BUU-na qarasty mal sharýashylyǵy salasyn zertteýshi FAO (federaldy agrarlyq birlestik) ortalyǵynyń málimetinshe, veterınarıasy jaqsy damyǵan AQSH, Ulybrıtanıa, Avstralıa, Almanıa, Italıa tárizdi elderde ár túrli indettiń sebebinen bir jylda mal basynyń 7 paıyzy shyǵynǵa ushyraıdy. Al bul kórsetkish Qazaqstanda 30 paıyzdan asyp jyǵylady.
Elimizde jalpy sany 27 mıllıon mal basy tirkelgen. Olardyń 6,5 mıllıonyn iri qara maly quraıdy. Byltyrǵy jyly respýblıka boıynsha mal indetine baılanysty asa qaýipti dep 20 epızotıkalyq oshaq tirkelgen. Sondaı-aq, byltyr mal basy aýrýyna qatysty 1000-ǵa jýyq ınfeksıalyq dert anyqtalypty.
Ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov aýrý maldyń etin básekege sala almaıtynymyzdy, bul rette halyqaralyq talaptardyń erekshe qatań ekenin ashyp aıtyp otyr. Ǵalymnyń paıymdaýynsha, osyǵan qatysty tek bir baǵytta emes, keshendi jumystar júrgizilýi kerek.
-«Ol úshin birinshi kezekte veterınarıa salasyndaǵy memlekettik úlesti kóbeıtý qajet. Sebebi6 bul salada saýatty mamandar joqtyń qasy. Qazir veterınar mamandar aýyldyq jerlerde jetispeıdi. Tipti osy salada bilim alǵysy keletin jastar az. Aýyl,aımaqtarǵa olar barǵysy kelmeıdi. Sondyqtan saýatty mamandar legi bolýy úshin veterınar mamandyqtarynyń mańyzdylyǵyn áleýmettik sala mamandarymen teńestirý kerek. Budan keıin profılaktıka isin jetildirý kerek. Damyǵan jáne damýshy elderdiń tájirıbesine súıensek, olardyń veterınarıasy normatıvtik bazaǵa saı materıaldyq jáne tehnıkalyq qormen qamtamasyz etilip otyr. Mal basyna zamanaýı tásilmen dıagnostıka jasaý, asyl tuqymdy maldyń tuqymyn muzdatyp saqtaý, zertteý jumystaryn júrgizý ózge elderde jetilgen. Al bizde osy jaǵy óte kenjelep qalǵa»,- deıdi ekonomıt-ǵalym Jumadilda Baıahmetov.
Jalpy, derekterge júginsek, bizdiń elde maldyń uryǵyn muzdatyp saqtaý jáne ózge elden satyp alý úrdisi 1998 jyldan bastap qoldanysqa ene bastady. Sol jyldary eń alǵash Avstralıadan asyl tuqymdy maldardyń embrıondary ákeline bastaǵanda «bul jobanyń keleshegi kemel bolady» destik. Áttegen-aıy, ol kezeńderde bastaý alǵan is búginde sanaýly sharýashylyqtardyń ǵana qyzyǵýshylyǵyn arttyryp otyr. Ókinishtisi sol, mal tuqymyn muzdatyp ósirý isinde biz statısıka boıynsha oq boıy ozyq shyǵa almappyz.
Mysaly, Eýropa elderinde maldyń embrıondaryn muzdatyp qatyryp saqtaý túri 100 paıyzǵa deıin jetse, maldyń jeke basyn saqtaý 60 paıyzǵa jetken. Tipti «ǵylymy kenjelep qaldy» dep biz muryn shúıiretin Afrıkanyń ózinde mal basyn saqtaý 40 paıyzǵa jetse, maldyń tuqymyn muzdatyp qatyryp saqtaý 20 paıyzǵa jetken. Al Qazaqstanda maldyń tek jeke basyn saqtaýdyń ózi 20 paıyzǵa jeter jetpes bolsa, embrıondaryn muzdatyp qatyrý jaǵy múlde esepke alynbaǵan.
-Bizde maldyń óz basyn saqtaý kórsetkishi 20 paıyzdyń aınalasynda ǵana bolyp otyrǵanda, maldyń embrıondaryn muzdatyp qatyryp saqtaýdy qaıtip sóz etemiz? Sondyqtan bul isti jappaı qolǵa alýǵa áli daıyn emespiz. Ras, bizdiń ázirge halyqaralyq standartqa saı mal basyn saqtaýǵa, asyl tuqymdy mal alýǵa qarym-qabiletimizdiń tómendigin buǵan deıin de birqatar halyqaralyq sarapshylar sóz etti. Jalpy, mal sharýashylyǵyna qatysty derekterge súıensek, elde 1993 jyly 34 mıllıon mal basy bar edi. Bul kórsetkish 2007 jyly 13 mıllıonǵa deıin tómen túsipti. Osy jyldarda qazaq 61,5 paıyz malyn joǵaltqan (!) Buǵan qosa taǵy bir qyjyl, kezinde qazaqta 21 túrli asyl tuqymdy mal basy bolsa, qazir jalǵyz Edilbaı qoıymen ǵana maqtana alamyz. Ras osy ýaqytqa deıin atqarýshy bıliktegiler mal sharýashylyǵyna qatysty biraz sharýalardy atqardy. Tipti mal basyn asyldandyrýǵa qatysty arnaıy baǵdarlama da qabyldanyp, sheteldiktermen kelisimshart jasasyp, olardyń asyl tuqymdy maldaryna mal tuqymyn tektendirmek te boldyq. Alaıda mundaı isterdiń deni óz jemisin bermegeni de jasyryn emes,-deıdi mal sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory, Aıtjan Ospanov.
Sóıtip, ǵalymdarymyz mal basyn asyldandyrýda, ózge elden asyl tuqymdy maldyń embrıondaryn satyp alýda áli de sol naýqanshyldyqqa boı aldyryp otyrǵanymyzdy jasyrmaıdy. Eger osy isti naqty sheshe alǵanymyzda kóptegen máselelerdiń aldyn alar edik desedi mamandar.
-Eýropa ǵalymdary maldyń ózin emes, muzdatylǵan embırondaryn saqtap, ony óz maldarynyń jatyryna salyp mal tuqymyn alýdyń sheberine aınalǵan. Eger biz mal basyn saqtaýdyń onyń ishinde maldyń embırondaryn muzdatyp qatyrý jaıyn meńgersek birinshiden, elge shetelden asyl tuqymdy mal tasýdyń mashaqatynan arylatyn edik. Qanshama qarjy jelge ushpaıtyn edi. Óıtkeni shetelden asyl tuqymdy maldyń óz basyn ákelgennen góri, onyń embrıondaryn ákelý arzanǵa túsedi. Ekinshiden, shetelden ákelingen asyl tekti maldyń qatyrylǵan embrıonyn ózimizdiń jergilikti mal basynyń jatyryna salyp onyń ósip-ónýine jaǵdaı jasaı alsaq, onda biz bastysy ózimizdiń klımatymyzǵa beıimdelgen mal tuqymyn alamyz. Alǵan tólimiz sýyqqa tózimdi, ortaǵa tez beıimdelgish bolady. Bul degenińiz, maldyń ósip-ónýine kepildik bar ekenin bildiredi. Sondyqtan bizdegi mal ósirýshi kásiporyndardy memleket qýatty tehnologıamen jabdyqtap, tehnologıalyq jaǵynan qarymdy bolýyna jaǵdaı jasaýy tıis. Sosyn arnaıy mamandarmen jasaqtalǵan zerthanalar legi ashylsa, bul is óz baǵytymen jyljyr edi,-deıdi Aıtjan Ospanov.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
