Buryn «Qazaqstan» ulttyq telearnasynan belgıalyq jeke iz kesýshi Erkúl Pýaro týraly shytyrman oqıǵaly telehıkaıa kórsetilgeni eldiń esinde. Oǵan deıin álemge áıgili Sherlok Holmstyń da óz isiniń kásibı mamany bolǵandyǵyn jaqsy bilip keldik. «Jeke iz kesýshi» dese, oıymyzǵa HİH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basynda ǵumyr keshken sol Sherlok Holmstyń birden orala ketetini ras. Al Keńes odaǵy kezinde bular syndy jekemenshik detektıv týraly áńgime qozǵaý múlde múmkin emes edi. Qazir kerisinshe, kórshi memleketterdiń ishinde Reseıdiń ózinde jeke iz kesýshilik qyzmeti jumys istep, oń nátıje kórsetýde.
Jalpy, óz erkimen jeke iz kesýshilikke baratyndardyń barlyǵy – burynǵy quqyq qorǵaý organdarynda qyzmet atqarǵan mamandar. Olar ózderiniń kóp jyl boıy jınaqtaǵan mol tájirıbelerin odan ári jalǵastyryp, qylmysqa qarsy kúreske jumsaýǵa bel býyp kirisedi. Burynǵy tártip saqshylary zeınetke shyqqan kezde azamattyq ómirge beıimdele almaı, toqyrap qalady. Qoǵamǵa áli de bolsa paıdasyn tıgizýge múmkindikteri jetip, kúsh-qaırattary tasyp turǵan jastarynda jumyssyz qalsa, kúızeliske de ushyraıdy. Sondyqtan da olardyń jetik meńgergen isterin odan ári jalǵastyrǵany jón sıaqty.
Eske sala ketsek, 2011 jyly Aqordada quqyq qorǵaý organdary júıesine demılıtarızasıa jasaýdy bastaý qajettigi jóninde jıyn ótken edi. Sonda Elbasy Nursultan Nazarbaev qoǵamǵa jeke detektıv qyzmetin engizý kerektigi jaıynda sóz qozǵap: «Munyń ózinde jeke detektıv qyzmetin engizý zańdylyq pen quqyq tártibin qamtamasyz etý, azamattardyń quqyqtary men erkindikterin, memleket múddesin saqtaý múmkindikterine baılanysty birqatar sharttarmen jáne shekteýlermen sabaqtasýy tıis», – degen bolatyn. Iá, naryq zamamanynyń óz talaby bar. Biz de táýelsizdik alǵaly beri álemniń damyǵan elderiniń ozyq úrdisterin úırenip, júzege asyryp jatyrmyz. Tipti, 2005 jyly álgindeı jeke iz kesýshilik qyzmetti legalızasıalaý týraly zań jobasy daıyndalyp, Parlament qaraýyna usynyldy. Artynan pikirsaıys órship, bul jumysqa qarsy tarap basym túskendikten, zań jobasy keri qaıtqan bolatyn. Odan keıin she?
– Jeke iz kesýshiler ınstıtýttary quqyqtyq memleketterde baǵzy zamannan jumys isteıdi. Bizdiń elde bul másele qyzý talqylanyp baryp, basylyp qaldy. Alaıda, zaman talaby bolǵandyqtan, qaıta aınalyp kelip otyrmyz, – deıdi «Advokattar forýmy» qoǵamdyq uıymynyń tóraǵasy Taır Nazhanov. Naqty talapqa súıensek, jeke iz kesýshi buryn sottalmaǵan, joǵary zańgerlik bilimi bar, kem degende 3 jyl quqyq qorǵaý organynda eńbek etken adam bolýy tıis. Kez kelgen qylmysty ashýdaǵy mańyzdy tetik – aqparattyń moldyǵy. Al qylmysqa qarsy kúreste quqyq qorǵaý organdary bolsyn, qorǵaýshylar bolsyn, jeke iz kesýshilermen birlese jumys istese, bul sheshim qoǵamdaǵy tynyshtyqty saqtaýdaǵy mańyzdy kúsh bolmaq. Eger zań qabyldansa, jeke iz kesýshilerdiń aqparatty qupıa saqtaýlaryna, qandaı jaǵdaıda da jarıa etpeýlerine, adamdardyń jeke ómirlerine qol suqpaýlaryna basa nazar aýdarylýy qajet. Sebebi, jańa zamanda quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmeti zańdarmen rettelip, tolyq qalyptasqan deńgeıde. Elimizde «Qazaqstan Respýblıkasynyń ishki ister organdary týraly» jáne «Jedel izdestirý qyzmeti týraly» zańdar bar. Osy eki zańǵa sáıkes, qylmystyq izdestirý júıesiniń enshisine bólingen qomaqty qarjynyń barlyǵy qoǵamnyń ıgiligine jumsalýda. Sondyqtan da jeke iz kesýshilerdi qylmystyq izdestirý qyzmetiniń bir balama túri dep qana qarastyrý kerek.
Erkeǵalı BOLATULY
