Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Saparhan Omarov kesheli beri elimizdiń veterınarıa salasyndaǵy máselelerdi jipke tizip jatyr. Mınıstrdiń sózinshe, 2013-2014 jyldary jergilikti atqarýshy organdardyń janynan 2 534 vetstansıa men vetpýnkt qurylǵan eken. Búginde olardyń jartysynan kóbinde ózderine tıesili ǵımarat joq. «2 534 vetstansıa men vetpýnkttiń tek 834-i ǵana óz ǵımaratynda ornalasqan. Al 1 585-i ákimdikterdiń, basqa da uıymdardyń ǵımaratyn panalap otyr. 115 vetpýnktte ǵımarat atymen joq. 431 vetstansıa men vetpýnkt ornalasqan ǵımarat kúrdeli jóndeýdi qajet etedi», – dedi Saparhan Omarov.
Negizinde BUU-ǵa qarasty mal sharýashylyǵy salasyn zertteýshi FAO (federaldy agrarlyq birlestik) ortalyǵynyń málimetinshe, veterınarıasy jaqsy damyǵan AQSH, Ulybrıtanıa, Avstralıa, Almanıa, Italıa tárizdi elderde ár túrli indettiń sebebinen bir jylda mal basynyń 7 paıyzy shyǵynǵa ushyraıdy. Al bul kórsetkish Qazaqstanda 30-40 paıyzdan asyp jyǵylady eken.
Elimizde jalpy sany 27 mıllıon mal basy tirkelgen. Olardyń 6,5 mıllıonyn iri qara maly quraıdy. Byltyrǵy jyly respýblıka boıynsha mal indetine baılanysty asa qaýipti dep 23 epızotıkalyq oshaq tirkelgen. Sondaı-aq, byltyr mal basy aýrýyna qatysty 1000-ǵa jýyq ınfeksıalyq dert anyqtalsa, bıylǵy jyl basynan beri 327 ınfeksıalyq aýrý túri belgili bolǵan. Mal sharýashylyǵy ǵylymynyń kandıdaty Baýyrjan Ústemálıevtiń aıtýynsha, bizge bolashaqta mal indetin emdeýge qatysty halyqaralyq talaptarǵa saı jumys isteý kerek. Olaı etpesek, maldyń etin eksporttaýda , odan ónim alýda da, maldyń ósimin arttyrýda tabysqa jete almaımyz.
«Bizdiń elimizde 27 mıllıonnan astam mal basy tirkelgen. Onyń 6,5 mıllıony iri qara maly. Osy iri qara malynyń 30 paıyzy jyl saıyn túrli indet juqtyryp, epızotıkalyq oshaqtarǵa aparyp kómiledi, órteledi. Tipti aýrý maldy satylymǵa shyǵaryp jatqandar da bar. Mal indetine qatysty sibir jarasy, kúıdirgi, aýsyl, býrsýllez, nodýrárly dermatıt tárizdi aýrýlar árbir kóktem kelgen saıyn órship ketedi. 2017 jyly asa qaýipti aýrýlarǵa qatysty 149 mıllıon ekpe jasalypty. Munyń ózi elimizde mal indetiniń ınfeksıasy órship turǵanyn ańǵartady. Bolashaqta biz aýrý malmen básekege qabiletti bola almaımyz. Óıtkeni syrtqa eksporttalatyn mal etiniń sapasy, kólemi halyqaralyq talaptarǵa saı bolýy kerek», - deıdi mal sharýashylyǵy ǵylymynyń kandıdaty Baýyrjan Ústemálıev.
Karantındik rejım kómekke kele me?
Biz aýrý maldyń kózin qalaı joıamyz? Osydan bastalyq. Biz áýeli maly aýyrǵan aýylǵa karantındik rejım engizemiz. Al endi bul karantındik rejım kómekke kele me?
Mamandardyń sózine qaraǵanda máseleni sheshýdiń tóte joly bul emes. Karantın engizýden góri naq qazir bizge býferlik aımaq máselesin, aýrý maldyń kózin saýatty joıa bilý jaıyn sheshýge basymdyq bergen jón. Sarapshylardyń baıyptaýynsha, árbir eldimekende býferlik ortalyqtar bolyp, indetke iligý qaýipi bar mal basy býferlik aımaqtarǵa oqshaýlanǵanda búginde naq bulaı bas qatyryp otyrmas ta edik. Ókinishke qaraı, bizde bul másele áli de sheshimin tappaı keledi.
« Bizge karantındik rejımge kóshkennen góri býferlik aımaq jaıyn oılastyrǵan jón. Bul karantın jarıalap ózge aımaqpen qatynaspaı, mal eti eksportyna shekteý qoıyp esikti tars jaýyp otyrǵannan áldeqaıda tıimdi. Bilikti mamandardan jasaqtalǵan, mal aýrýynyń jaı-japsaryn anyq biletin veterınarlary bar býferlik oryndar bizge qajet. Naq qazir býferlik aımaqtarǵa laıyq eldi mekenniń kartalary da jasaqtalmaı otyr. Máselen, biz ýaqyt ozdyrmaı qaı oblysta qandaı aýdanynda býferlik aımaq jasaqtaý kerek. Qaı eldi meken aýrý maldy oqshaýlap aparyp órteýge bolmasa kómýge laıyq. Osynyń barlyǵyn kartaǵa syzyp kórsetkenimizde sharýa áldeqaıda jeńil sheshiler edi. Ókinishtisi bizde árbir eldi mekende ólgen maldy kómetin, ony órteıtin oryndardy salý jumysy oń sheshimin tappaı otyr. Qazirgi kúnderi elimizdiń árbir tórtinshi eldi mekeninde qandaı da bir qaterli indetten ólgen maldardy kómetin oryndar joq. Tipti aýrý maldy oqshaýlap aparyp órteý jaıy da saýatty sheshilip jatqan joq. Osyndaı saýatsyz istelingen is saý maldarǵa zalalyn tıgizip, elde epızootıkalyq jaǵdaıdyń ýshyǵýyna jol berip otyr. Mine, osy máselelerdi sheship almaı karantındik rejım jarıalaǵannan esh paıda joq»,-dedi Baýyrjan Ústemálıev.
Osylaısha mamannyń paıymdaýynsha, bizde aýrý maldy órteý de, ony kómý de saýatty júrgizilip otyrǵan joq. Mundaı saýatsyz júrgizilgen is sońynda aýrýdyń maldan adamǵa juǵýyna da aparyp soqtyrýda. Al ózge órkenıetti elderde mundaı býferlik aımaqtar árbir eldi mekende kem degende tórteýden kórinedi. Mine, osyǵan baılanysty mamandar zańdy qaıta qaraý qajettigin alǵa tartady.
Zańdy qaıta qaraý kerek
Bizde «Veterınarıa týraly» Zańdaǵy ózgeristerge sáıkes «jergilikti atqarýshy organdarda veterınarıalyq qyzmetter qurylady, soǵan baılanysty ár oblysqa 150-deı shtat beriledi. Máselen, buryn aýylsharýashylyǵy basqarmasynda veterınarıalyq qyzmet joq edi, endi bólek bólim ashylady» delingen. Zań boıynsha, aýdandyq ákimshilikte aýylsharýashylyǵy bóliminen bólek maldárigerlik bólim jumys jasamaq. Oblys jáne aýdandardaǵy bólimderde úsh adamnan, selolyq okrýgterde bir-bir maman jumys jasaıtyn bolady. Bular jumys josparyn jasap, ár eldi mekenge qarjyny bóledi, tender ótkizedi, jumys júrgizýdi talap etedi, mal syrǵalap, ıdentıfıkasıa júrgizedi.
«Zańda mamandardy mindettep jasaqtaımyz ba, qaıtemiz? Aýylǵa saýatty veterınarlardy aparý úshin ne istelinýi kerek? Sol týraly eshtene aıtylmaıdy. Aýyldyq okrýg boıynsha bir ǵana mamannyń jumys isteýi aqylǵa syımaıtyn dúnıe. Erteń tótenshe jaǵdaı oryn alsa bir veterınardyń nege shamasy keledi? Sondyqtan osy jerdegi shıkilikti qaıta qarap, aýylǵa maman jasaqtaý baǵytyndaǵy bapqa qaıta ózgerister engizgen jón», - deıdi ekonomıs-ǵalym Júmadilda BAıahmetov.
Ózgelerdiń shańyna ilese almaı otyrmyz
Jalpy, búginde tájirıbege úńilsek, álem elderiniń deni mal sharýashylyǵyn órkendetýge aıryqsha mán berýde. Mysaly, joǵaryda biz aıtqan BUU-ǵa qarasty FAO degen ortalyq bar. Bul ortalyqtyń mindeti álem elderinde qansha mal basy bar? Olardyń qanshasy asyl tekti, qansha paıyzynyń tuqymy saqtalynǵan osyny esepke alyp otyrý. Endi osy ortalyqtyń esebine júginsek, asyl tekti mal basynyń tuqymyn saqtaýda Orta Azıa elderi men Taıaý Shyǵysta onyń ishinde Qazaqstan da kórsetkish óte tómen. Tipti osy atalǵan elderde maldyń tuqymyn saqtaýdyń, mal azyǵyn sapaly daıarlaýdyń, iri-iri bordaqylaý keshenderin tetikke qosýdyń arnaıy baǵdarlamasy da joq kórinedi.
Bul rette mal sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory, profesor Máken Toıshybekov:
«Men Amerıkada úsh ret boldym. Sol jerde maldy bordaqylaýmen aınalysatyn «Genetıkalyq ortalyq» degen mekeme bar. Men sol bordaqylaý ortalyǵyndaǵy maldardyń kúıine qatty tańqaldym. Amerıkalyq mal bordaqylaıtyndardyń olarǵa beretini azyǵy – qaınatylǵan júgeri jáne olar sol qaınatylǵan júgeriniń ishine neshe túrli dárýmender qosady. Al mundaı jaǵdaı bizde múldem qolǵa alynbaǵan ǵoı. Bizdiń eldegi mal basynyń azyǵyna dárýmen qosyp bermek túgili, jem-shóbiniń ózin jetistirip otyrǵanymyz shamaly. Sol AQSH-tyń bordaqylaý ortalyǵynda turyp «myna jerge bizdiń sińiri shyqqan maldy ákelseń de semiredi ǵoı» dep oılaǵanym bar. Bizózgeniń shańyna da ilese almaı otyryp, halyqaralyq básekege túskimiz keledi. Eger osy olqylyqtardy ońdamasaq, eń birinshi turaılaıtyn sala mal sharýashylyǵy jáne aýyl sharýashylyǵy salasy bolady. Sondyqtan máseleni retteý qajet»,-dedi.
Jalpy, mamandardyń deni bul salaǵa bólinip jatqan qomaqty qarjyny baqylaý úshin árbir aımaqtan komýnaldyq veterınarıalyq kásiporyndar qurý qajettiligin basa aıtýda. «Eger qarjyny baqylaıtyn mundaı kásiporyn ashylsa, bólingen qarjynyń, qordalanǵan máseleniń de suraýy bolady. Bálkim, sonda dimkás veterınarıamyz saýyǵar» desedi mamandar.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
