Qan tazartý adam densaýlyǵy úshin asa paıdaly. Mamandar er kisilerge jyl saıyn 5-6 ret, al áıelderge 4-5 ret qan ótkizip turýdyń paıdaly ekendigin aıtady. Keıde bir nemese birneshe márte qan beretin adamdardy zerttegende, olardyń uzaq jyl boıy aǵzasynyń bastapqy qalyptan aýytqymaıtyny baıqalǵan.
Adam aǵzasy tepe-teńdikti tez qalpyna keltiretin erekshe qasıetke ıe. Qan bergen soń (300-400ml) qantamyrdaǵy suıyqtyq kólemi azaıǵan saıyn qannyń arterıaldy qysymy da ózgeredi. Ol jilik maıdyń jumysyn jaqsartady. Ýaqytyly qan aldyryp otyrý adam aǵzasyn jaqsartyp, jaǵymdy áser beredi. Óıtkeni, ýaqytyly qan aldyratyn adamnyń tamyrynda qan uıyp qalý (tromb) bolmaıdy, olardyń ornyn jańa paıda bolǵan molekýlalar men jasýshalar basyp otyrady. Qan berý kezinde deneniń qorǵanys qyzmeti artady, zat almasý kúsheıedi. Munyń bári qan berýshiniń ózin jaqsy, sergek sezinýine ákeledi.
Fın ǵalymdary qan aldyrýdyń mıokard ınfarkty bolý qaýpin 88 paıyzǵa tómendetetinin aıtady. Mamandar atap kórsetkendeı, qan aldyryp, denedegi artyq temirden arylǵan er kisilerde júrek-talma aýrýlary toǵyz ese az kezdesedi. Al adam aǵzasynda temirdiń kóptigi ınfarktqa jol ashatyn kórinedi. Buǵan qosa, temir – denedegi prosesterdi totyqtyrý-qalpyna keltirý katalızatory bolyp tabylady. Qan aldyrý - denedegi temirdi azaıtyp, ateroskleroz aýrýyna shaldyqtyrmaıdy.
Qazirgi tańda qan berý men qan aldyrý degen eki «uǵym» qalyptasqan. Birinshisi, qan berý – donorlyq. Bul belgili bir medısınalyq ortalyqqa (Qan berý ortalyǵy) óz erkińmen baryp, arnaıy medısınalyq tekseristen ótkennen keıin, denińiz saý, qanyńyz naqty talapqa saı bolsa, "ózge naýqastarǵa paıdasy tıer" dep, belgili mólsherin qol tamyrdan alady. Sóıtip, biraz tynyqtyryp, shokoladyn, shaıyn berip, qashan, qansha qan alynǵany týraly mórlengen qaǵazben úıińizge qaıtarady. Áldebir naýqasqa qan qajet bolyp, sizdiki jarap jatsa, bul úlken saýap.
Ekinshisi - qan aldyrý. Ony kóbinese, «hıdjama» dep atasa, birden bilip jatamyz. Ol súlik qurtpen nemese arnaıy ydystardyń kómegimen deneńizdiń belgili bir núktelerinen «aram» qandy alý.
Sonymen, hıdjamaǵa toqtalsaq...
Ǵalamtor derekterine súıensek, qan aldyrýdyń tarıhy kóneniń kózinde jatyr. Ertede kóne Mysyr, Orta Azıa, Saýd Arabıasy elderinde bul ádis arqyly em júrgizý keńinen taraǵan. Qazirgi kúni de bul elderde hıdjama jasaıtyn arnaıy ortalyqtar bar. Hıdjama jasaıtyn mamandy «hıdjam» dep ataıdy eken. Arab tilinen aýdarǵanda hıdjama «sorý» degen maǵynany bildiredi.
Shetelde arnaıy oqyp kelip, elimizde bul ispen aınalysyp júrgen adamdar az emes. Hıdjama jasap júrgen mamandardyń aıtýynsha, hıdjamanyń eki túri bar: biri — qurǵaq, ekinshisi — dymqyl. Qurǵaq hıdjama kezinde denege vakýmdyq banki qoıylady. Bul em túri ilgeride bizdiń elimizde de keńinen taraǵan. Ájelerimiz otpen denege banki qoıyp, sýyqty shyǵaratyn bolǵan. Al dymqyl hıdjamada deneni tilip, vakýmdyq bankige aram qan sorylyp alynady. Tilik aýrýdyń túrine baılanysty deneniń ár jerine salynady. Deneni tilýdiń de eki túrli ádisi bar. Birinde — dene bir-eki mıllımetr ǵana tilinedi. Teriniń astyndaǵy aram qandar syrtqa shyǵady. Al ekinshi ádis kezinde tilik sál tereń bolady. Bul ádisti kez kelgen adam jasaı almaıdy, tek qana oqyǵan, arnaıy bilimi bar mamannyń ǵana qolynan keledi. Hıdjamanyń eki túriniń de adam densaýlyǵy úshin mańyzy zor. Qannyń quramyndaǵy leıkosıtter kóbeıip, qan aınalymy jaqsarady. Bulshyq etter men býyndardyń, júıke júıesiniń jumysyn jaqsartady. Qan aınalymy jaqsarǵannan keıin ımýnıtet nyǵaıyp, teri men maı bezderiniń jumysy jaqsarady. Denedegi ýly toksınder men shlaktardyń syrtqa shyǵýyna yqpal etedi. Keıingi kezde halyq arasynda hıdjama arqyly emdeletinder kóbeıdi.
Bir eskertetin jaıt! Adamdy emdeý kezinde jiberilgen qatelik keshirilmeıtinin eskersek, bul emniń túrimen aınalysatyndar árbir núkteni seze biletin, óz isine uqypty, sanıtarlyq tazalyqty qatań saqtaıtyn jan bolǵany jón. Qan arqyly taralatyn aýrý túrleri bar ekendigi málim. Eger bir adamnyń vakýmdyq bankisin kelesi bir adamǵa paıdalansa, emdelýge kelgen naýqas taǵy bir aýrýdy jamap alary anyq.
Hıdjama jasatpaǵan adamdardan alǵash qan alynǵan kezde onyń túsi qoıý qońyr bolyp shyǵady eken. Eki-úsh emnen keıin ǵana qannyń túsi qyzarady. Qannyń túsi taǵamǵa baılanysty bolady. Densaýlyqqa paıdasy az, zıandy taǵamdar qannyń quramyna áserin tıgizedi. Jalpy hıdjama jasaǵannan keıin adam tynyǵý kerek.
Qan aldyrý arqyly emdeý ádisin qytaılyqtar myqtap jolǵa qoıǵan. Ol jaqta arnaıy ortalyqtar bar. Olar tek qana qan aldyrý, balmen emdeý arqyly kóptegen aýrýdyń aldyn alady. Keıingi jyldary Reseı de bul em túrine kóp kóńil bóle bastady Bizdiń elde de osy em túrin qolǵa alǵan arnaıy shaǵyn ortalyqtar ashylýda.
Eskerte ketetin bir jaıt, júkti áıelderge, emizýli balasy barlarǵa qan aldyrýǵa bolmaıdy. Qanynyń quramynda qant kóp, qany az adamdarǵa da hıdjama jasaýǵa tyıym salynady. Júregine jasandy apparat ornatqan naýqastarǵa da qan aldyrý zıan. Baýyr, ót, talaq sekildi ishki múshelerine ota jasalyp nemese olar alynyp tastalǵan azamattarǵa da qan aldyrýǵa ruqsat joq. Jasy toqsannan asqan qart kisilerge de hıdjama jasalmaıdy. Sebebi júregi álsiz adamdardan qan alý - qaýipti.
Súlikke keler bolsaq...
«Súlik adam denesine jabysqan kezde eń birinshi óziniń asqazany úshin taza qandy soryp alady, ıaǵnı shaǵady. Sodan keıin baryp et pen teriniń arasyndaǵy aram qandy sorady. Al kóptegen ortalyqtarda bir adamǵa salynǵan súlikti qustyryp, ekinshi bir adamǵa salyp jatady. Súlikti qustyrǵan kezde denesindegi aram qan syrtqa shyǵady da, onyń asqazanynda qan qalyp qoıady. Ony ekinshi bir adamǵa salǵan kezde tispen birge álgi adamnyń qany da ketýi múmkin. Sondyqtan súlik saldyrǵan kezde de adamdar abaı bolǵany jón. Múmkindigi kelse, óziniń arnaıy súligin aparǵany durys» - deıdi mamandar.
Hıdjama jasaýshylardyń sózine sensek, qan aldyrýdyń paıdasy kóp. Al bul týraly medısına salasynda júrgen mamandardyń pikirin qashan da qundy: «Turǵyndar arasynda qan aldyrý arqyly emdeletinder bar. Biraq qan alýdyń paıdasy men zıany ǵylymı túrde dáleldengen dep aıta almaımyz. Sondyqtan, bul em túri medısınalyq turǵydan zerttelýi kerek. Bul em túrine asa saqtyqpen qaraǵan jón. Sebebi, qan arqyly taralatyn gepatıt sekildi aýrý túrleri kóp. Eger sanıtarlyq tazalyq saqtalmasa, adam aýrýǵa shaldyǵýy múmkin. Al aýrý juqtyrmasyńa eshkim kepildik bermeıdi, Deneden qan alyp emdelýdiń ishinde gırýdoterapıanyń tıimdiligi zor.
Al súlik qandy sormas buryn sol jerdi zalalsyzdandyrady. Sodan keıin baryp sorady jáne paıdaly elementterdi qanǵa jiberedi. Al hıdjama halyq arasynda endi ǵana keńinen taralyp jatyr. Jalpy medısınalyq tájirıbe barysynda qan aldyryp ınfeksıa juqtyrǵan naýqastar bar. Qan alýshy adam quraldaryn taza ustamaǵandyqtan, tilingen jerge ınfeksıa túsedi. Sondyqtan, turǵyndardyń mundaı em túrine asa saqtyqtpen júgingeni jón. Sebebi, qan arqyly juǵatyn gepatıt V, S jáne VICH sekildi aýrý túrleri bar. Dertine shıpa izdeımin dep júrip, taǵy bir aýrýdy juqtyryp alýdan saqtaný kerek».
Túıin. Aýrý jibergen Alla onyń emin de jiberedi. Bireýge qan aldyrý jaǵady, bireý dáriden, endi biri saýmal iship-aq emdeledi. Nege senseń, em sodan bolady. Tipti «qara sýǵa semirgen» degendeı, shyn senseń, qara sýda da em bar. Bastysy – senim, nıet. Denimiz saý, sanamyz bútin, baýyrymyz bútin bolsyn!
