Búgingi kúnde áleýmettik jeli kúlti degen tujyrym óris alyp kele jatyr. HHİ ǵasyrda paıda bolǵan bul sóz kelesi is-árekettermen túsindiriledi: Ómirdegi jańalyqtardyń bárin birinshi áleýmettik jelide jarıalaý, adamdardy óz paraqshalarynda bildirgen pikirlerimen baǵalaý jáne taǵysyn taǵy. Joǵaryda atalǵan tendensıalardyń arasynda ınternet qoldanýshy ata-analar óz balalarynyń sýretterin jarıalaýy Qaırat Nurtastyń «Aýyrmaıdy júrek» áni sekildi tanymal bop ketti. Taıaqtyń eki ushy bar bolǵandaı, sýretterdi kópshiliktiń nazaryna usynýdyń da jaqsy jáne jaman jaqtary bar (sýbektıv kózqaras emes).
Belgili psıholog Dınara Bolat balalar sýretin ınternette jarıalanýyn durys dep eseptemeıdi. Onyń aıtýynsha, kez-kelgen qyz ana atanǵan soń, analyq rólge shekten tys táýeldenip, óz álemin tek balamen shektep, iske aspaǵan maqsatyn sol ana bolý rólimen búrkemelep otyrǵanyn kóremiz. Analar ákelerge qaraǵanda balalarynyń sýretterin jıi jarıalaıdy.
«Balalarynyń sýretin jıi jarıalaıtyn ata-analardyń bul áreketin oń deýge kelmeıdi. Ákelerge qaraǵanda mundaı áreket analarda jıi kezdesedi. Bul jerde ananyń balalarǵa mahabbatynan onyń balalarǵa, óziniń analyq róline shekten tys táýeldi ekendigin ańǵartady. Qalypty jaǵdaıda úılesimdi damyǵan tulǵa, sonyń ishinde áıel zaty balalarynan bólek ózine tabıǵatpen berilgen barlyq róldi qamtý kerek. Al bul jaǵdaıda onyń óz álemin tek balamen shektegenin, óziniń qoly jetpegen arman, iske aspaǵan maqsatyn sol ana bolý rólimen búrkemelep otyrǵanyn kóremiz. Negizgi sýretke (avatarǵa) óz sýretiniń ornyna balalary turǵan jaǵdaıdy da jıi kórýge bolady. Bul ózin umytqan, balalaryn ómirimniń máni dep ózderin aldarqatatyn analarda bolatyn qubylys. Men balalarymnyń sýretin jıi áleýmettik jelige shyǵarmaımyn. Internettegi, aınaladaǵy, alys-jaqyn dos, baýyrlarymyz ul-qyzymnyń jarty jylda, bir jylda qalaı ózgergendigin kórip qýansyn degen maqsat. Al negizi sýretke eshqashan mensiz balalarymnyń sýretin qoıǵan emespin. Sebebi, meniń ornym bólek, balalarymnyń orny bólek. Ekeýin almastyrýǵa bolmaıdy. Ornyn basa almaıdy», - deıdi Dınara Bolat.
Anglıadaǵy Nominat agenttiginiń zertteýinshe, Eýropadaǵy ata-analar balalary bes jasqa tolǵansha ortasha eseppen olardyń 1498 sýretin jarıalap úlgeredi eken. Árıne, balasynyń qandaı súıkimdi ekenin basqalarǵa kórsetýmen maqtanyp, ishindegi egosyn sol sýret astyna jazylǵan komentarı men laıkter arqyly qanaǵattandyratyn áke men sheshege bunyń durys emes ekenin, bunyń shekten shyǵý ekenin túsindirý anaý-mynaý psıhologtyń qolynan keletin sharýa emes.
Sýretterdi ne úshin áleýmettik jelide jarıalaýǵa bolmaıtyndyǵyna qatysty salmaǵy zildeı tórt argýment usynamyz:
Adam ózgeredi
Zań boıynsha 16 jasqa deıin ata-ana balaǵa jaýapty. Ony qol astynda ustaýǵa, onyń atynan sheshim qabyldaýǵa quqyǵy jeterlik. Konstıtýsıa ruqsat bergenimen moraldik qundylyqtardy da attap ótýge bolmaıdy. «Men ony dúnıege alyp kelgen adammyn, ol úshin tún uıqymdy tórt bóldim. Sondyqtan da bóbegimniń sýretin áleýmettik jelige júkteýge quqyǵym bar degen sózdiń tolyq maǵynasynda quqyǵym bar» deıtin ata-analar bolýy múmkin. Biraq, «Ulyń da óser, kókeıińdi teser» degen sózdiń joq emes ekenin eskereıik. Adam eseıgen saıyn psıhologıasynyń ózgeretini zańdylyq. Sol sekildi kishkentaı kezinde túsken sýreti erjetkende ulyńyzǵa unamaýy ábden múmkin. Ózine unamaǵan sýretti eshkim de basqalardyń kórgenin qalamaıdy. Sol sebepti bala men ana arasynda uzaq jyldyq kelispeýshilik pen renishtiń týyndamaýyna kim kepil? Mysaly, psıhologtardyń aıtýynsha,12-13 jasta uıalshaq bolǵandar 20-ǵa taıaǵanda múldem kerisinshe minez ıesine aınalyp shyǵady. Emosıasyn ózine baǵyndyrýdy úırenbegen «ótpeli kezeńdegi» bala úshin bul da tym aýyr tıedi.
Balalar ózderinde tańdaý quqyǵy bolǵanyn qalaıdy
Nominat agenttiginiń saýalnamasyna qatysqan balalardyń basym bóligi «Feızbýkte meniń bala kezimde qandaı bolǵanymdy eske salatyn posttardyń az bolǵanyn qalaımyz» dep jaýap bergen.
Ezoterıka jáne kóz tıý
Ezoterıka – mıstıkalyq ilim. Ony ádette ártúrli adam sanasynan tys is-áreketter arqyly basqalardyń ishki jan dúnıesine áser etý úshin qoldanady. Ezoterıkanyń ne ekeninen habardar ata-ana eshqashan sábıiniń sýretin kópshilikke qoljetimdi etip qoımaıdy. Ezoterık Evgenıı Grınniń aıtýynsha, áleýmettik jelide emshektegi balalardyń sýretin jarıalaýǵa múldem bolmaıdy. Sebebi, bala fızıkalyq turǵyda óte álsiz bolady. Álsizdigi sonsha, oǵan sýreti arqyly jerdiń bir shetinde otyrǵan qara nıetti zalymnyń kózi tıip ketý yqtımaldylyǵy basym. Ananyń yqtıary – balasymen maqtaný bolǵanymen, balanyń din-amandyǵy mańyzdyraq.
Qaýipsizdik
Áleýmettik jelidegi balalardyń sýreti pedofılıaǵa da jol silteýi múmkin. Al ol óz kezeginde sýısıdke aparady. Avstralıalyq ǵalymdardyń júrgizgen zertteýiniń nátıjesi boıynsha, pedofılıa qurbany bolǵan balalardyń 72%-y ózine qol jumsaǵan. Balalarymyzdyń qaýipsizdigin oılasaq sýretterdi múldem jarıalaýǵa qarsy bolýymyz shart. Al jarıalaǵan kúnde kelesi jaǵdaılardy eskerýimiz kerek:
Kóliktiń qasynda túsken sýretti jarıalamaý. Jaman nıetti adamdar sizdi jáne balańyzdy kóligińiz arqyly izdestirip, taýyp alýy múmkin. Sondyqtan da kadrǵa kóligińiz syımaı qalatyn joldardy qarastyryńyz.
Sábıińiz qanshalyqty súıkimdi bolǵanymen olardyń jartylaı jalańash keıipinde túsken sýretti ınternette bólispeńiz. Sizge jáne otbasy múshelirińiz úshin bul sýret óte ádemi bolyp kórinetin shyǵar. Biraq ınternette otyratyn 3 mlrd. adamnyń arasynda psıhıkasy zaqymdanǵan neshe túrli jaman adamdar bar. Olar sábıińizge múldem basqasha kózben qaraýy yqtımal.
Balańyzdyń bóten balalarmen birge túsken toptyq sýretin salmaýǵa tyrysyńyz. Ulyńyz ıakı qyzyńyzdyń dostary nemese synyptastarymen birge túsken sýretin ınternetke júkteýden buryn olardyń ata-anasynan ruqsat suraýdy umytpaǵanyńyz jón. Siz tek óz balańyzǵa ǵana jaýap beresiz. Sonymen qatar, basqanyń balasy týraly aqparat taratýǵa sizdiń quqyǵyńyz joq.
Balańyzdyń hobbıin áshkereleıtin sýretter salmańyz. Sábıińizge ne qyzyq ekenin biletin zalym adamdar olardy kez kelgen jerde kez kelgen jaǵdaıda óziniń quryǵyna iliktire alady.
Sýretke geolokasıany belgilemeńiz. Balańyzben qaıda jáne qashan ne istep júrgenińizdi jasyrýǵa tyrysyńyz. Sebebi, joǵaryda atalǵan izgi nıetten ada kisiler balańyzdyń kóp baratyn jerin geolokasıamen anyqtap alýy múmkin.
Áleýmettik jelige qandaı sýret salsańyz da mynany umytpańyz - sýretińiz ınternetke júktelgen alǵashqy sekýndtan bastap ol sizdiń jeke zatyńyz emes, qoǵamnyń kezekti kóp ıgiligikteriniń birine aınalady.
Avtory: Meıirhan Amangeldıev
Derekkóz: jaqsy.kz
