Qazir álemdik naryqta munaı baǵasy arzandap jatyr. London bırjasynda AQSH-ta óndiriletin munaıdyń quny osy aptanyń basynda 7 paıyzǵa arzandap ketti. Sarapshylar «AQSH-ta sońǵy úsh jylda munaı baǵamy bulaı arzandamaǵan» dep otyr. Nú-Iork qor bırjasynda da qara altynnyń quny 13-14 qarasha aralyǵynda aıtarlyqtaı tómendedi. Brent markaly munaı baǵasynyń bir barreli qazir naryqta 66 dollar bolyp tur.
13-14 qarasha kúnderi birden quny tómendegen munaı baǵamyna qatysty derekterdi biz arnaıy syzybamen kórsetýdi jón kórdik:
Halyqaralyq ekonomıka salasyn zertteýshi mamandardyń paıymdaýynsha, AQSH prezıdenti Donald Tramptyń 5 qarasha kúni Iran munaıyna tyıym salýǵa qatysty málimdemesi de baǵanyń kúrt tómendeýine yqpal etpeı qoımady.
«AQSH qazir Iranǵa qatysty ekinshi sanksıasyn iske qosty. Donald Tramptyń resmı túrde Iran munaıyn alýǵa tyıym salýy munaı baǵasynyń kúrt tómendeýine ákelip soqtyrdy. AQSH-tyń maqsaty - Iran ekonomıkasyn tómendetý. AQSH energetıkalyq sanksıa salý arqyly Irannyń munaıdan túsetin tabysyn 0 paıyzǵa deıin tómendetkisi keledi. Munyń sońy álemdik naryqta munaı baǵamynyń túsýine ákeldi. Munaı baǵamynyń kúrt tómendeýi álemde shıki munaı óndiretin óndiris oryndarynyń kóbeıýine ákelip soqtyrady. Aldaǵy ýaqytta munaı eksporttaýshy elder arzan munaıdan az túsim túskennen keıin qosymsha qorynda qazylmaı jatqan munaıyn satýǵa shyǵara bastaıdy. Birqatar elder arzan túsimniń ornyn satylymǵa kóp munaı shyǵarý arqyly toltyrǵysy keledi. Budan keıin munaıdyń baǵasy tipten kóterile qoımaıdy. Eger bolashaqta OPEK eksportqa shyǵatyn munaı baǵasyna naqty shekteý qoımasa, satylymdaǵy kóp munaıǵa suranys ta bolmaı qalady. Naryqta munaı kóp bolǵannan keıin onyń baǵasy da arzandaı beredi», - deıdi halyqaralyq ekonomıka salasyn zertteýshi ǵalym Jumadilda Baıahmetov.
Osylaısha ekonomıs-ǵalym aıtyp otyrǵandaı, satylymda munaıdyń kóp bolýy baǵany quldyrata bermek. «Mysaly, 2017 jyly álem boıynsha táýligine 9,4 mln barel munaı tutynylady dep boljanǵan. Artynsha bul boljam dóp kelmeı, halyqaralyq energetıkalyq agenttik bul kórsetkishti táýligine 1,6 mlnǵa deıin túsirdi», - deıdi ǵalym.
Mamandardyń paıymdaýynsha, munaıdyń álemdik tutyný qorynyń bulaısha naqty boljanbaýy da munaı baǵasyn tómendete beredi. Buǵan qatysty sarapshylar, «optımısik boljamdardyń ózi aldaǵy eki jyldaǵy munaı baǵasy 60 dollardy ǵana quraýy múmkin ekendigin kórsetedi. Al pesımısik boljamdar tipten alańdatady. Ol boljamdarǵa súıensek, keleshekte munaı baǵasy tipten 30 dollarǵa qulaýy da múmkin» deıdi.
Biz ekonomıs-sarapshylar usynǵan derekterdi arnaıy grafıkamen kórsettik. Tómende munaı baǵamyna qatysty 2020 jylǵa deıingi boljam syzbamen kórsetildi.
Sóıtip, mamandar aıtyp otyrǵandaı, munaıdyń álemdik naryqtaǵy quny endi qymbat bolmaıdy. Al Qazaqstanǵa ne isteý kerek?
Biz munaı qorynyń moldyǵy jaǵynan álemdegi munaıly degen 15 memlekettiń qataryna enemiz. Mamandar «bolashaqta Qazaqstan úshin syrtqa shıki munaıdy eksporttaı bergennen góri elimizde munaıdy óńdeý tehnologıasyn jetildirgen tıimdi bola túsedi» deıdi. Buǵan qatysty hımıa ǵylymynyń doktory, profesor Hakim Sýerbaev bul daǵdarysta munaı hımıasyn jetik meńgergen elder utylmaıtynyn alǵa tartty.
«Qazaqstan jylyna 60,2 mln tonna shıki munaı óndirip, syrtqa eksporttaıdy. Qazir munaı óndiretin kóptegen elder munaı hımıasyn jetik meńgerdi. Olar munaıdy shıkideı satqannan góri munaıdan ónim alýdy 92 paıyzǵa deıin jetkizýdi jón kórip otyr. Munaıdan kir jýǵysh zattar, sabyn, plasıkalyq ydystar, jıhazdar alyp ekonomıkasyn damytyp otyrǵan elder bar. Qazir álem daýryǵyp ketti. Bırjada shıki munaıdyń kóbeıip ketkeni sonshalyq, suranys tómendedi. Aldaǵy ýaqytta munaıdyń ornyn almastyratyn nanomaterıaldar kóbeıedi. Ǵylym qaryshtap damý ústinde. Jalpy, munaı óńdeýdiń birneshe ádis-tásilderi bar. Birinshi aıdaý, krekıng, rıformıng, gıdolkrekıng, gıdrotazalaý basqalar. Munaıdan Qazaqstanda benzın, dızeldi otyn mazýt alynady. Biz osy mazýtqa deıingi ónim alýdy bilemiz, ári qaraı qazbalamaımyz. Munaı qory elde kóp bola tura ushaqqa qajetti dızeldi otyndy ózge elden ımporttaımyz. Benzındi de ózge elden ákelemiz. Ózimizde shıkizat kóp, biraq odan ónim ala almaı ózgeden suraımyz. Bul óte úlken olqylyq. Sondyqtan biz úshin bolashaqta shaǵyn munaı óńdeıtin zaýyttar salý, munaı óńdeıtin kásiporyndary modernızasıalaý óte ózekti másele. Ózimizde óndiriletin shıki munaıdyń tym quryǵanda, 40 paıyzy elde óńdelgende munaı baǵasy qulap ketti dep abdyrap otyrmas edik»,- deıdi hımıa ǵylymynyń doktory, profesor Hakim Sýerbaev.
Sondaı-aq ǵalymnyń aıtýynsha, bizdiń munaıdyń ishinde kúkirt qosylystary kóp. «Eger munaı hımıasyn jetildirip alǵanymyzda munaımen qosylyp shyǵatyn ilespe gazdy uqsatý qıynǵa soqpaıtyn edi», - deıdi maman. Mamannyń baıyptaýynsha, ilespe gazdy uqsata alǵanymyzda naq búgingideı kógildir otyndy da ózgeden suramaı ózimizde óndirýge bolar edi.
«Munaıdy eń sońǵy daıyn ónimge deıin óndirýge Izraıl, Germanıa Fransıa, Italıa elderi qazir myqtap kirisip jatyr. Jerinde bir túıir munaıy joq elder munaıdan ónim óndirýdi jolǵa qoıyp alǵan. Al biz shıkizatty arzanǵa satqanymyzǵa toqmeıilsip júrmiz. Álemdik naryqtaǵy munaı baǵasy tómendegen saıyn shıkizat satatyn elderdiń uıqysy qashady. Munaı endi bareline 140-150 dollar bola qoımaıdy. Burynǵydaı qymbat munaı kelmeske ketti. Endeshe munaı hımıasyn jetildirip, odan daıyn ónim alý biz úshin ózekti bola túsedi. Keleshekte shıki munaı satyp, búdjettiń búıirin toq ete almaımyz. Muny uǵyný kerek te, munaı hımıasyn jetildirýdi qazirden qolǵa alý qajet», - dedi ǵalym Hakim Sýerbaev.
Qarlyǵash Zaryqhanqyzy
