Sońǵy birneshe jyl ishinde qazaqstandyq BAQ Ortalyq Azıa Respýblıkalarynda  ishki ózindik saıası túsindirmege ıe boldy.  Táýelsizdiktiń jıyrma jyldan asqan kólemindegi halyqaralyq aqparat taratý qurylymy men elimizdegi birizdilikke túsýi zertteýdi qajet etedi.

Buryndary bizdiń elde halyqaralyq jańalyqtarǵa asa mán berile bermeıtin, búgingi tańdaǵy tehnokrattyq qoǵam suranysy «jahan jańalyqtarynan» habardar bolǵysy  keledi. Adamzat esh ýaqytta ómirde, planetamyzda bolyp jatkan oqıǵalardan, jańalyqtardan qur qalmaýy tıis. Bul ómir týdyryp otyrǵan qajettilik. Sondyqtan álemde osy ǵasyrdyń basynda habar janrlarynyń berilýi eki ese óspek. Al spýtnıktik jáne kabeldik televıdenıe arqyly habar janryn berý endi 5-6 jyldyń ishinde 30 ese ulǵaıady dep esepteledi.

  Búgingi «jahandanǵan»  qoǵamda bolyp jatqan úlken ózgerister jýrnalısıka da zamanaýı kózqaras, jańasha oı  men álemdik arenaǵa shyǵý deńgeıin oılaýǵa májbúrleıdi. Osy tusta Qazaqstan álemdik aqparat naryǵyna ilese alyp jatyr deıtin bolsaq, osy 17 mln turǵyny bar Qazaqstannan táýelsizdikke deıin de, táýelsizdikten keıin de «halyqaralyq» arenaǵa tanymal bolyp júrgen    qazaq tildi bir kásibı «Halyqaralyq» jýrnalısiń shyǵa almaýy nede?

Bizde saıasattanýshy, halyqaralyq-jýrnalıst, telekommentatorlardyń kadr «ashtyǵyna» ushyraýy saldarynan aýdıtorıa qazaq tilinde «halyqaralyq» jańalyqtardy alýdyń shektelgen «vakkýmynda» ómir súredi. 

Osy rakýrsta qazaqstandyq BAQ jaǵdaıyn alar bolsaq, janamaly túrde Ózbekstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan,  Mońǵolıa BAQ-tarynyń sıpatyna týra kelemiz.  Másele nede? –  Jedel túrde memleket búdjetiniń qarajatyn kvalıfıkasıalanǵan halyqaralyq –jýrnalıserdi daıyndaýǵa bóldirý kerek  pe? Nemese burynǵy odaqtas memleketterdiń  Syrtqy İster Mınıstrligi aqparat kózderin qoljetimdi etýi tıis pe?   Máseleniń mánisi, úkimet sheneýnikteriniń  jýrnalıs materıaldarynan qaýiptenýi nemese «halyqaralyq» deńgeıdegi aqparattardy aýdıtorıanyń qajet etpeýi bolýy  da múmkin..

 Osy máselege búgingi jýrnalısıkanyń ishinde júrgen, bir –eki jas jýrnalısiń  pikirin suraǵan edik, onyń biri halyqaralyq  «Azattyq» radıosynyń jýrnalısi Rýslan Medelbek.

      –   Qalaı oılaısyz, nege bizde halyqaralyq jýrnalıser óte az, onyń sebebi nede ?

– Halyqaralyq jýrnalıs  dep Orta Azıa men Qazaqstan arasynda isteıtin nemese shet eldermen baılanysyp júrgen jýrnalıserdi aıtýǵa bolady. Men úshin aǵylshyn tilin biletin jýrnalısiń bári halyqaralyq bolyp esepteledi.  Qazaq tildilerden Ǵalym Boqashty aıtpasam, naqty qazir eshkim joq. Endi «Bolashaqpen» bitirip kelgen jastar arasynda shyqpasa. Bizde halyqaralyq jýrnalıser standarty joq.  Ol úshin halyqaralyq mamandardy daıyndaıtyn mamandar  tájirbıeli, úlken samıtter men halyqaralyq jıyndarda, olımpıadalarda  jumys istegen, tájirbıeli  bolýy kerek.  Sonda ǵana biz halyqaralyq jýrnalıserdiń jumys isteý ádisin úırenýimizge bolady.

– Sizdiń she, bul  máseleni qalaı sheshýge bolady?

–  Bizde halyqaralyq jýrnalısıkanyń damymaýynyń bir sebebi biz keńestik standarttan shyǵa almaı kelemiz, ekinshi redaktýra joq, reıtıń qýyp ketedi, saraptamalyq, oqıǵany baıandaıtyn jýrnalısıka da joqtyń qasy, bizde óziniń oıyn qystyrý, sensasıa qýý, daýǵa aınaldyrý basym.   Shet elde naqtylyq bar, olarda otbasymen oqıtyn gazeti «  New York Times» bolsa, usaq- túıek metroda oqıtyn gazetteri bólek. Bizde halyqaralyq jýrnalıserdi daıyndaý endi-endi qolǵa alynyp jatyr,  aqparattyń kóbi reseıdiń kózqarasymen keledi. Otandyq jýrnalısıkada másele kóp, mamandyqqa túsetinderdiń ózi aqyn, jazýshy, shyǵarmashylyq adamdary  bolyp keledi, jýrnalısıkada basty mindet – aqparat taratý. Osy eki nárseni shatastyrmaý kerek. 

 Yrys Amankeldi  jýrnalıs, Ulybrıtanıanyń Sheffılda ýnıversıtetinde «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqyǵan jýrnalıs

– Nege bizde áli kúnge deıin álemge tanymal  halyqaralyq jýrnalıs maman joq?

– Eń aldymen, "álemdik arenada tanymal jýrnalıs” tirkesiniń sýbektıvti uǵym ekendigin eskergen abzal, ıaǵnı jýrnalısıka sferasynda tórtkúl dúnıege esimi aıan tulǵalar kim degen saýalǵa týra jaýap berý múmkin emes. Opra Ýınfrı eń aldymen, jýrnalıs emes, tok-shoý júrgizýshisi, Arıanna Hafıngton eń aldymen jýrnalıs emes, onlaın medıa-agregatorynyń negizin qalaýshy, nemese Djýlıan Assanjdyń esimi eń aldymen jýrnalıs emes, qupıa málimet kózin taratýshy halyqaralyq uıymnyń quryltaıshysy retinde dúıim jurtqa tanys. Álemde saıasatker de, saýdager de, ınvestor da, tipti jýrnalıs te  “Pýlıtser syılyǵynyń“ mártebesin jete túsingenimen, onyń ár jylda naqty qaı janǵa tabystalǵanynan kóp jaǵdaıda bile bermeıdi. Iaǵnı, búgingi kúnniń kalıbrleýine salsaq, "álemdik arenada tanymal jýrnalıs” ol –zańger, ol – ekonomıs, ol – kásipker, kez-kelgen sala ókili, qatardaǵy qarapaıym tilshiden bir taban bıik turǵyzar ózge salada tabysty, ózindik biregeı qyrly tulǵa.                                                                                                                                                                                                  

 Qazaqstanda álemniń álemniń ár túkpirinen, “Aq úıdiń baspasóz zalynan” nemese “Daýnıng strıtten” tikeleı habar taratqan, utqyr laıv-reportajdar ázirlegen otandyq tilshiler bar. Bul fakt azdyq etse, búginde BUU minberinen sóz alǵan qazaqstandyq stýdent te bar, ıaǵnı halyqaralyq standartta habar berýde qazaqstandyq medı-mamandar eshkimnen kem túspeıdi.  Al, álemdik tanylý uǵymyna keletin bolsaq, meniń jeke pikirimshe, elimizde BBC, CNN syndy sheteldik alpaýyt BAQ-tyń elimizde jeke ókildigi ashylǵan ýaqytta otandyq jýrnalıser álemniń nazaryna iligedi. Buǵan Pragadaǵy amerıkandyq BAQ – “Azattyq” radıosynyń qazaqstandyq korespondenttik pýnkti, nemese jýyrda elimizde ashylǵan National Geogrpahic jýrnaly mysal bola alady, sońǵysy áli elimizdegi birqatar talantty fotojýrnalısterdiń esimin álem jurtshylyǵyna tanytady dep oılaımyn.        

–Halyqaralyq jýrnalıserdi daıyndaýda bizdiń otandyq mamandar neni eskermeı jatady, jalpy kemshiligimiz nede?

–Halyqaralyq jýrnalıs kadryn daıarlaýǵa kelsek, eń mańyzdy tus - bolashaq kásibı maman osy salada óz maqsattaryn aıqyndap alýy shart. Iaǵnı, oqý ornynan alǵan biliminen góri, jýrnalısıkada bilim alýshynyń jeke qabiletteri men óz kásibine degen súıispenshiligi – sheshýshi faktor bolyp tabylady.

Sheteldegi jýrnalısıka mektebinde oqý prosesinde ańǵarǵanym – halyqaralyq jýrnalısıkany “eltaný” nemese belgili bir BAQ-tyń “tarıhy” sabaǵy retinde oqı berýge bolady. Bizdegi sheteldik jýrnalısıkany oqytý osy túsiniktiń sheńberinen aspaıdy... Sondaı-aq, mysaly Ulybrıtanıada ózim bilim alǵan, habar taratýdaǵy halyqaralyq standarttardy praktıkalyq sıpattaǵy deńgeıde ıgerýge de múmkindik bar. Osy maqsatta radıo nemese broadkastıngti tańdasańyz, aǵylshyn tili deńgeıi jergilikti halyqpen para-par, óte joǵary bolýy shart, alaıda qundy praktıkalyq tájirıbe jınaqtaıtynyńyz sózsiz.   

   Al, Halyqaralyq jýrnalıs kadrlerin daıarlaıtyn otandyq oqý oryndary kelesidegideı usynystardy eskerý tıis dep paıymdaımyn:     

 Birinshiden, Qazaqstanda sheteldik jýrnalısıkanyń negizderi, onyń ishinde kirispe, tarıhy ár elderdegi ereksheligi týraly aqparat beretin oqý quraldary bar. Alaıda, álemdik standartta habar berýdiń ózindik erejeleri (onyń ishinde batystyq), sharttarymen tanystyratyn, qazirgi zaman talabyna saı, sheteldik jýrnalısıkanyń praktıkalyq sıpattaryna baýlıtyn oqý materıaldary joqtyń qasy. Osy kemshilik túzelýi shart. 

 Ekinshiden, halyqaralyq jýrnalısıka – ol álemdik til ıgerý, álem jurtynyń ortaq tilinde sóıleý, ıaǵnı, bul taqyryptaǵy dáristi de ár tilde bilim alý tek paıdasyn ákelmek. Til bilgenińiz, ózge tildegi kitaptardan, aqparat kózderinen bilim alýǵa, jańa tendensıalarǵa jol ashady.

Úshinshiden, sheteldik jýrnalısıka mektepteriniń taǵy bir erek tusy – ol “netvorkıng”, ıaǵnı praktık mamandardyń ýnıversıtet qabyrǵasynda sheberlik synyptary udaıy oryn alady, bul – stýdentter úshin jaı ǵana keńes alý emes, sol mamanmen baılanys ornatyp, jumysqa ornalasýdyń taptyrmas múmkindigi.    

İshki, syrtqy saıası aqparattardy berýi úshin jýrnalıs aımaqtyq jaǵdaıdy jaqsy biletin,  proses tarıhymen tereńinen tanys,  fýndamentaldy bilimdi maman bolmasa, júrdim-bardym qarap, materıal jaza salý til biletin adam atqara beretin qyzmet emes. Osy tusta otandyq BAQ-taǵy halyqaralyq jýrnalısiń bolmaý sebebi aıqyn kórinedi.  Bizdiń otandyq jýrnalısıka da halyqaralyq aqparattardyń ústirtin berilýinen bólek, halyqaralyq deńgeıde saýatty aqparat jazatyn qazaq tildi jýrnalısiń joqqa teńdigin baıqadyq. Zertteý barysynda otandyq halyqaralyq jýrnalısıkadaǵy kemshilikterdi izdeýge tyrystym, olardyń eń mańyzdysy mynalar:

Maman tapshylyǵy. Elimizde jýrnalıserdi daıyndaıtyn resmı 18 qurylymdy (Elimizdiń JOO-laryndaǵy jýrnalısıka fakúltetteri men kafedralaryn) qosqanda, jyl saıyn  2000 maman daıarlanady, biraq elimizdegi redaksıalardyń kópshiligi halyqaralyq jýrnalıske kelgende «kadrlyq ashtyqqa» ushyraǵan. Bul orys tildi jáne qazaq tildi BAQ-tarǵa, onyń ishinde respýblıkalyq jáne aımaqtyq baspasózge de qatysty másele. Bul saladaǵy bilim berý júıesi naryq suranysyna daıyn emes, oqý baǵdarlamasy jańartylmaǵan  (tipti kýrs ataýlary qujat túrinde suranysqa saı bolǵanmen, olardyń ishindegi aqparaty syn kótermeıdi). Saldarynan jyl saıynǵy jýrnalıserge degen suranysty (3000—5000) bilim berý júıesi tolyqtaı qanaǵattandyra almaıdy. Tájirıbelik turǵydan barlyq BAQ salasynda bitirýshilerdiń deńgeıi tómen.

Daý transformasıasy. Halyqaralyq taqyrypty medıadaǵy topık retinde qarastyrsaq, birneshe mańyzdy tendensıalardyń qataryn atap ótýge bolady. Bizdegi transformasıa kelbeti orys pen qazaqtyń, nemese qazaq pen uıǵyrdyń, túriktiń arasyndaǵy ultaralyq latentti daýmen shektelip qalyp jatady. Osy arqyly BAQ óziniń saıttaryna reıtıń jınaıdy, aýdıtorıanyń suranysy da osy.

Halyqaralyq jańalyqtardy beretin elimizdegi qazaq tildi BAQ-tarǵa sholý jasap shyqtyq, solardyń ishinde kásibılik, jedeldilik, naqtylyq pen beıtaraptylyq talaptary turǵysynan saýatty jańalyq beretin nómiri birinshi saıt «Azattyq radıosyna» tıesili ekenine kóz jetkizdik. Sebebi, munda otandyq basqa arnalardaǵydaı kúndelikti jańalyqtar ishine halyqaralyq jańalyqtar retinde bir-eki sújetti nemese jarty bet materıaldy toǵyta salý joq.  Arnaıy aıdrlar men baǵdarlamalar bar. Máselen, «Jahan jańalyqtary» men «Eýrazıa Odaǵynan» ózińizge kerek jer júzi jańalyqtaryn qazaq tilinde, saýatty oqı alasyz.

Ekinshi orynda  «24.kz»  arnasynyń «Shet eldik Baq: sholý jáne taldaý» baǵdarlamasy. Baǵdarlama efırge kún saıyn  shyǵady, ýaqyty  5 mınýt, aty aıtyp turǵandaı shet eldik BAQ agenttikterinde jarıalanyp jatqan metarıaldardyń ózektisin qazaq tiline aýdaryp, shaǵyn sholý jasaıdy, bir sholýda keminde eki-úsh taqyryp taldanady.  Bul arna «Zero» reıtıń kórsetkishinde bir aılyq kórsetkishte 50-shi bolyp ornalasyp tur, saıttaǵy oqyrmandar sany osy baǵdarlamaǵa orta eseppen kúnine 150 adamdy quraıdy. 

Ulttyq arnaǵa keler bolsaq, onda shetel jańalyqtaryna arnalǵan naqty aıdar nemese baǵdarlama joq, «Apta.kz» saraptamalyq baǵdarlamasynda jahanda apta ishinde bolǵan jańalyqtarǵa toqtalyp, keminde bir sújet beriledi.  «Habar», «KTK», «31 arnalarda» jańalyqtar ishinde álem jańalyqtary jaıly tabıǵı iri apattar, saıası oqıǵalar jaıly ǵana sújetter jelisin kezdestirýge bolady, «Eýrazıa birinshi arnasynda» jýrnalıs Aımıra Shaýkentaevanyń júrgizýimen «Analıtıka» baǵdarlamasy orys tilinde júrgiziledi, onda elimizde jáne álemde bolǵan sońǵy jańalyqtarǵa jýrnalısiń jeke kózqarasymen baǵa beriledi.

«Tań» telearnasynda halyqaralyq jańalyqtarǵa  kúnine keminde bir sújet arnalady. Onda álemniń túkpir-túkpirinde bolyp jatqan saıası  oqıǵalardy  «BBC», «CNN», «Sınhýa» syndy iri agenttikterge silteme jasaı otyryp, halyqaralyq jýrnalıs Zarına Faızýllına qazaq jáne orys tilderine aýdaryp berip otyrady.   Baspasózden qazaq saıttarynyń ishinde kóshbasynda turǵan «Nur.kz», «Bag.kz», «Shyn.kz», «Qamshy portaly», «Abaı.kz», «Ult.kz», «Namys.kz», «Egemen Qazaqstan», «Zaman», «Alash aınasy», «Aıqyn», «Jas Alash», «Zaman Qazaqstan», «Bolashaq», «Zań» gazeti, «Ana tili», «Túrkistan» syndy kz domenindegi saıttar men portaldar, respýblıkalyq  gazet-jýrnaldar da halyqaralyq jańalyqtary «Álem jańalyqtary» degen aıdarmen beriledi.

Gazet-portaldar da, baspasóz de álemde bolyp jatqan dollar baǵamyna qatysty, Ýkraınadaǵy «Maıdan», «Qarabaq» soǵysy, «Arab kóktemi» Sırıa men Aýǵanstan, «Parıj teraktisi» syndy jer júzinde sońǵy jyldary bolǵan oqıǵalarǵa qatysty materıaldardy jıi kezdestirýge bolady. Biraq,  osy jańalyqtardyń barshasy derlik jiktelip, júıeli túrde taldanyp, oqıǵa ornynan  foto sýretter berilip,  telearnalarda reportajdar júrgizilgen tolyqqandy materıal emes. Demek, Qazaqstan álem jańalyqtaryn siltemeler jáne Reseı men Batys jýrnalıseriniń kózqarasynda berip otyr.

 Belgili jýrnalıs Qasym Amanjoluly - Ýkraınadaǵy jaǵdaıdy óz kózimen kórip, táýelsiz aqparat jınaýǵa tyrysyp qaıtqan qazaq tildi eki jýrnalısiń biri, ekinshisi «Trıbýna» gazetiniń redaktory - Janbolat Mamaı.   

 "Qazaq News Apta" saraptamalyq baǵdarlamasynyń Ýkraınaǵa arnalǵan shyǵarylymyn jýrnalıs bylaı dep bastaıdy: «Ókinishke oraı, biz «daıyn asqa tik qasyq» bolyp úırendik. Álemde qanshama qym-qýyt oqıǵalar bolyp jatyr. Azattyq úshin, azamattyq quqyq úshin, jer úshin, sý úshin, dinı nanym-senim úshin dúnıe dúrbeleńge túsip, kúresip jantalasýda. Al, biz sol kúresterdiń barlyǵyn derlik ózge elderdiń usynýymen, ózge elderdiń qorytyp, saraptaýymen qabyldap jatyrmyz. Munyń memleket úshin, ulttyq qaýipsizdigimiz úshin tóndirer qateri zor. Sol sebepti de óz tarapymyzdan ún qatý maqsatymen Ýkraınaǵa bardyq, kórdik, túsirdik!».

Bir eskeretin jaıt, óz tarapynan  bılik  halyqaralyq máseleler týraly aqparattaryn  otandyq BAQ-ta derbes taratýdy qolǵa alyp, olardy tıisti aqparattarmen  qamtamasyz etýi tıis. Olardy daıyndaý úshin  júıeli jumys qurylymy kerek,  Syrtqy ister jáne Aqparat mınıstrliginiń qyzyǵýshylyǵy mańyzdy ról atqarady. Munda – ekonomıka Instıtýty, shyǵystaný, tarıh pen etnologıa fakúltetteri mamandarynyń bilimdiligi de ról oınaıdy. Respýlıkalyq TV « Halyqaralyq panorama» sıaqty joǵary reıtıńti, sapaly baǵdarlama ashýdy qolǵa alýy  kerek.

 Sebebi,  oqyrman aýdıtorıasy  saıasatker men depýttatyń suhbaty, 3-4 betik RF saıttarynan aýdarylǵan aqparattarǵa qanaǵattanyp otyrǵan kezde  halyqaralyq jýrnalısiń kadr tapshylyǵyn sheshý ońaı másele bolmaıdy. 

   Ázirbaıjandaǵy Hadıdja Ismaılova,  Reseıden Vladımır Pozner, Iýlıa Savchenko, Ózbekstandyq Muhammed Bekjan syndy jýrnalıser aramyzdan shyqpaı jatsa, onda kiná tikeleı bılikte bolar.  Keńestik kezeńde kórshiles túrki elderimen telehabar almasýlar bolyp turatyn. Qazir ondaı almasýlar joq. Ortaq telearna qajet. Túrki tildes jýrnalıserdiń halyqaralyq ortalyǵy bolsa, bizdegi medıa álemdik aqparatty qazaq tilinde saýatty bere alatyn deńgeıge jeter edi.

   Salalyq jýrnalısıkanyń qolǵa alynbaı jatqandyǵynyń bir kemshin tusy osyndaıda baıqalady. Bizdegi «dıletant»  qoǵamda jýrnalısıka halyqaralyq arena turmaq, óz ishimizde ánshi men ázilkeshtiń deńgeıinen aspaı tur.   

     İshki saıasat vektorynyń aýysýy postkeńestik elder úshin álemdik tendensıadaǵy  aqparattyq defısıt, dıktorlardyń qos tildiligi, aýdıtorıa suranysynyń sapasyzdyǵyna  alyp keldi.   BAQ quraldaryndaǵy analızdik kontent pen onyń  konsentrasıasynyń azaıýy  ǵylymı-zertteý ortalyqtarynda ǵana keri zardabyn bildiredi. Áleýmet bolsa ishki jáne aımaqtyq, álemdik saıasatty talqylaýdan jasandy túrde aıyrylyp barady.  

   Májbúrli túrde paıda bolyp otyrǵan aqparattyq vakkýmnan shyǵý úshin syrtqy – ekonomıka múmkindikteri men memleket otandyq oqýlyqtar men ǵalymdarǵa senim bildirip, olardyń jalpy tarıh, mádenıetttaný, ekonomıka, saıasattaný, quqyqtaný,  jýrnalısıka salasynda sapaly kadr shyǵarýyna mán berýinde bolmaq.   Halyqaralyq ǵylymı forýmdar aktıvızasıasy, ishki saıasat jaǵdaı úılesimdiligi, shet eldik áriptestermen tájirbıe almasý, iri aqparattyq agenttikterge jýrnalıser qarajatyn kóterip, tájirbıe –kýrsyna jiberý  basty nazarda bolýy kerek.

 BAQ halyqtyń saıası oılaýyn qalyptastyratyn  birden –bir qural.  Qazaq tildi qoǵam saýatty, óz ana tilinde suryptalǵan ǵana emes, zerttelgen, beıtarap, shynaıy aqparat pen ony jetkizetin saýatty halyqaralyq mamandar kadryna zárý.

Qazaqstan qoǵamynda oryn alǵan senzýra óz ishimizdegi kóp saıası oqıǵalardy ashyq aıtqyzbaıdy, kópshilikke tolyq jetkizýge múmkindik bermeıdi.  Al, halyqaralyq deńgeıdegi aqparatty saýatty, durys jetkizýge aıtarlyqtaı kedergi joq. Osy turǵyda qazaq tildi jýrnalıserdiń halyqaralyq oqıǵalarǵa naqty kózqarasy, tujyrymy, ózindik  ustanymdary bolýy tıis. Jýrnalıser halyq pen bıliktiń arasyndaǵy kópir ispettimiz, demek ol qyzmetimizdi adal atqarý mamandyqqa degen qurmettiń belgisi.

 Aıjan Baqdáýlet