Dúnıejúzilik Densaýlyq saqtaý uıymy ótkizgen halyqaralyq forýmda «Taǵam ónimi jáne ómir sapasy» atty baıandamasynda Kanadanyń azyq-túlik ınspeksıasynyń dırektory Lýıza Karer «bizde ósiriletin asyl tuqymdy jylqynyń etin, qymyzyn Azıa elderine, onyń ishinde Qazaqstanǵa tasymaldaý oıymyzda bar» degendi aıtyp qaldy. Sondaı-aq, Kanada qazirde qymyz ben shubattan ónim alýdy úırenip, tipti qymyzdan aǵzaǵa qajetti qurǵaq tabletkadaǵy dárýmender shyǵarýǵa da den qoıa bastaǵan.
Jalpy, Qazaqstandaǵy Qazaq taǵamtaný akademıasy bıeniń saýmaly men qymyzynyń densaýlyqqa paıdaly ekenin dáleldegi biraz ýaqyt boldy. Bul rette atalmysh akademıanyń prezıdenti Tóregeldi Sharmanov myrza talaı dáıekterdi alǵa tartyp júr. Ǵalymnyń aıtýynsha, bıeniń saýmalynda adam aǵzasyna aýyr tıetin trans maı qyshqyly bolmaıdy. Osydan baryp, ol densaýlyqqa paıdaly, aǵzaǵa sińimdi bolady.
Jalpy, dúnıejúzilik Densaýlyq saqtaý uıymynyń esebine júginsek, biz joǵaryda atap otyrǵan trans maı qyshqyly aǵzada túrli qaterli aýrýdyń týyndaýyna sebepker bolady. «Ásirese álem ósý deńgeıine alańdaıtyn obyr dertiniń qozdyrǵyshy – osy trans maı qyshqyly» deıdi mamandar. Trans maı qyshqyly halyq eń kóp tutynatyn sút jáne et taǵamdarynda kezdesedi. Osyǵan oraı qazaq ǵalymdary ǵana emes, qymyzdyń aǵzaǵa paıdaly ekenin Eýropalyqtar da dáleldeýde.
Buǵan qatysty UǴA akademıgi Tóregeldi Sharmanov «Qazir Eýropa elderi qymyz ben shubattyń qasıetin uǵynyp, jylqynyń etin de tutyna bastady. Tipti kóptegen elderde qymyzdan qurǵaq tabletkalar jasalyp, ony arnaıy dárihanalarda da sata bastady. Sondaı-aq, balmuzdaq, kondıterlik ónimder, ıogýrt jasaǵanda, sıyrdyń sútin emes, bıeniń saÝmalyn qosyp júrgen óndirýshiler de bar. Muny biz de arnaıy dáleldep, bıeniń saýmaly qosylǵan kondıter ónimderin, ıogýrttardy, balmuzdaqtardy jasap kórdik. Olarda trans maı qyshqyly bolmaǵandyqtan jeńil ótedi. Úlbirep dámi ózgeshe bolyp turady» - dedi
Negizinde, mmamandardyń paıymdaýynsha, densaýlyqqa asa paıdaly qymyzdyń qadirin qazaqtan buryn shetel bilip otyr. Mamandardyń aıtýynsha, Qazirde Izraıl, Germanıa, Norvegıa tárizdi elderde qymyzdyń quny da joǵary, óndirilý tehnologıasy da sapaly. Salystyrý úshin sóz etsek, bizdiń elimizde qymyzdyń ortasha baǵasynyń bir lıtri 450-500 teńge dollar bolsa, Izraılde jáne Germanıada 1 lıtr qymyzdyń quny 15 dollardan kem emes. Ekonomıkalyq paıdasy bylaı tursyn, ultynyń densaýlyǵyna kól-kósir utymdy tusy baryn sezingen ızraıldik kásipkerler tipti saýmaldan rasymen de balmuzdaq pen ıogýrt jasaýdy meńgerip alypty. Bul rette sol eldiń profesory Reýven Iagıl «bıeniń sútinen jasalǵan balmuzdaq pen ıogýrttarǵa qant qosylmaıtyndyqtan bul ónimderdiń qant dıabeti dertine berer daýasy kóp ekenin» barynsha dáleldeýde eken. Al otandyq ǵalymdar «sapasy joǵary qymyzdyń adam aǵzasyndaǵy ót joldaryn tazalaýǵa, baýyr-búırek jumysyn jaqsartýǵa berer shıpasy mol» dep otyr.
Buǵan qatysty bizge pikir bildirgen bıologıa ǵylymynyń doktory, profesor Murat Nyǵmetov qazaq aldaǵy ýaqytta qymyzdy uqsatýdy zamanǵa saı tereń meńgerý qajettigin alǵa tartty.
«Qazir qymyzdyń paıdasyn Kanada men Germanıa qatty uǵyna bastady. Buǵan taǵy bir dálel: nemis kásipkeri Gans Solmannyń osydan eki jyl buryn qymyzdyń dárýmenderge baı ekenin eskerip, qymyz sózin «Kýmylak» dep almastyryp patenttep alǵanyn bárimiz jarysa jazǵanbyz. Qazaqtyń jaby tuqymdy jylqylaryn ósirip, odan ónim alyp otyrǵan Gans Solman saýmaldyń qurǵaq túrin jasaı alatynyn da jasyrmaǵan bolatyn. Tehnologıasy damyǵan elder qymyzdyń qasıetin uǵynyp keledi. Mysaly bir lıtr túıeniń shubatynda 528 kkal bolsa, bıe sútinde 961, sıyrdiki 460 kalorıany quraıdy. Sondyqtan qymyzdyń adam aǵzasyna berer paıdasy mol. Qazirde bizdiń halqymyzdyń 99 paıyzy reseptsiz dárihanalardan dári-dármek alyp ózin-ózi emdeýge beıim. Tipti túrli bıologıalyq belsendi qospalardy iship densaýlyǵyn qurtyp alyp júrgen jandar da barshylyq. Sol bıologıalyq belsendi qospalardyń ornyn osy qymyz, qymyran, saýmal ispetti aǵzaǵa paıdaly tabıǵa qospalar arqyly almastyrar bolsaq talaı dertke daýa tabylar edi. Mysaly, 1 tabletka qurǵaq ónimniń ishinde 1,24 gram qymyz bolady delik, bul degenińiz - sol bir túıir tabletkanyń ishinde V1, V12, V16, S dárýmenderi bar ekenin bildiredi. Al kúnine 1 gram S dárýmenin qabyldaý ımmýn tapshylyǵyn joıyp, túrli dertterdiń aldyn alady. Adamnyń qorǵanysh qabileti artýy úshin taǵam quramynda aqýyz, kómirsýtek, belok jetkilikti bolýy kerek. Menińshe, bizge qymyzdyń tabıǵı belsendi qospa ekenin nasıhattaý kerek. Arnaıy zerthanalarda qurǵaq qymyz jasaý ádisin qolǵa alyp, naryqqa satylymǵa engizgen jón. Mundaı tabıǵı zattardan jasalǵan dúnıelerdiń nasıhaty artsa ultymyzdyń saýlyǵy da nyǵaıa túspek»,- deıdi bıologıa ǵylymynyń doktory, profesor Murat Nyǵmetov.
Abzalynda, qymyzdy óndiriske engizý, eksportqa shyǵarý týraly mamandardyń aıtary kóp.
Bul rette ekonomıs-ǵalym Jańabaı Aldabergenovtiń aıtýynsha, qazirde Kanada elinde qymyzdyń qurylysyn, qasıetin, quramyn zertteýge sol eldiń ǵalymdary barynsha yqylas bildirýde. Demek, bolashaqta qymyzǵa degen suranys artyp, bul ulttyq sýsynymyzdy tutynýshylardyń sany arta túspek.
«Bolashaqta osy bir ulttyq sýsyndy nasıhattaý túriniń keńinen qanat jaıǵany abzal. Meniń bir tań qalatynym, bizdiń elimizde qus sharýashylyǵy ınstıtýty bar, balyq sharýashylyǵy, mal sharýashylyǵy, jem-shóp ınstıtýty bar. Eń qyzyǵy, jylqyǵa ınstıtýt buıyrmaǵan. Jylqy sharýashylyǵyn zertteý mal sharýashylyǵy ınstıtýtynyń enshisinde bolǵanmen, kóleńkede qalyp jatqany ras. Sondyqtan bolashaqta osy máselege de baıyppen qaraý kerek. Bizde jylqy sharýashylyǵymen jekelegen kásipkerler aınalysyp bul salaǵa jan bitirgen bolyp júr. Biraq bul sala memlekettik baqylaýdy qajet etedi. Nege bizge qymyzdy eksportqa shyǵarýdy úırenbeske?! Qazaqtyń eń asyl sýsynyn Eýropalyqtar ózderi jasap úırenip alyp tutynyp júr. Al biz nege zamanýı tehnologıalarǵa júginip osy salanys jandandyryp almasqa?! Eger bolashaqta ulttyq sýsyndarymyzdyń mártebesin arttyryp, halyqaralyq naryqqa engizip paıda tapqymyz kelse, osy máselelerdi eskergen jón bolar edi» deıdi ekonomıs-ǵalym Jańabaı Aldabergenov.
QarlyǵashZaryqqanqyzy
