Nesıe alý bar da, ony merzimindi óteý bar. Osy bir qarapaıym aksıoma esh túsindirýdi qajet etpeıtin syqyldy. Alaıda qaryzyn jabýda qarjysyn jetkize almaı, ýaqytyn keshiktirip alatyn azamattar da bar. Qarjy salasynyń ótkeni men búginin saralaı kele, naryqtyq qatynastar zamanynda saýatty túrde qaryz alý, jalpy halyq pen qarjy ınstıtýttary arasyndaǵy baılanysta nege kóńil bólý qajettigi týrasynda ekonomıs Azamat Qaǵıbatpen suhbatty nazarlaryńyzǵa usynamyz:
«ÁR JAQTAN» BASTALǴAN ARPALYS
«Bizder naryq degen júıege eshqandaı daıyndyqsyz, kózjumbaılyqpen kirip kettik. Toqsanynshy jyldarǵa deıin memleketke arqa súıep úırenip kettik te naryqtyń birde bir detalin, elementin ıgermegen halyq boldyq. Al jekeshelendirý degen júrdi, halyqtyń odan da alyp qalǵan aıtarlyqtaı úlesi joq. Úkimet te sol kezeńde buǵan tıanaqty qaraǵan joq. Kimge nesıe kerek, qansha kerek úlestire berdi. Al tutynýshy da solaı ala berdi. Toqyraý kezeńinde bank, qarjy júıesin jekeshelendirgennen keıin bizdiń eldiń jekemenshik nemese ujymdyq bankteri AQSH valútasyn tasymaldaı bastady. Ol kezde AQSH-tan 1,3 paıyzǵa deıin ósýmen dollar satyp ákep, Qazaqstannyń ishki naryǵynda 15 pen 20 paıyzǵa deıin nesıege berip júrgen kez boldy. Mine osy jaǵdaı 2007 jyly múlde ózgeriske ushyrap, AQSH-ta qarjy daǵdarysy bastalǵan kezde, AQSH óziniń qaryz alýshylarynyń paıyzyn kóterýmen birge ózinen qaryz alǵan memleketterdiń qaıtarym paıyzdaryn joǵary kóterip ákelýge talap qoıǵan. Ókinishke oraı qazirdiń ózinde elimizde qarjy salasynyń áli de bolsa turaqty emes ekenin baıqaımyz. Munyń basty bir sebebi retinde budan 10 jyl buryn muhıttyń ar jaǵynda bastalǵan álemdik qarjy daǵdarysyn aıta alamyz. Sol kezdegi statısıkaǵa kóz jibersek, jer júzinde 60 trıllıon dollardyń aınalymy júrgen bolsa, sol aınalymǵa ekıvalent retinde 6 – aq trıllıon óndiristi ónim deımiz be, qyzmet kórsetý deımiz be osyndaı ekonomıkalyq faktorlar ekıvalentinde turady eken. Sonda ara qatynastary 10 esege alshaqtap ketkenin baıqaımyz. AQSH álemdegi qarjy eń turaqtalǵan, óndiris, ónerkásip oshaǵy damyǵan memleket bolǵandyqtan olardyń ulttyq valútasy sondaı bir quldyrap ketip basqa eldiń ekonomıkasynan qalys qalyp qoımaıtyn el ekenin bilemiz. Álemde 300-deı memleket bolsa sonyń kóbi AQSH dollaryna táýeldi. Óıtkeni dúnıejúzilik saýda qatynastaryndaǵy «alym-berim» máseleleri dollarmen ólshenedi. Keıde «dollarsyzdaný» degen máseleni estip qalamyz. Bul bizge áli erterek nárse. «Dollarsyzdaný» degen onda syrtqy ekonomıkalyq qatynastardan múldem aırylyp qalamyz degen uǵymdy bildiredi».
ALÝY OŃAI, QAITÝY QIYN
«Bizdiń elimizde qazir banktiń eki formasy jumys isteıdi. Birinshi formasy - memlekettiń basqarýyndaǵy, ıaǵnı memlekettiń ıeligindegi «Qazaqstannyń Halyq Banki», kelesisi - ekinshi deńgeıli bankter nemese komersıalyq bankter dep atalady. Qazirgi kúni olardyń uzyn sany shamamen 21-23 – ke jetti. Keıde jabylyp jatady, keıbireýi birigip qosylyp jatady. Bul endi áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerge qatysty.
Árbir jeke tulǵa ózin-ózi jumyspen qamtý maqsatynda kásipkerlik degen uǵymnyń aıasynda túrli nesıelerdi alyp aldy. Nesıelerdi alǵannan keıin bul qarajatpen ónim óndirý nemese qyzmet kórsetý jumystaryn atqarý, nesıeni sodan túsken paıdamen qaıtarý mindetti. Biraq ókinishke oraı bizdiń naryqta ondaı múmkindikter anaý aıtqandaı damyp kete qoıǵan joq. Óıtkeni bizdegi tutynýshylardyń satyp alý qabileti tómen ekenin moıyndaýymyz kerek. Satyp alý qabileti degenimizdiń ózi – eń ber jaǵy kúndelikti tutyný taýarlaryn, ıaǵnı tutynýshy qorjynynda bolýǵa tıisti 66 assortımentti taýardyń ózin qoryqpaı satyp alýǵa búgingi tabys deńgeıi jete bermeıdi. Sondyqtan jańaǵy nesıeni qaıtarýǵa osyndaı kedergiler kóp bolyp, aıaqtan shala beredi. Osynyń kesirinen eń sońǵy kezeńinde qaryz alýshy, tutynýshylar jeke tulǵalardyń qaıtarý máselesi óte kúrdeli bolyp shyǵa kelgen. Sotqa deıingi nesıeni qaıtarmaǵan máseleni kolektorlardyń qatysýymen sheshýge tyrysyp jatqan jaǵdaılar da barshylyq. Alaıda zańdy belshesinen basyp júrgen oqıǵa, faktilerdi joqqa shyǵara almaımyz. Osyndaı bir beı-bereket nárselerdiń kesirinen nesıe alýshylardyń zardap shegip jatqanyn baıqaýǵa bolady. İsker jandarǵa quqyqtyq keńes berýden - múlkin tárkileýge deıingi sharalar qarastyrylyp jatqanymen, jaqsy nátıjesin bermeı otyr. Keı jaǵdaıda onyń úıiniń ishin, júgin dalaǵa shyǵaryp tastaǵanǵa deıin baratyn epızodtardy kórip qalamyz. Bul endi durys emes nárse. Adamnyń quqyǵyn jerge taptaýǵa bolmaıdy. Odan buryn órkenıetti jolmen sheship tastaýdy kolektorlyq zań talap etedi. Kolektorlar eki jaqtyń da múddesin qatar oılaı otyryp, eldegi jaǵdaıdy, quqyqtyq qabiletterin zertteı otyryp qaryzdy qaıtarý máselesine jaqyndaý, sheshim qabyldaý faktory ǵoı. Jalpy qarastyrý joldarynyń ońtaılysy sotqa jetkizbeı, kolektorlardy qaryz alýshy men bank arasyn túsinistikke alyp kelýi - óte órkenıetti jol. «Jalǵyzbyn deseń de, qudaı qoımaıdy, jarlymyn deseń de qaryz qoımaıdy» deıdi. Jalpy bankter óz qyzmetterin durys atqaryp, jumys isteıtin bolsa, mundaıǵa meıirimdilik pen qaıyrymdylyqpen qaraýǵa bolatyn múmkindikter bar. Ózgeniń aqshasyn aınalymǵa salyp, sodan ózine ruqsattalǵan paıyzbenen paıda taýyp, jańaǵy aqshanyń kiris-shyǵysyn qadaǵalap otyrǵan mekeme ǵoı. Klıentterin joǵaltyp almas úshin olardyń paıyzdaryn tómendetý, jeńildik kórsetý nemese belgili bir merzimge grafıkterin ózgertý arqyly baıaýlatý degen sıaqty tásilderdiń tıimdi bolary sózsiz. Nemese bir jylǵa ma, belgili bir merzimge toqtata turý degen máseleni bankter atqara bilýge negizi qabyletti.
ALMAQTYŃ DA SALMAǴY BAR
Nesıeniń túri kóp qazir. Tipti aılyqqa deıin qaryz, jyldam qaryz, paıyzsyz qaryz deıtin bar. 15 mınýt ishinde alaqanyńa qalaǵan nárseni sala qoıady eken. Qaryz alýshylar da onyń qaıtarymyn eskermeı-aq jyldam qaryz alýǵa beıim turady. Qaıtarǵan kezde qıynshylyqqa tap bolady. Al qaryzdy alǵannan keıin óteý kerek! Ol endi Zańda da, adamgershilikte de bar. Al ony ótemeı qashyp ketý, meken-jaıyn ózgertý degenge barmaý kerek. Nesıe alýshy men berýshiniń arasynda qatań kelisim-shart bolýy kerek. Osyndaı qatań kelisim-sharttyń qaıtarymy, negizgi ýaqyty, talaby barlyǵy kórsetilgen eki jaqtan bekitilgen jaǵdaıda baryp nesıeni alý men berý júrgizile bastaıdy. Jalpy qaryz alyp, ony ýaqytyly tólep, paıdasyn kórgen, jalaqylaryn ósirgen, áleýmettik jaǵdaılaryn jaqsartqan sýbektiler kóp Qazaqstanda. Bar! Bir emes, birneshe ret alǵandary da bar. Oǵan bankter qoldaryn qaqpaı beredi. Óıtkeni ol senimin aqtady, senimnen shyqty.
Naryqtyń zańdylyǵy óte qatań zańdylyq. Naryq eshkimdi músirkemeıdi. Naryqqa keıde Úkimettiń qaýqary jetpeı de qalatyn da jaıttar bar. Óıtkeni ózi baǵa taǵaıyndaıdy, ózi tarıf taǵaıyndaıdy. Qalasań da, qalamasań da meniń baǵam, tarıfterim osy deıdi. Sondyqtan naryqtyń zańdylyǵynda suranys jáne usynys degen eki - aq nárseniń tepe-teńdigimen júredi naryq.
QANAǴAT - QARYN TOIDYRADY
Suranys degen nárse biz aıtar edik, kóbinese tutynýshylyq qabiletten, tutynýshylyq sýbektilerden baryp shyǵady. Al suranys naryqtyń zańdylyǵynda sheksiz. Bir kóligiń bolsa sen ekinshisin alǵyń keledi, nemese úsh bólmeli páteriń bolsa bes bólmelisin alǵyń keledi. Osylaı adamdy sheksizdikke qaraı jeteleı beredi. Al usynys degenimiz ony qamtamasyz etýshi, óndirýshi nemese jańaǵy ony paıda boldyryp berýshi sýbekt. Olar shekteýli. Suranystyń bárin qanaǵattandyra beretin múmkindik naryqta joq. Sondyqtan suranys pen usynystyń tepe - teńdigin nesıe alýshy men nesıe berýshiniń deńgeıinde qarastyrǵannyń ózinde túsinikti bolady. Al suranys pen usynystyń qanaǵattandyrylý deńgeıin mysal retinde ımport pen eksporttyń deńgeıinde atap kórýge bolady. Qazir munyń da tepe-teńdigi alshaqtap ketti. Osyndaı qaryz alyp, oǵan biz mynadaı istesek, mynadaıdy satyp alyp, odan mynadaı paıda kórsek degen esepti qarastyratyn otbasylyq búdjet degen bolady. Sonyń bári otbasylyq adamdardyń oıynan shyqqanan keıin ǵana baryp táýekelge barý kerek. Bizge táýekelge barmaı qansha bolsa sonsha qalap jiberip, nebir sheteldik avtokólik alyp, bolmasa toı jasaı sap artynan ony qalaı qaıtarylatyndyǵy belgisiz bop qalatyn nemquraıylyqqa barmaý kerek. Qazirgi kezde adamdar ózderin sondaı bir esepke beıimdeý kerek.
OTANDYQ ÓNDİRİS – QYMBATSHYLYQQA TOSQAÝYL
Bizdiń elde ımporttyń úles salmaǵy - 70, al eksporttyń úles salmaǵy - 30-aq paıyz. Sondyqtan kez kelgen adamnyń qalaǵan nársesin satyp ala almaýy qymbatshylyqqa kep tireledi. Ondaı qymbatshylyqty joıýdyń bir ǵana máselesi – Otandyq óndiristi damytý. Sóıtip ishki naryqty qamtamasyz ete bilýde. Bul degenińiz ana ımporttan keremet arzan. Bizde jasyratyny joq, otandyq ónim ishki naryqta ilgeri jyljymaı otyr. Bireýdiń nársesine táýeldi bola berýden góri ózimizdiń ishimizden almastyratyn tehnologıalardy oılap tabýymyz kerek. Shulyq pen kóılek tigý degen bizdiń qoldan kelip tur ǵoı mysaly! Shıkizat degen ózimizde jetip artylady, nege biz ósimdik maıyn syrttan alamyz degen sıaqty. Biz áli alypsatarlyqta júrmiz. Anaý bireýdiń óndirgen dúnıesin alyp kelip, myna jerge birneshe tıyn qosyp sodan paıda kórip júrmiz. Ol degenińiz - kapıtalızmniń jabaıy elementteri dep atalady eken. Naǵyz naryqtyń óziniń prosesterine bul jatpaıdy. Bizdiń de óndirip jatqan ónimderimiz bar ǵoı endi. Biraq básekege qabiletti bola almaı otyrmyz. Janymyzda alyptar tur qazir. Solardyń taýarlaryn ákep tastaǵan. Reseıdiń, Qytaıdyń taýarlarynyń dızaıny kóz tartyp, baǵasy da bizdikinen tómen bop tur ǵoı. Al endi osyǵan Úkimetten qoldaý bolýy kerek. Úkimet qoldaý úshin birinshi kezekte ımportqa tosqaýyl qoıý kerek. Qarapaıym nárselerdiń bárine tosqaýyl qoıyp, eksportty yntalandyrý máselesi asa ózekti! Mysaly, Eýropanyń jetekshi elderinde kásipkerlikpen aınalysýshylardy yntalandyratyn mynandaı dúnıeler bar eken: men naryqty qamtamasyz etemin, osyny óndiremin deıtin bolsa, el úkimeti onyń ıdeıasyn qaraıdy. Eger ómirsheń dep tabylsa úsh-bes jylǵa deıin salyq salmaıdy eken. Úkimet qazirgi kezde qaıtarymysyz maqsatqa qarajatty kóp beredi. Kórdińiz be?! Olımpıada ótkize salý, chempıonat ótkize salý degen sıaqty. Qaıtarylatyn joba degenimiz – óndiristik tıptegi kásipkerlikter. Olar qaıtarylady. Qaıtarylǵanda da eselep turyp paıdasyn alyp keledi. Sondyqtan Úkimettiń ózi qaıtarymdy maqsatqa kóbirek kóńil bólse. Úkimettiń bir jyldyq nemese alty aılyq esebin tyńdap otyrsaq, bir jaǵynan qarajat jetispeýshiligi bolyp jatsa, endi bir jaǵynda eseptiń ishinde qomaqty qarajat jumsalynbaı, keıin qaıtaryp berip jatqan faktiler shyǵyp jatady. Qarjy jetispeıdi dep aýyzdy qý shóppen súrtemiz de, myna jaǵyna artyq berip jibergen qarjyny qaıtaryp álekpiz. Bul jerde josparlaýdyń qateligi bar. Ekinshi eshteńe tyndyra almaıtyn jerge qarajat bólip jibergen degen de oı týyndaýy múmkin. Beleń alyp ketti. Jemqorlyq degen ózi bir kásibı jumysqa aınalyp ketti. Ne toqtatý kerek te, ne zańdastyrýdyń kezi keldi!
Quralaı Hasenqyzy
