“Qamshy” portalynda Qojyrbaıuly Muhambetkárimniń tarıhqa qatysty maqalalary jıi jarıalanyp keledi. Etımolgıa arqyly jańa qısyn, sony derekter taýyp, ózindik úndestikter arqyly tarıhty basqasha sóıletip júrgen jazýshynyń maqalalary kóp talqyǵa túsip, túrli pikirlerge sebep bolyp jatady. “Qamshy” portaly óz minberiniń erkin oı alańy ekenin eskerte otyryp, oqyrman nazaryna Qojyrbaıulynyń kezekti maqalasyn usynady.
***
Jaqynda Reseılik «Rýsskaıa Semerka» gazeti «Temirlannyń ulty kim bolǵan» degen maqala jarıalapty:
«Temirlan barlas rýynan shyqqan. «Barlas» etnonımi Shyńǵysqan zamanynan belgili. Kóptegen derekkózderde barlastardyń túrkiler arasyndaǵy kúshti, bedeldi rýlardyń biri bolǵany aıtylady.
Arap tarıhshysy Rashıd ad-Dın bylaı dep jazady, Shyńǵysqannyń óz balasy Shaǵataıǵa bólip bergen tórt myń qoldyń basym kópshiligi barlastardan turǵan jáne olar basynda mongoldyń barýlas rýy dep atalǵan, mongol tilinen aýdarǵanda «jýan, kúshti». Jáne sonymen qatar «qolbasshy, kóshbasshy, erjúrek jaýynger» degen ataqtardy soǵystardaǵy erligi úshin ıemdengen.
Temirlan únemi óz atalarynyń Shyńǵysqannyń atalarymen týmalas ekendigin aıtyp maqtanyp júrgen jáne oǵan asa kóńil bólgen. Temirlannyń ásker basshylarynyń basym kópshiligi barlastar bolǵan. Qyzyǵy, parsy patshasy Mansur Muzaffarı Temirlanǵa jibergen hatynda Temirlandy «ózbek», «aqsaq Temir» degenine qatty arlanyp, ashýlanǵan. Mine osy sózder Aqsaq Temirdiń parsynyń Shıraz qalasyna joryq jasap, qorytyndysynda qala talqandalyp, tonaýǵa ushyraýyna sebep boldy.
Qazirgi ýaqytta barlas rýy Mongolıadaǵy qalqa-mońǵoldar jáne Qalmaq Respýblıkasyndaǵy (Kalmykıa) qalmaqtar (oırattar) arasynda taraǵan. Olardyń urpaqtary Ózbekstanda, Tájikstanda jáne Qyrǵyzstanda turady» (Rýsskaıa Semerka (27.09.2016 jyl http://russian7.ru/post/kem-po-nacionalnosti-byl-tamerlan/).
Birinshiden, maqala da kórsetilgendeı, Rashıd-Ad-Dın arap tarıhshysy emes. Rashıd-Ad-Dın - Parsy (Iran) eliniń bıleýshisi Qazan hannyń bas ýáziri, Ekeýi de Shyńǵys hannyń tikeleı urpaqtary. Qazan demekshi, Shyńǵys hannyń tegi qazaq bolmasa, urpaǵynyń aty Qazan dep qoıylmaǵan bolar edi.
Ekinshiden, Barlas rýy tek qana qalqa-mońǵoldar men qalmaqtar arasynda emes, olar Bashqurttardyń Tabyn taıpasynyń quramynda da bar. Sonymen qatar, baryn qyrǵyzdardyń arasynda etnonım retinde saqtalsa, qytaı, naıman taıpalarymen birge baǵysh tobyna kiredi. Qyrǵyz ben Bashqurt baryndarynyń tańbalary da birdeı. Baryndar Qyrym tatarlary arasynda da kezdesedi.
Úshinshiden, osy Barlas rýynyń ataýy tek qana bulaı emes, Baaryn, Baryn, Barnaýyl (Baryn aýyly), Barýl (Bári ul), Barýlas (Bári rýlas, ıaǵnı bári bir atanyń balasy) dep te atala beredi. Bul ataýlardyń bári taza qazaqı sózder bolyp tabylady. Áıtpese, bizdiń sózdik qorymyzda Ar, Bar, Barý, Barmaý, Barys, Barlyq, Jolbarys degen sıaqty sózder bolmaǵan bolar edi.
Al, ekinshi býyndaǵy «yn», «aýyl», «ýl», «rýlas» degen sózder ózi–ózinen túsinikti bolsa kerek. Sebebi, osy «yn» degen túbirden týyndaıtyn yndyn, yndyny kebý, yndyq, yndyqtyń túbi, qyn, qynap, (qylyshtyń, qanjardyń qynaby) bul uǵymdardyń tegi áıel degendi bildiredi. Aýyl – túbiri «Aý» (Aýa Ana), ıaǵnı bári bir Ananyń balasy, Ýl (Ul) – bir Atanyń balasy, Rýlas – Atalas degen sóz. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Qazirgi Azıa (Qazıa, Qazaqıa) Atalyq tekti, al Evropa (Ev, Eva, Deva, Devýshka) Analyq tekti quraıtynyń syry osy. Ejelgi shejireshilerdiń batys elderin, sonyń ishinde orystardy da jıender eli deıtinderiniń de syry osy.
Barynnyń (Barýlastyń) rýlyq bólimderin: býrýs, bereken, býtıs, derdjımen, davletbaı, kazah, kalmak, karaelke, kara ýgez, kýlýı, kýzán, kýı-sary, kýstanaı, kyzylbash, kyrgyz, karım, kesek, myshar, mýstafa, ýrúk, sýkýr, sýbeı, sýtek, syskan, tabyn, týktagýl, týlýptar, týrkmen, týngatar, teke, týpeı, ýn, haıskan, sapash, sart, hýpeıs, syzgy, shýran, aıle, akýnchýk, alakaı, býrangýl, ılek-aımagy, ımel, ısángýl, kazah, kalmak, kataı, sývash, taz, tatar, taýk, týrna, ısmaıl, ıýlysh quraıdy.
Ejelgi birtutas Altaı ólkesi tórtke bólingende Reseıge qarasty Altaıdyń bóliginde Barnaýl atty qala bar.
Reseıge qarasty Altaı ólkesiniń ortalyǵy Barnaýl qalasy ataýynyń shyǵý tegine kelsek:
«216. Muńal shyndyǵy boıynsha, bizde noıandyq shen – beki qoıatyn dástúr bar. Bodanshardyń úlken uly Barynnyń tuqymdary osyndaı shenge ıe bolǵan...» (Muńaldyń Qupıa shejiresi. 154 bet.) Mańǵystaýdaǵy Jetibaı kenti (Qaraqıa aýdany) men Shetpeniń (Mańǵystaý aýdanynyń ortalaǵy) arasyndaǵy eldi meken kúni búginde de sol dáýirdiń tiri kýásindeı «Beki», sol sıaqty Kaspıı – Aral aımaǵy Jem ózeni boıynda Kazbek degen jer, qazirgi Grýzıanyń Alandar elindegi (soltústik Osetıa) taý men eldi meken «Kazbek», ıaǵnı Qazaqtyń begi dep atalady.
Sol Bodanshar muńaldyń (sol zamanǵy jazbalardyń bárinde de Bodanshardyń tegi Muńal dep jazylǵan) úlken balasynyń aýylynan Barnaýl (Baryn aýyl) degen toponomıkalyq ataý qaldy.
Qala Altaıdyń soltústik-shyǵysynda ornalasqan, 2014 jylǵy sanaq boıynsha 819 000 adamdy quraıdy. Búgingi Barnaýyldyqtar (Reseılikter) Barnaýl degen sózdiń qaıdan shyqqanyn birde-biri túsindirip bere almaıdy. Sebebi, bul ataý olardiki emes. Atasy, balasyna at qoıarda, onyń maǵynasyn tek sol Atalary ǵana biledi.
Buǵan dálel retinde «Asyl ańyzǵa» júgineıik:
Shyńǵysqan tórt ulyna úles bólip bergende: «243. Shyńǵysqan odan ári bylaı dep jalǵastyrdy:
...Shaǵataıǵa – úsheýin: Qarashardy, Móńkeni jáne Údeń Adaıdy».
Shaǵataıǵa bólingen Qarashar noıan osy Shyńǵysqan qurǵan alyp ımperıany qulatqan Ámir Temirdiń (aqsaq Temirdiń) babasy bolatyn. Ol 1221 jyldyń 22 qazan aıynda Irannyń Nıshapýr qalasyn alý kezinde qaza tapty. Al, Ámir Temirdiń ózi Shyńǵysqan áýletiniń kúıeý balasy, týystyq jaǵynan Shyńǵys hanǵa toǵyzynshy atadan baryp qosylady, ıaǵnı Ámir Temir de, Shyńǵys handa Bodanshar Muńaldyń urpaqtary. Bodanshar Muńal – Qabysh Batyr – Menin Týdyń – Qashýyn (Barlas rýy tarady) – Barýl Adaı...Qarashar noıan... Ámir Temir.
Baryn aýyl (Barnaýl), Barlas rýy, Barýl Adaı - bul Aqsaq Temir shyqqan rýdyń aty.
Bul jaıly Ózbekstannyń kórnekti jazýshysy Berezıkov E.E. óziniń «Velıkıı Tımýr» atty roman-hronıkasynda bylaı dep jazady. «Ámir Temir, sen esińde usta, eshqashan umytpa. Sen Temir Taraǵaıdyń balasysyń, al Taraǵaı - ámir Barǵulaıdyń balasy, Barǵulaı - ámir Ilynǵyzdyń balasy, Ilynǵyz – Bahadýrdyń balasy, Bahadýr – Anjal Noıannyń balasy, Anjal noıan – Sýıinishtiń balasy, Súıinish – Erdamshy Barlastyń balasy, Erdamshy Barlas – Qarashar noıannyń balasy. Al Qarashar noıan bolsa Shyńǵysqannyń týmalasy» (56 bet).
Qazaq qaǵanatyn (Qazaqtyń Alash, Altyn Ordalaryn) kúıretip, búkil álemge túgelge jýyq bıligin júrgizse de Aqsaq Temirge Atam qazaqtyń eń uly qasıetti QAǴAN degen laýazymy berilmegen. Oǵan sen atanyń qarashaǵyraǵynyń ıesi emessiń, dep Gúrgen (kúıeý bala) jáne Ámir Temir degen laýazymdy enshilegen. Ekeýi de «analyq» tekke jatady. Aqsaq Temir bıligin zańdy etýge tyrysyp, Ámir atalý úshin Shyńǵysqan urpaqtarynyń qyzyna úılengen. Áńgimeniń ashyǵyn aıtqanda, qazirgi mońǵoldyń «Ger» – úı sózi de, «Gúrgen» – «kúıeý jigit» sózi de qazaqtyń «kir (kirme)» degen sózinen shyqqan. Baıqaǵanymyzdaı, sózdi zerttegende halyqtyń salt-dástúrimen, tarıhyndaǵy mysaldarmen salystyra zertteý ǵana durys nátıje bermek. Aqsaq Temirdiń aqıqaty osy.
Osy tarıhı jaǵdaılarǵa atalarymyzdyń qandaı baǵa bergendikterin saralaıtyn bolsaq, kez kelgen tarıhtan sál-pál bolsa da habary bar jandar myna jaǵdaıdy ańǵarary sózsiz: Shyńǵys han jaıly qazaq shejiresi birde-bir artyq sóz aıtpaıdy. Ony han, qaǵan (álem bıleýshisi), ádilet úshin kúresýshi, áýlıe (áýlettiń ıesi) dep áspetteıdi. Al, qazaqtyń Altyn Ordasy men Osman ımperıasyn kúıretken Aqsaq Temirge atalarymyz ondaı qurmet kórsetpeıdi. Myna kórshi ózbekter ony Ámir Temir, Saqypqyran, Kóregen dep qurmetpen atasa, bizdiń atalarymyz ony jaı ǵana aýyl, úıdiń aıaǵy aqsaq tentek balasy ispetti Aqsaq Temir dep ataǵan. Qazaqta deni durys, qurmet kórsetetin adamynyń dene kemshiligin esimine qosyp atamaıdy. Áıtpese, ejelgi qazaqta dene kemshilikteri (soqyr, sholaq, búkir t.t.) bar bıleýshiler (handar men qaǵandar) az bolmaǵan. Demek, adam balasy dúnıege keledi, óledi, ólgesin umyt bolady. Tek eki adam ǵana máńgi ólmeıdi: birinshisi elin jaqsylyqqa jaqyndatqan adam, ekinshisi Ata jurtyn sorlatqan adam.
