«Otbasyn josparlaý» degendi qazaq qaýymy osydan 20-30 jyl buryn shamasynda estidi. Órkenıetti elderde otbasy josparlanady eken, sol arqyly ár eldiń, memlekettiń halqynyń sanyn ne kóbeıtip, ne shekteýge bolady eken. Bul–bir qaraǵanda aqylǵa onshama shetindigi joq, oıǵa syıymdy tujyrym sıaqty. Óndiristi, taýar almasýyn, kómir, temir shyǵarýdyń da mólsherlerin mejeleımiz ǵoı. Adamnyń ósip-órkendeýin mejelegende turǵan ne ábestik bar dep qalýǵa da bolady?! Sonaý 1980-shi jyldary Qazaqstanda osy istiń ásirese Reseıden kelgen belsendi kúreskerleri paıda boldy. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy – VOZ degenniń dabyrasyn umytpaǵan shyǵarsyzdar?! Onyń kezekti májilisiniń biri Almatyda ótip, telearnalar men gazet-jýrnaldar úırenshikti atoıshyldyǵymen ýrashyldyǵyna basyp, jamyraı qaqsap, osyndaı bir «sharapatty halyqaralyq uıym bar» dep mıymyzǵa sińirip jibergen. Osy halyqaralyq májilistiń ystyq-sýyǵy basylmaı jatyp, onyń belgilegen baǵdarlamalaryn júzege asyrý jolynda arnaıy mekemeler qyzý jumys isteı bastady. Olardyń ishinde «Aıtaq!» dese tura shabatyn keı uranshyl qazaqtardan quralǵan qoldaýshy, demeýshisi de az emes edi.
Al endi osy «otbasyn josparlaý» degen halyqaralyq sumpaıy da saıqalı «ıgilikti» baǵdarlamanyń qalaı paıda bolǵanyna onyń astaryna úńilip kórińiz.
1974 jyly jeltoqsan aıynda AQSH-tyń ulttyq qaýipsizdik keńesiniń qupıa májilisi bolyp, onda «NSSM-200» shıfrly, qupıa joba qabyldandy. Onda «úshinshi álemge» jatatyn, ásirese musylmandar turatyn elderde bala týýdy azaıtý arqyly, olardyń halqynyń sanyn kemitýdiń «qupıa jobasy» jasaldy. Ol úshin aldymen atalmysh elderde «otbasyn josparlaýdy» úgitteıtin mekemeler ashyp, olardy qarajatpen qoldaý kózdeldi. Jobada otbasyn «josparlaýmen» shuǵyldanatyn mekemelerdiń mindeti anyq kórsetilgen. Basty maqsat «arzan, qarapaıym, zalaly baıqalmaıtyn uzaq ýaqyt áserin joımaıtyn dárilerdi qoldaný arqyly áıelderdi júkti bolýdan tejeý». Qupıa keńestiń memorandýmynyń 33-babynda «bizdiń bul isimizdi endi ǵana damý jolyna túsken elder ózderine jasalyp otyrǵan qastandyq dep qabyldamaýdyń aıla-amaldaryn oılastyrýymyz kerek» deı kelip, bul joba oıdaǵydaı júzege asa qalsa: «2000 jyly jer sharyndaǵy adam sany 500 mıllıonǵa, al 2050 jyly –3 mıllıardqa qysqarady» dep anyq-qanyq kórsetken.
AQSH-tyń qaýipsizdik keńesiniń 1974 jylǵy kezekti májilisinde qabyldanǵan bul «qupıa jobanyń» maqsaty osyndaı edi.
«NSSM-200» jobasynyń keıbir baptary 1990 jyly amerıkalyq baspasózderdiń betine iligip, úlken aıǵaı bolǵany bar. Biraq, Qazaqstanda ony bilgen, mán bergen jan bolǵan joq. Orystan ne kórse, sony isteýdi ádetke aınaldyrǵan qazaqtar muny qýana qabyldady.
Tańdansańyz ózińiz bilińiz, bul qupıa jobany sol kezde Máskeý dereý ilip áketip, qazaq, ózbek, ázirbaıjan, túrkimen sıaqty t.b. ulttar sanyn azaıtý úshin qoldandy. Ásirese, Qazaqstandaǵy orys dárigerleri qazaq áıelderin (ózderine kórinýge kelgen) bala týmaýǵa úgittep, tipti, qursaǵyńdaǵy balany týsań aýrý tabasyń ne ólesiń dep úgitteıtin boldy. Máskeýdiń «Pravda», «Izvestıa», «Komsomolskaıa pravda» gazetterinde qazaq, ózbek kóbeıip barady, orystar azaıyp ketti dep ótirik jylaǵan jymysqy maqalalar jıi jarıalanatyn boldy.
1994 jyly Kaır qalasynda Birikken Ulttar Uıymynyń halyqaralyq kezekti konferensıasy ótti. Onda planetamyzdyń qısaıyp, búlinbeı tıanaqty turǵyda damýynyń birden-bir kózi halyqtyń ósýin josparlap, bir izge salý ekenine mán berildi. Jalpy, bedeldi halyqaralyq uıymnyń kún tártibine qoıǵan máselesiniń jandy másele ekenin moıyndamasqa bolmaıdy. Jer sharynyń bıoresýrsy shekteýli. Al halyq sany mólshersiz ósip, onyń qulqyn tamaǵyn toıdyratyn tamaq jetpese, esh nársemen toqtatyp bolmaıtyn apat bastalýy ǵajap emes. Ondaıda jer betin mekendeıtin halyqtardyń arasynda dısbalans bastalady: bir ǵana qytaı jer júzindegi halyqtardyń tórtten birin quraıdy, zańmen jan-jaqty shektep otyrǵannyń ózinde Qytaıdyń áıelderi bir jylda bir memlekettiń halqynyń sanyna bara-bar bala taýyp otyrǵanyna kóz jumýǵa bolmaıdy.
Sóıtip, «otbasyn josparlaý» baǵdarlamasynda kórsetilgen «analardyń densaýlyǵyna, olardyń deni saý bala tabýyna qamqorlyq, analardyń densaýlyǵyn aldyn-ala tekserip, dárigerlik kómek kórsetý»–munyń bári astyrtyn úlken maqsattyń betindegi perde ekeni, al onyń astarynda asa kúrdeli saıası astar, buratana halyqtardy, ıslam dinindegi ulttardy azaıtý, tipti, jer betinen joıyp jiberý tásilderi jatqanyn qazekemder áli de túsine qoımaǵan sıaqty. Bul baǵdarlamany júzege asyrýǵa qarjylaı kómektesetinder: Dúnıejúzilik Bank, Densaýlyq saqtaý halyqaralyq uıymy (VOZ), IýNESKO, BUU janyndaǵy qonystaný Qory, Otbasyn josparlaýdyń halyqaralyq federasıasy (MFPS), Rokfeller Qory jáne taǵy basqalar bolyp shyqty.
«Otbasyn josparlaý» halyqaralyq aýqymda alǵanda halyqtar keleshegin oılastyrý, qýatty zor mekemeler at salysý qajet bop otyrǵan kúrdeli másele de shyǵar. Biz oǵan qarsy emespiz. Biraq ol qaı ulttardyń, qaı dindegi ulttardyń keleshegin oılastyrý ekenine tereńirek kóz jiberý kerek. Naǵyz adamı qasıet turǵysynan alyp qarasaq, jer betindegi halyq, ult ataýlynyń aman-saýlyǵyn oılastyrý kerek emes pe? Ár ulttyń óz múddesi bar emes pe? Mundaıda ár halyqtyń jer kólemi, jeriniń bıoresýrsy men halqynyń jan sany sarapqa salynbas pa? Óz jerine syımaı jatqandardy shektese shekteýge bolatyn shyǵar. Óıtkeni, óz jerine syımaǵan halyq kórshige basyp kirý sıaqty zorlyq-zombylyqqa beıim turady. Qazirdiń ózinde ondaı mysaldardyń talaıyn keltirýge bolady. Al jer kóleminen halqynyń sany neshe márte az Qazaqstan úshin bul qaıdan shyqqan problema? Muny arjaǵynda qandaı qasiretti saıasat jatty sol kezde?
Iá, sol kezde úlken saıasattyń jeleýine ilikken Qazaqstan basshylyǵy ulttyq múddeni jıyp qoıyp, «otbasyn josparlaý» baǵdarlamasyn Qazaqstanda da pármendi túrde júzege asyrýǵa kiristi. Sol jyldary «qazaq áıelderi shetinen anemıa, qany azdyqpen aýyrady-mys, olarǵa perzent kóterý qaýipti» degen jappaı daqpyrttyń etek alǵany –shynyna kelgende Máskeýdegilerdiń qazaqtyń sanyn kemitýge baǵyttalǵan jobanyń iske kiriskendiginiń aıǵaǵy edi. Al, ótken joly Túrkistan qalasyndaǵy úlken bir meıramǵa barǵan Darıǵa hanymnyń Ońtústik qazaqtaryna balany nege kóp týasyńdar dep urysqany esimizge tússe, bul qandaı saıasat dep úreıimiz ushatynyn nesine jasyraıyq?!
Qazaqstandy jaılaǵan osy úgit-nasıhat, qala berdi jer-jerde ashylyp, eki jaqty qarjylandyryp otyrǵan mekemeler, áıel qursaǵyna bala bitirmeıtin dárilerdiń jappaı etek alýy óziniń orasan zor nátıjesin berdi. Bul oraıda bir-jar óreskel málimetti tilge tıek etsek te jetkilikti. Kóp uzamaı qazaqtar arasynda bala týý eki esege azaıdy: 1000 adamǵa 14 baladan ǵana keletin boldy. Bul ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldaryndaǵy qazaqtar sanynyń kórsetkishimen shamalas edi. 1993-1999 jyldar aralyǵynda osy «otbasyn josparlaý» baǵdarlamasynyń úgit-nasıhatynyń áseri bar, basqa sebepter bar, áıelder resmı túrde 1 mıllıon 415 myń túsik jasaǵan. Iakı 7 jylda, 1,5 mıllıon jas bóbek qoldan óltirilgen. Qazaqtar kóp nárseniń baıybyna barmaı áli de Uly Otan soǵysy dep atap júrgen bes jylǵa sozylǵan 1941-1945 jyldardaǵy soǵysta 500 myńnan astam qazaq ólse, beıbit zamanymyzdyń sol 7 jylynda odan úsh ese qazaq sábıleri qyrshyn ketti. Al, ol degeniń endi bir 15 jyldan keıingi 700 myń otbasy, 700 myń Otan qorǵaýshy azamat nemese Qazaqstannyń eki oblysynyń turǵyny emes pe? Demografıa ilimine arqa súıep, ósimimen eseptesek, sol kezde-aq bul saıasat 4,5 mıllıon adamdy qurtyp jibergen bolyp shyǵady. Qarańyzshy: HH ǵasyrdyń bas kezinde qazaq ta, túrik te 8 mln bolsa, búginde qazaq 11 mln, al túrikter 90 mln-ǵa jaqyn. Myna turǵan ózbek 33 mıllıonǵa taıap qaldy. Biz tipti, táýelsizdik aldyq degen 25 jyl ishinde de ósip kóbeıip jarytqan joqpyz. Al Reseımen uzaq jyl qyrǵyn soǵys júrgizgen chechenderdiń ózi búginde 2 esege kóbeıipti. Bile bilseńiz, sol «otbasyn josparlaý» saıasaty bizde áli de jasyryn júrip jatyr ma dep te qorqamyz. Qazir qazaqtyń jas kelinshekteri alǵashqy bosanarda olarǵa balany tilip alý ádisi (kesarevo sechenıe) ekiniń birine qoldanylýda. Bunyń aqyry ol kelinshektiń endi qaıtyp bala kótermeýine jıi ákep soǵady.
Al, «Baıqońyr» aımaǵyndaǵy, Reseıdiń ártúrli zymyrandarynyń bólshekterin túsirýge jalǵa berilgen aımaqtardaǵy balalar ólimi, balalardyń múgedek bop týýy, aýrý-syrqaýdyń adam estimegen túri shyǵyp jatqany she? Osynyń bárine kim kináli dep oılaısyz? Iá, «Otbasyn josparlaý» Baǵdarlamasynyń «ıgilikti» isteriniń bir parasy, mine, osyndaı. Qazaq áıelderiniń densaýlyǵyna aıaýshylyq bildirgen qamqorshyl jyltyr sózderdiń, genderlik saıasat degenderdiń astarynda úlken qaýip jatqanyn ár qazaq túsinetin kún jetken joq pa?
