp ótpeı qujattarymdy qurastyryp, Almatydaǵy QazUÝ-dyń joǵarǵy oqý ornyna deıingi bilim berý fakúltetine oqýǵa tústim, bunda bilim saparynyń azapty da aýyr jolyn bastadym, eki eldegi eki basqa tirshilik, eki basqa mádenıetti aıtpaǵanda ózim myqty bilemin degen qazaq tiliniń ózindegi kóp aıyrmashylyqty da bastan úırenýge týra keldi.
Taǵy da sol qatygez ýaqyt meniń ómirimniń saǵat, mınýtyn tynymsyz urlap júrip, bir jyldyq ǵumyrymdy da ótkenniń enshisine qaldyrdy. Adam taǵdyryn óz qalaýyndaı qylyp qolmen kesteleı almaıtyny kesimdi shyndyq qoı. Taıqy mańdaıym test maıdanynan soqqy jep, basqa bir jaqtan baq synaýǵa májbúrledi. Adam ómirindegi keıbir sátsizdikter keıingi jeńisterge sabaq bolady deýshi edi, al keıbir sátsizdikter adamnyń jigerin qum qylyp, senimin setinetetin kezderi de bolady eken - aý! Meniń bala júregimniń tózimin synamaq bolǵan taǵdyrda da talǵam bolsashy.
Oılana kele kelesi bilim jolyn shuraıly shyǵystaǵy qart Semeıden jalǵastyramyn dep sheshtim, Abaı týǵan topyraqqa bir aýnap alsam ǵumyrlyq azyq bolardaı, Alashtyń rýhanı astanasy meniń setinegen senimimdi ór rýhqa aılandyratyndaı bolyp sezildi. Dalıǵan darqan dala asyqqan saıyn taýsylyp berseshi, es ketkende áıteýir Semeıgede jettim, qazaq qoǵamynyń qasıetti qara narlary dúnıege kelgen topyraǵyn basyp, kerim aýasyn jutýda úlken baqyt eken.
Shetelden kelgen qazaq azamattaryn joǵarǵy oqý ornyna daıyndaıtyn, qasıetti qara shańyraq _ Shákerim ýnıversıtetiniń daıyndyq bólimine kelgen de aldymnan ulaǵatty ustazdar kútip aldy. Kishkentaı ǵana qalada Alataýdaı armany asqaq, peıili Sararqadaı keń, aýzynan aq júregi kórinetin aq edil aǵaıyndar turady eken. Sol sátten beri bilim jolyndaǵy myltyqsyz maıdan bastalyp ketti, aldymyzda taǵy bir úlken synaq kútip tur.
Mine, bular meniń Qazaqstanǵa oralý barysyndaǵy basymnan ótken estelikterdiń eleýli birnesheýi ǵana, men anam oılaǵandaı qazaq dalasyna kelip ashtan ólip qalmadym, anamnyń ýaıymdaýynyń da, meniń polısıa qyzmetkeriniń aldynda sóıleýge dármensiz qalǵanymnyń da bir sebebi arǵy betke Qazaqstan týraly jalǵan ósektiń kóp taraýy. Elder arǵy bette aıtatyn Qazaqstannyń qan kósheden atyp ketetin, shaýyp ketetin qara qoldaryn ózim kórgenim joq, « aqqa táńir jaq», « tek júrseń toq júresiń», «jel soqpaı shóptiń basy qımyldamaıdy»dep qazaq tegin aıtpasa kerek. Ósemin desem óshirýge, oralam desem ornalasýǵa kedergi bolǵan eshkim kórmedim, bári shettegi qandasym deıdi, baýyrym deıdi. Qazaqtyń qanmen qorǵap qalǵan jerinde bar qazaq basyn qossa syrttaǵy jaýda taısap qalar edi – aý! Eskirgen bodandyqtyń buǵaýynan bosap, es kirgen táýelsizdiktiń erteńi nurly bola bermek.
Armanym adastyrmaıdy!
Nurbol MURATBEKULY
