Beısenbek Zıabekov ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Bankter Úkimetten demeý qarjy alyp, ony halyqqa qymbat nesıege berip  qana otyrǵanyn aıtady, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi.

– Beısenbek Zıabekuly, biz osy ýaqytqa deıin «Qazaqstandaǵy bank sektory TMD kólemindegi ozyq júıemen damyp keledi. Eldegi bank salasynyń básekege qabilettiligine kúmán joq» degen aqparattarǵa senip keldik. Áıtse de qazir qaısybir bankterdiń «qaırańda qalǵan qaıyqtaı» kúı keship otyrǵany jasyryn emes. Siz kezinde bank sektoryn basqarǵan maman, ekonomıs ǵalym retinde eldegi bank júıesin qojyratyp alǵanymyzdy moıyndaısyz ba?

– Qazir eldegi bank salasyna qatysty syn aıtýshylar da, janashyr peıilmen aqyl-keńes berýshiler de jetip-artylady. Óz basym «bank júıesi durys baǵytty betke almasa, toqyraýǵa ushyraıdy» degendi osydan tup-týra 15 jyl buryn aıtatyn jerde aıtyp, jazatyn jerge jazǵan bolatynmyn. Osy máselege baılanysty ózindik usynystarymdy ótkize almaı, dal bolǵandardyń biri men edim. Kezinde bank salasyna qatysty mamandar tarapynan aıtylǵan eskertpeler men usynystar eskerilgende, bizdiń bank júıesi naq qazirgideı qojyraýǵa túspeıtin edi. Ókinishke qaraı, ol kezderi sózimiz tyńdalmady. Endi kelip amalsyz bank sektorynda oryn alyp otyrǵan olqylyqtardyń bar ekenin moıyndamasqa laj joq.

– Mysaly, tıisti tarapqa baǵyttalǵan qandaı usynys-eskertpelerińiz eskerýsiz qalǵan edi?

– Biz kezinde «eldegi bank salasy ekonomıkamyzdy damytý maqsatynda jumys istep jatqan joq» degendi ashyp aıttyq. Bizdiń eldegi bank júıesi áý bastan básekege qabiletti bolýdy bilmedi. Bankter Úkimetten demeý qarjy alyp, ony halyqqa qymbat nesıege berip taratyp  qana otyr. Mundaı úrdistiń damý men órkendeýge jetelemeıtini sol kezdiń ózinde belgili bolǵan. Muny biz aldyn ala boljap, bajaıladyq. Óz basym sol kezdiń ózinde aımaqtyq bankter qurý qajettigin jetesine jetkize dáleldedim. Máselen, búginde respýblıka halqynyń 43 paıyzy aýyldy jerlerdi meken etedi. Biraq  osy ýaqytqa deıin sol aýyl-aımaqtaǵy halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq ahýalyn jaqsartý maqsatynda birde-bir bank quryldy ma? Joq, qurylǵan joq. Bul másele sol kezderi eskerilýi kerek edi. Alaıda bul usynystarymyz eskerilmedi. Jasyratyny joq, bizde naqty aıtylatyn usynystar legi barshylyq. Biraq sol utymdy oılardy der kezinde birden tájirıbege engizýge kelgende enjarlyq basym.

– Endi osy olqylyqtardan qutyla alamyz ba? Úkimet aımaqtyq bankter qurýǵa endi kirisse kesh pe?

– Biz osy ýaqytqa deıin «Qazaqstandaǵy bank júıesi TMD kólemindegi eń ozyq júıemen damyp keledi» degenge senip keldik. Buǵan qosa biz kúni búginge deıin bankte qyzmet etetin mamandardy, qarjygerlerdi ǵulama ǵalymdarmen teń dárejede kórdik. Aınalyp kelgende, jaǵdaı tipten basqasha edi. Tipti qajet deseńiz, qazirdiń ózinde bizdiń bank júıesinde bilikti mamandar saýsaqpen sanarlyq ekeni jasyryn emes. Qazaqstanda áli de bolsa saýatty bank sektory qalyptaspaǵan joq. Biz áý bastan bank júıesin ulttyq ekonomıkaǵa beıimdep baryp qurýymyz kerek edi. Bizdiń ulttyq ekonomıkanyń negizi munaı men gazdan bólek, agrosektor ekenin únemi aıtyp júrmiz. Biraq naq osy agro salany damytýǵa kelgende, aýylǵa qarjy bólýge kelgende asyqpaımyz.  Eger biz osy ýaqytqa deıin bankter arqyly aýylǵa arzan nesıe aparyp, aýyldyń ekonomıkalyq áldeýetin kóterip alǵanymyzda, syrttan keletin qaryzǵa táýeldi bolyp otyrmas edik. Bizdegi bank salasy, áli kúnge deıin  shetelden keletin qarjyǵa táýeldi bolyp otyr. Eldegi bank júıesi sheteldiń arzan nesıesimen qorektenýge tym beıim bolyp aldy. Eskergenge bul – óte qaýipti dúnıe. Bank júıesin órkendetý úshin biz aldymen osy qaýipten arylǵanymyz jón. Bank salasy ulttyq ekonomıkanyń turaqty damýyna sebepshi bolýy kerek. Mine, sonda ǵana bul salada belgili bir jetistikterge qol jetkizýimizge bolady. Mysaly, qazir bizde aýyl sharýashylyǵynda nesıe júıesi atymen joq. Jyl saıyn aýylǵa bólinetin qarjyny qandaı jolmen jetkizý kerektigine bas qatyramyz. Aýylǵa qarjyny birese holdıńter arqyly jiberemiz, endi birde «muny jergilikti ákimshilikterge júkteý kerek» deımiz. Áıteýir, aýylǵa baǵyttalǵan qarjyny bólý tetigi jyl saıyn ózgeriske túsedi de jatady. Bul turǵyda bizde belgili bir júıe jetispeıdi. Eger osy ýaqytqa deıin aýylǵa nesıe júıesin quryp bergenimizde, bul júk sál de bolsa jeńilder edi.  Elde aýyldyń qarjylyq júıesin arttyratyn bankter bolýy kerek. Bir eskeretini – ol bankter tek memlekettik bank bolýy tıis. Máselen, Keńes ókimeti kezinde aýyldyń nesıelik portfeli 68 paıyzdy qurapty, qazir bul kórsetkish 3-aq(!) paıyz. Aıyrmashylyq jer men kókteı. Eger aýyl alǵa jyljysyn, aýyldyń qabileti artsyn desek, onda Agrobankter qurylýy kerek. Biraq taǵy da qaıtalap aıtamyn, ol bankter memlekettik bolýy tıis...

– Ózińiz bilesiz, Úkimet árýaqytta bankterdi qoldap otyrady. Daǵdarys kezinde birqatar  bankterdi óziniń qoltyǵynyń astyna aldy. Qalaı oılaısyz, bankterdi memleket qamqorlyǵyna alý qysyltaıańda olarǵa dem bere me?

– Negizinde, bank salasy – ekonomıkanyń «kúretamyry» ispetti nárse. Al osy «kúretamyrdy» biz – endi-endi aıaǵynan tik turyp kele jatqan memleket kezinde jekemenshiktiń qolyna berip qoıdyq. Biz jibergen negizgi qateliktiń biri osy boldy. Esińizde bolsyn, endi-endi Táýelsizdik alǵan tustary  bank júıesin jekemenshiktiń qolyna berýge kelgende bas qatyryp oılaný kerek edi. Sebebi ár memleket óziniń qarjylyq saıasatyn ońtaıly jolǵa qoıyp, halqynyń áleýetin kóterý úshin oǵan arnaıy bir qural-jabdyq qajet. Mine, mundaıda birden-bir paıdalanatyn qural bank júıesi ekeni belgili. Al biz osyqarjylyq quraldy tym erkinsitip jiberdik. Memlekettik baqylaýdy azaıtyp aldyq. Sondyqtan bul arada taǵy da sol memlekettik baqylaý, qadaǵalaý máselesiniń sheti shyǵady.

– Bizdiń qaısybir qarjygerlerimiz «taıaý bolashaqta otandyq bankterdiń aýqymy keń sheteldik naryqqa shyǵý múmkindigi bastalady» degendi aıtyp qalady. Siz óz tarapyńyzdan mundaı pikirlerge qalaı qaraısyz? –Jalpy, biz ózi ásireqyzyl pikirler aıtýǵa tym beıimbiz. «Otandyq bankter taıaý bolashaqta syıymdylyǵy keń sheteldik naryqqa shyǵa alady» degenge óz basym sene qoımaımyn. Ol úshin, árıne, bizge áli biraz mańdaı ter tógý kerek. Menińshe, bul baz bireýlerdiń asyra siltep aıtqan oılary bolýy kerek. Negizinen, biz bank júıesin jasaqtaýda áli de bolsa basqany qoıyp, bilikti mamandarǵa qol jetkize almaı otyrmyz. Osyǵan qatysty bir mysal aıtaıyn. Máselen, Japonıada bankter arnaıy mamandardy qyzmetke alarda árqıly kózqarastaǵy, ártúrli pikirdegi adamdardy jumysqa alýǵa tyrysady eken. Bul rette japondardyń oıy «qandaı da bir mekemede dáıim pikir qaıshylyǵy bolyp turýy kerek. Sonda ol mekemeniń jumysy alǵa basady» degenge saıady. Ras, logıkalyq túrde oılasańyz, pikir qaıshylyǵy bolǵan jerde qoǵam damıdy. Bizde kerisinshe, tek bank salasy ǵana emes, kez kelgen mekemede komandalyq júıemen jumys isteý degen bir dert bar. Bul dert sońǵy kezderi ásirese qarjy salasynda asqynyp bara jatqanyn moıyndaýymyz kerek. Tamyrtanystyq dendegen jerde qarjy saıasaty damymaıdy. Negizinen, qarjy saıasaty asqan salqynqandylyqty talap etedi. Meniń oıymdy túıindeı kele aıtarym — osy. Biz bank sektoryn jandandyrý úshin aldymen osy komandalyq turǵyda jumys isteýden arylýymyz kerek. Bul salanyń áleýeti sonda ǵana artady. Sonda ǵana baryp biz nátıjeli jetistikterdiń jemisin kóretin bolamyz..

– Ózińiz bilesiz, sońǵy jyldary Qazaqstanǵa sheteldik bank júıesi kele bastady. Qarjy júıesinde sheteldiń ekspansıasyna táýeldi bolý qazaqqa ne beredi dep oılaısyz?

– Men óz basym qarapaıym tutynýshy retinde sheteldiń bankisinen nesıe alamyn ba, álde otandyq bankterdiń qyzmetine júginemin be, oǵan asa tańdaý jasap jatpaımyn. Sondaı-aq bul rette maǵan qaısysynyń qyzmeti tez ári jyldam, paıyzdyq tólemi arzan bolsa bolǵany... Bul bir dep qoıyńyz. Ekinshi jaǵynan sheteldik bankterge qarap, bizdiń otandyq bankter básekege qabiletti bolýdy oılanýy tıis. Sondyqtan sheteldik bankterdiń elge kelýine jeke basym oń kózqarastamyn. Menińshe, bul – qazaqqa básekege beıim bolýdy úıretedi dep úmittenýimiz kerek...

– Kerisinshe, bul úrdis qarjylyq qaýipsizdigimizge qandaı da bir nuqsan keltirse she?

– Óz basym, budan asa qaýip kórip otyrǵan joqpyn. Sheteldik bankter jekelegen bank sektory bolǵandyqtan olar qarjylyq qaýipsizdigimizge nusqan keltire qoımaıtyny anyq. Tek sheteldik banktermen memlekettik mańyzy bar jobalardy qarjylandyratyn kezde abaı bolyp, kelisimshartty «jeti ret ólshep bir ret kesý kerek» dep oılamyn.

– Qazir ózińiz tárizdi ekonomıs mamandar  «eldegi ónerkásipti damytpaıynsha, bank júıesin damytý múmkin emes» degen pikirlerdi jıi aıtady. Siz munymen kelisesiz be?

– Álbette, kelisemin. Eger bank júıesinde naqty ekonomıkany biletin, aldyn ala ekonomıkalyq boljam jasaı alatyn azamattar otyrsa, bul másele ózinen ózi sheshimin tabar edi. Baıyptap qarasaq, 2007 jyldan beri bizdiń eldegi nesıe berý kólemi birneshe esege deıin kóbeıgen. Al osy aralyqta óndiris qýattylyǵy artty ma? Óndiristiń aýqymy qanshalyqty keńeıdi? Mine, biz kezinde osy jaǵyn tereńdep zertteýimiz kerek edi. Sol kezderi halyqqa ońdy-soldy esepsiz berilip jatqan nesıege baqylaý qoıylyp, onyń oryndy-orynsyz jumsalyp jatqany qadaǵalanǵanda, naq qazir siz ben biz ónerkásiptilik qarqynymyzdyń álsizdigi jaıynda áńgime qozǵamaıtyn edik. Ol kezderi bankter óndirispen etene jaqyn aralasýdy múlde oılamady. Bile bilgenge óndiris pen bank tyǵyz baılanysta bolǵanda, negizinen paıda kózi bankke túsetin edi. Ónerkásipti, otandyq bıznesti bankter arzan nesıemen qamtyǵanda ekonomıkamyz da qarqyn alatyn edi. Bankter de ár jyl saıyn Úkimetten qoldaý qarjy surap otyrmaıtyn edi...

– Suhbattasqanyńyzǵa rahmet...

Suhbattasqan Qarlyǵash Zaryqqanqyzy