Biz baı bolǵymyz keledi. Kún saıyn dáýletti bolýdyń joldaryn izdep, túrli aqparat kózderin aqtaryp, tabysty arttyrýdyń syrlaryn kitaptardan qarap, bıznes-motıvatorlardyń trenıńterine qulaǵymyz túrik júretini shyndyq. Alaıda óz qarajatymyzdy basqarýǵa kelgende túrli sátsizdikterge ushyrap, isimiz keri ketip jatady. Munyń barlyǵy qarjylyq saýattylyqtyń joqtyǵynan nemese baılyq irgetasynyń durys qalanbaýynan. Esepsizdiń esesi ketedi degen sóz osy oraıda aıtylsa kerek.
Búginde nesıege táýeldilik esirtkige táýeldilik sıaqty órship barady. Árbir 10 adamnyń 8-niń basynda nesıe bar. Qaryzǵa batý ońaı. «Egemen Qazaqstan» gazetinde jarıalanǵan Ulttyq bank derekterine sáıkes, qazaqstandyqtar ekinshi deńgeıli bankterge 6 trıllıon teńge qaryz eken. Sonda jan basyna shaqqanda ár qazaqstandyqtyń orta eseppen 900 myń teńgeden asa boryshy bar. Bul oılanatyn jaǵdaı.
Osy oraıda qaryz almaı, nesıege batpaı, qarjylyq saýattylyǵymyzdy arttyryp, óz qarajatymyzdy tıimdi basqarýdyń joldary bar ma degen saýaldarǵa jaýap izdep kórgen edik. Onyń jaýabyn «Bai-Quat» ınvestısıalyq kompanıasynyń bas qarjy keńesshisi – Saılaý Abaıdildanovtan surap bildik. Qarjylyq saýattylyqty qazaqı uǵymdarmen túsindirip, óz tabysyńyzdy basqarýdy qarapaıym tetigin uǵyndyryp júrgen Saılaý Abaıdildanov bylaı deıdi:
«Baılar jaman» degen sanadaǵy sarqynshaqtan arylýymyz kerek
Búgingi kúni jeke qarjyny durys basqarmaýdyń saldarynan bizdiń memleketimizde qarjylyq tapshylyq kórip júrgen adamdar óte kóp. Osyndaı baı, qýatty memlekette kedeı adamdar nege basym degen saýal týyndaıdy. Bizdiń elimiz qazba baılyqtary jaǵynan óte baı memleket. Úlken memlekette az ǵana halyq turamyz. Bizdiń jaǵdaıymyz anaǵurlym jaqsy bolý kerek. Jeke qarjynyń aınalasynda júrgen sońǵy 10 jylda osy týraly kóp oılandym. Qazaqta «óziń bilmegendi kisiden sura» degen jaqsy maqal bar. Sol sebepti osy másele boıynsha biletin mamandarǵa da suraqtar qoıdym. Bul jerde birneshe mańyzdy másele bar. Birinshi, eń úlken mańyzdy másele biz Keńester Odaǵynyń ónimimiz. Biraq jastar bul sanatqa jatpaıdy. Bizdiń áke-sheshelerimiz, ata-ájelerimiz 70 jyl boıy Keńester Odaǵynyń quramynda boldy. Sol sebepti keńestik ıdeologıa sanamyzǵa sińip qalǵan. Keńester odaǵynyń eń birinshi baǵyty baı adamdy jaman etip kórsetý boldy. Bul másele bizde áli kúnge deıin qaldy. Sońǵy 30 jyldan beri osydan aryla almaı kele jatyrmyz. Biz Táýelsizdik jarıalaǵannan keıin kapıtalısik dáýirge óttik. Zańdardy aýystyrdyq. Úılerimiz, kóshelerimiz basqasha bola bastady. Shetelge adamdar shyǵa bastady. Bári aýysty, biraq bizdiń halqymyzdyń sanasy aýysa qoımady. Biraq, 30 jyldyń ishinde kapıtalısik zamandy durys túsinetin, alǵa qaraı ilgerlep, jańashyldyqty jaqsy kóretin búgingi kúnniń adamdary aramyzda paıda boldy. Olar bizdiń qoǵamymyzdyń jasaýshy kúshi – bıznesmender. Burynǵy Qazaqstan men qazirgi Qazaqstandy salystyra almaımyz. Biz búgin qansha jaǵdaıymyz nashar desek te alǵa qaryshtap damyǵan memleketpiz. Bizde úlken býyn táýelsiz Qazaqstanda týǵan adamdar ósti. Osynyń barlyǵyn saralap qaraǵan ýaqytta eski sarqynshaqtan qalǵan «baılar jaman» degendi qoıýymyz kerek. Qazir azamattardyń jeke qarjy keńesshisi degen zaman talabyna saı jańa mamandyq ıesi paıda boldy. Biz sol jańadan paıda bolǵan mamandyqtyń ıegerlerimiz. Bizge zań turǵysynan zańger, densaýlyǵymyzǵa baılanysty dáriger qalaı kerek bolsa, jeke qarajatty basqarý úshin qarjy keńesshisi kerek. Qarjy keńesshisi sizge eń basty máselelerdi túsindirip, qarjy iliminiń ara-jigin ajyratyp, negizgi irgetasyn aıtyp beredi.
Baı bolý úshin – baı bolýǵa ádettenińiz
«Qarjy bulaqtary» degen maǵyna - ol jeke qarjynyń irgetasy. Qazir adamdardyń kóbisi baılyq aqsha degen ýaqytta kózderi aldymen quraldarǵa túsedi. Eshqandaı aqshasy joq, qarjylyq bilimi joq adamdar «men Bıtkoınmen (Bitcoin)» aınalysamyn dep aıtady. Meniń 30 jyldyq qarjylyq tájirıbem bar, alaıda men Bıtkoınmen aınalyspaımyn. Sebebi men onyń mamany emespin. Ol bar bolǵany qarjylyq qural. Qarjylyq qural sizdi eshqashan baı qylmaıdy. Sizdi baı qylatyn sizdiń túısigińiz. Baı bolý úshin - baı bolýǵa ádettený kerek.
Dáýletti bolýdyń eki qaǵıdasy bar: Birinshi qaǵıda – únemi aqshańyzdy jınap úırenińiz. Ekinshi qaǵıda - sol jınalǵan aqshańyzdy ınvestısıa jasap úırenińiz. Osy eki qaǵıdany buljytpaı oryndaıtyn bolsańyz siz mindetti túrde baı bolasyz. Men aıtqan máseleniń eń túpki tamyry mynada: eń aldymen sizdiń túısigińiz belgili bir baǵdarlamany oryndaıdy. Sizdiń úıde, mektepte alǵan tárbıeńiz keıin sizdiń qarjylyq baǵdarlamańyzdy jazady. Qarjylyq baǵdarlama jazylǵan soń mindetti túrde oryndalady. Sol úshin eń aldymen túısigińizdegi baǵdarlamany ózgertýińiz kerek. Ol nege júzege aspaıdy? Sebebi, siz osy týraly biletin mamannan keńes alǵan joqsyz nemese jaqsy baǵdarlamany qabyldap, ol týraly oqyǵan emessiz. Birinshi qaǵıda boıynsha siz aqsha jınap úırenýińiz kerek. Aqshany jınaǵan durys. Ol daǵdyǵa aınalady. Mysaly, siz júgire alasyz. Siz týa salyp júgirip ketken joqsyz. Júgirýge daǵdylandyńyz, belgili bir jattyǵýlar jasadyńyz. Júgirý daǵdysy sizdiń ishki jan dúnıeńizde bar. Aqsha jınaýda júgirý sıaqty daǵdyńyzǵa aınalý kerek. Adam daǵdylansa ony avtomatty túrde jasaıdy. Siz oımen emes, daǵdyńyzben ǵana baı bola alasyz. Birinshi, daǵdylanyp aqsha jınadyńyz, sol jınalǵan aqshany aparyp qymbat kóılek almaısyz, ulan asar toı jasap shashpaısyz. Siz ony ınvestısıa jasaısyz. Oǵan da daǵdylanasyz. Investısıa degenimiz men aıtqan cash flow, ıaǵnı «qarjy bulaqtary». Sizdiń jeke qarjyńyzda alǵashqy qarjy bulaǵy paıda boldy. Meniń klıentterimniń ishinde 30-50 qarjy bulaǵy qalyptasqan adamdar bar. Aı saıyn olardyń jeke ómirine aqsha ózen bolyp aǵyp tur. Shól dalada júrgen mıllıondaǵan qazaqtarǵa aıtarym osy. Eń basty másele qarjy bulaǵynyń kózin ashý kerek. Ol kóp bolǵan saıyn sizdiń qarjylyq ózenińizdiń tolymdylyǵy molaıady.
Jeke qarjyny basqarýǵa jol silteımiz
Biz qarjy keńesshileri adamdardy baı qyla almaımyz. Biz de jattyqtyrýshy sıaqtymyz. Júgirgen balanyń barlyǵy chempıon bolmaıdy. Biraq júgirgen balanyń 90%-nyń densaýlyǵy jaqsy, ómirge, qoǵamǵa paıdaly adam bolýy múmkin. Biz de sol sıaqtymyz. Biz qalaı durys júgirý kerek ekenin, demdi qalaı ustaý kerek ekenin jaqsy bilemiz. Jeke qarjynyń alǵashqy baspaldaqtaryna jol silteımiz. Ary qaraı qalaı júrgizedi, ony ózi sheshedi. Árbir adamǵa oı salýymyz kerek. Oı júzege asý úshin qadam jasaımyz. Birinshi qadam – oqý, bilý, izdený kerek. İzdenip, paıdaǵa asatyn dúnıe tapsa ony mindetti túrde isteý kerek. İske kóshken soń ol adam nátıje shyǵarady. Ómirińizde nátıjege qol jetkizseńiz, siz oǵan senimdi bolasyz. Senim sizdi mol tájirıbege alyp keledi. Osy aıtqandardyń barlyǵyn jasaıtyn bolsa mindetti túrde baılyqqa, qarjylyq saýattylyqqa qol jetkizesiz. Qazir áıelder de, erler de kólik júrgizedi. Kólik aıdaı almaıtyn adam joq. Bári aıdaıdy. Nege sol sıaqty bári baı bola almaıdy? Sebebi kólik aıdap kele jatqan adam oılanyp otyrmaıdy ǵoı. Onyń barlyǵyn avtomatty túrde oı-sanaǵa ótkizedi. 1-2 aı kólik aıdaǵan adam barlyq is-qımyldaryn óziniń túısigine ornatady. Nege bizge baı bolý úshin osy júıeni qoldanbasqa? Men barlyǵy «sýper mıllıoner» bolyp ketedi dep aıtpaımyn. Biraq qarjylyq táýelsizdikke qol jetkizetinimiz anyq.
Salt-dástúrimizdiń barlyǵy baılyqqa bastaıdy
Bizge qazir jeke qarjylyq saýattylyq týraly júıeli bilim kerek. Bilim qýyp ony Qazaqstanda da, Reseıde de ala almadyq. Ol úshin shetelge barý kerek boldy. Jeke qarjynyń da salalary óte kóp. Sala boıynsha oqýlardy oqydyq. Negizi bilimge aqsha aıamaý kerek. Ol eń aldymen sizdiń bolashaqqa ınvestısıańyz. Meniń alǵan bilimimmen qoǵamǵa kishkene bolsa da kómegim tıse, men ózimdi baqytty esepteımin. Sol alǵan bilimińdi qarapaıym azamattarǵa qarjylyq termındermen túsindirý durys emes. Óıtkeni jurttyń barlyǵy qarjyger emes. Sizdiń bir aıtqan sózińizdi túsinbeı qalýy múmkin. Ony qarapaıym etip, halyqqa jaqyn tilge aýdaryp jetkizýimiz kerek. Aqseleý Seıdimbekov degen jazýshyny ár adam oqysa dep oılaımyn. Sol kisiniń jazyp ketkenderi qazaqı rýh pen qazaqı kózqarasqa jaqyndatady. Shetelde alyp kelgen bilimimdi elime bereıin desem, bizdiń qazaq eliniń myńdaǵan jyl tarıhyndaǵy bizdiń salt-dástúrlerimiz, aýyzdan-aýyzǵa atadan-balaǵa mura bolyp kele jatqan úlken baılyǵymyz, muramyz óte kóp eken. Ol muranyń ishinen barlyǵyn tabýǵa bolady. Men sheteldik mamandarmen kóp tildestim. Mysaly, olar tapqan tabysyńyzdyń 10%-yn jınaýdy «Jınaqtaý qaǵıdasy» dep aıtaıdy, al eger 20%-yn salsańyz «Jınaqtaýdyń altyn qaǵıdasy» deıdi. Men aıtam, bizde qazaqtyń salt-dástúrinde 10%, 20% degen joq. Bizdiń salt-dástúrimizde 50% degen bar. Biz mal sharýashylyǵymen aınalysqanbyz. Mysaly, 1000 bas qoıdan - 500 erkek, 500 urǵashy bolady. Sonyń 50%-na bizdiń ata-babamyz kıingen, jýynǵan, óziniń kerek-jaraǵyna kúndelikti jumsaǵan. Onyń qalǵan 50% ınvestısıa jasaǵan. Urǵashy tusaqtardy ary qaraı kapıtalǵa qosqan. Tórt-túlik maldyń barlyǵyn osyndaı prınsıppen basqarǵan. Olar sizder onda mıllıarder bolǵansyzdar ǵoı dep tań qalady. Biz sizderdiń qalaısha baı memlekettiń basynda otyrǵandaryńyzdy túsindik deıdi.
Qazaqı kózqaras degen jeke qarjyda úlken ról atqarady. Sheteldik bıznes trenerler mindetti túrde sizdiń qolyńyz ashyq bolý kerek deıdi. Qazir álemdegi úlken baılardyń barlyǵy qaıyrymdylyq qorlaryna aqsha beredi. Bizdiń qazaqı kózqarasta ol burynnan bar. Mysaly kórimdik, baıǵazy, tıyn taǵý deıdi. Ózgelerge berińiz, qolyńyz ashyq bolsyn, sebebi siz sol sátte ózińizge de ózgege de jaqsy kóńil-kúı syılaısyz dep úndeıdi. Bizde ol ádet-ǵurpymyzda bar. Eshqandaı qıyndyq týdyrmady. Mysaly, kórimdik bere salamyz. Olar tań qalady: «Sizder, aqshalaı beresizder me?» - deıdi. Onda turǵan eshteńe joq. Biz úshin ol qalypty jaǵdaı, olar osyny túsiný úshin oqý kerek. Bizdiń salt-dástúrimiz óte úlken fılosofıa jatyr. Sheteldik bir azamat óte tushymdy oı aıtty. Ol: «Bizdiń fılosofıamyz qaǵazǵa jazylǵan, biraq biz bilmeımiz. Qaǵazǵa jazyldy osy durys dep oılaımyz. Sizderdiń fılosofıalaryńyz qaǵazǵa jazylmaǵan. Iaǵnı is pen tájirıbe arqyly myńdaǵan jyldar boıy ýaqyt synynan ótken», - dedi. Osy oraıda mynadaı zańdy suraq týyndaıdy. Osynyń barlyǵy ózimizde bar eken, nege qazir baı emespiz? Bizde qazir qazaqtar eýropaǵa elikteıdi, orys bolǵysy keledi. Nege óıtkeni árbirimizdiń úıimizde tórtburyshty qara jáshik bar. Qara jáshik kúnde adamdardyń mıyn ýlaıdy. Halyqtyń bári teledıdardan ne aıtady, sony tyńdaıdy. Olar kúndiz-túni ózgelerdiń mádenıetin nasıhattap jatyr. Bir estısiń tyńdamaısyń, eki estısiń tyńdamaısyń. Biraq qaıtalaýdy eshkim shektegen joq. Bizdiń halyq mıyn durys emes aqparattarmen toltyryp jatyr. Qazir durys jol siltep júrgen qazaq tildegi koých-trenıngter bar. Kóbine qazaqı kózqarastardy qabyldaǵan jón.
Biz uly halyqpyz
Men semınarlarda halyqpen kezdesý barysynda qarjylyq bilim berip, halyqpen jaqyn aralasamyn. Sonda olarǵa «nege aqshalaryńyz joq?» desem, «biz qazaqpyz ǵoı» deıdi. Sondaı sóz bar keń taraǵan. Men «biz qazaqpyz ǵoı» degen sózdiń negizgi maǵynasyn túsinesizder me dedim. Endi qazaqpyz ǵoı bárimiz deıdi. Túsinemin, biraq sony tereńirek uǵasyzdar ma desem, úndemeıdi. «Biz qazaqpyz ǵoı» degen sóz «biz ulymyz ǵoı» degen sóz. Qazirgi jaǵdaıda ol sózdi sizder basqasha aıtyp turǵan sıaqtysyzdar desem, bári kúledi. Iá, biz ulymyz. Oǵan eshkimniń shúbási joq. Birde bir sheteldik azamat bizdiń myqty ekenimizge shúbá keltirmeıdi. Biraq biz ózimiz shúbá keltiremiz. Sebebi, Reseıdiń otarshyldyq ıdeologıasy bar. Sodan keıin jıi aıtylatyn «jalqaýmyz ǵoı» degen sóz qazaqtarǵa kelmeıdi. Siz jalqaý bolatyn bolsańyz bizdiń mundaı memleketimiz bolmaıdy. Bizdiń ǵasyrlar boıy qalyptasqan óz fılosofıamyz bar. Bizdiń ózimizdiń turmys-saltymyz bar.
El ekonomıkasyna qarjylyq saýattylyq kerek
Bizdiń qoǵamymyzda búgingi kúnde dárigerler bar, balalarǵa bilim beretin muǵalimder bar, tártipti retteıtin zańgerler bar. Biraq bizdiń ómirimizde, bizdiń jeke qarjymyzdy basqarýǵa keńes beretin adamdar joq. Jeke qarjy degen tek qana baılyq, tek qana dáýlet emes. Siz Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdaryna sáıkes ózińizdiń qarjylaryńyzdy kóbeıte alasyz, basqara alasyz. Sondyqtan bizdiń «Bai-Quat» ınvestısıalyq kompanıasy qarjylyq ınstıtýttarmen tanystyrady. Qarjylyq ınstıtýttar degen ne? Kóptegen qarjylyq ınstıtýttar bar, biraq halyq onyń ne úshin kerek ekenin de bilmeıdi. Bank degen ne onyń negizgi fýksıalary qandaı, saqtandyrý kompanıalary, onyń jeke basyńyzǵa qandaı paıdasy bar degen saýaldarǵa jaýap berip, ınstıtýttardyń qaısysyn qaı ýaqytta paıdalaný kerek ekenin úıretemiz. Qundy qaǵazdarmen aınalysatyn brokerlik kompanıalar bar. Bizdiń memlekettiń ishindegi qarjylyq ınstıtýttardyń jeke basyńyzǵa paıdasyn túsindiremiz. Qarjylyq ınstıtýt bolǵan soń, qarjylyq qural bar. Ol ınstıtýttar quraldar arqyly jumys jasaıdy. Olar bank, banktiń depozıti, banktiń nesıesi, jeke basyńdy saqtandyrý polısi. Halyqtyń qarjylyq saýatsyzdyǵynyń arqasynda ǵalamtorda kereksiz aqparattar kóp. Sol jerde kezip júrgen belgisiz uıymdarǵa baryp aqsha salady. Nege? Sebebi qarjylyq saýattylyqtyń bolmaýynan. Bizdiń basty mindetimiz qarjylyq saýattylyqty halyqqa jetkizý. Ekinshiden, qoǵamnyń aqshaǵa degen oıyn ózgertý. Úshinshiden osy arqyly bizdiń memleketimizdiń baıýyna ózimizdiń septigimizdi tıgizý.
Biz sheteldi baıytyp otyrmyz
Qazir biz tapqan tabysymyzdyń teń jartysyn shetelge taratyp otyrmyz. Bizdiń qazirgi ekonomıkamyzda kıim shyǵarmaımyz, mıllıardtaǵan aqshany kıimge beremiz. Mysaly, kıimin kıip otyrǵan elderge jalaqymyzdyń 30%-y ketedi. Taǵy 30% kerek emes Qytaıdan kiretin usaq-túıek taýarlarlarǵa jumsalady. Sosyn 30% Reseıge jibermiz. Tehnıka alamyz, traktor, mashına alamyz. Bul 30%-dy men shamalap, mysal retinde aıtyp otyrmyn. Sondyqtan bizdiń memleketke túsken qarjynyń 90 paıyzyn shetelge jiberemiz. Meniń jeke aqsham shetel ekonomıkasyn baıytyp otyr. Biraq shashtarazǵa barsam ózimizge beremin, nan satyp alsam, qymyz ishsem memlekette qalady. Ol bar-joǵy 10%. Bizdiń tapqan tabysymyzdyń 10%-y ǵana ınvestısıa bolyp ózimizge qaıtyp kelip jatyr. Osy kózqarasymyzdy ózgertetin bolsaq, bizdiń ekonomıkamyz basqasha ózgeredi.
Kompanıalardyń aksıalaryn satyp alýǵa eshkimge kedergi bola almaıdy
Qoǵamda úlken bir másele bar. Ol - qor naryǵy. Qor naryǵy deseń, adamdardyń barlyǵy ol ne deıdi? Bul qarjylyq bilimniń joqtyǵynan. Kóbisi qarapaıym ınvestısıa týraly aqyl suraıdy. Meniń aqylym joǵaryda aıtqan eki qaǵıda. Birinshisi - árdaıym júıeli túrde aqsha jınaý, ekinshiden - jınalǵan aqshańyzdy júıeli túrde ınvestısıaǵa salyńyz. Aqsha bolǵannan keıin adamdar ınvestısıa jasaıdy. Biz bárimiz ózimizdi patrıotpyz deımiz. Jerimizdi eshkimge bermeımiz dep attandaımyz. Men kelisemin, jerdi bermeý kerek. Halyqty qoldaımyn. Biraq sol jerimizde myńdaǵan mekemeler tur. Al ol mekemelerdiń qazir aksıalary bar. Aksıalary joǵary baǵalanyp turǵan joq. Óıtkeni suranys joq. Sondyqtan da men aıtamyn ár halyq, ár azamat patrıotpyn dese 100 myń teńgege bizdiń mekemelerdiń aksıasyn alsynshy. Ol qalaı bolady? Bizdiń eshteńemiz ketpeıdi. Shetel ekonomıkasy mıllıardtap aqsha almaı qalady. Mysaly, 100 myń teńgege ózimizdiń patrıottyq esebimizden «Gazpromnyń», taǵy da basqa kompanıalardyń aksıasyn satyp aldyq. Endi ózińiz oılańyz, bizdiń memlekettegi myqty mekemelerdiń egesi kim? Óte ońaı nárse. Aksıalardyń barlyǵyn ózimiz alsaq, barlyǵy ózimizde qalady. Iesi biz. Erteń olar paıda ákeletin bolsa, paıdasyn halyqpen bólisedi. Zań boıynsha óz memleketińizde kompanıalardyń aksıalaryn satyp alýǵa eshkim kedergi bola almaıdy. Zańmen shekteý qoıyp otyrǵan joq. Eń joq degen 100 myń teńgege alsyn, aldyńyz mıllıonǵa satyp alyńyz. Erteńgi kúni jaǵdaı ózgeredi. Barlyǵy halyqtyń qolynda qalady. Aýyzben aıtyp urandamaı, ispen kórsetken durys. Búgingi kúnde bizdiń Qazaqstandaǵy jaqsy kompanıalardyń aksıalary áli joǵary baǵada emes. Búgingi kúni qor naryǵyndaǵy aksıalar baǵalanbaǵan aktıvter. Sondyqtan búgingi kúni qor naryǵynda adamdar múmkindiginshe óz memleketimizdiń aksıalaryn satyp alǵan durys. Sonymen qatar, adamdar ınvestısıany daladan kútedi. Ol mindetti túrde Qytaı bolý kerek. Bizdiń halyqtyń ózinde de aqsha bar. Kóp túkirse kól bolady demeı me? Mysaly 100 myń teńgeden bálenbaı adam jınasa, oǵan basqa ınvestordyń qajeti qansha? Al ol ekonomıkalyq tetikter QR-nyń zańnamalarynda jazylǵan. Bizdiń kásipkerler aqsha surap shetelderde júr.
Balalardy qarjylyq saýattylyqqa mektepke barmaı turyp úıretken jón
Balany eń aldymen eńbekke baýlyńyz. Qazir balalardyń barlyǵy qyzyǵatyn kopılka degen dúnıe bar. Ol kopılkanyń mindeti - birinshi qaǵıda boıynsha únemi aqsha jınaý. Ákesi kelgen soń balasyna tıyn beredi. Ol kopılkaǵa saldy. Biraq kopılkadan shyqqannan keıin oǵan velosıped alyp berýi múmkin. Osy jerde balaǵa aıtý kerek, kórsetý kerek. Mynaý seniń alǵashqy kapıtalyń, mynaý seniń bolashaqtaǵy aqshań, oǵan biz saǵan depozıt ashyp qoıaıyq dep baǵyttasyn. Nemese qazir altyn bar emes pe? «Balam saǵan 5 gram altyn alyp berem. Bul seniń ózińniń jınaǵan aqshań, biz seni altynǵa ınvestısıa jasaýdy úıreteıik», - desin. Ol aqshasyn jınap birinshi qadamyn jasap tur. Sosyn ákesi balasynyń oqýyna, toıyna aqsha jınaıdy. Muny alǵashqy qarjylyq josparlaý dep ataımyz. Bala tárbıesine kelgende men ákemniń aıtqanyn istegen joqpyn, men ákemniń istegenin istedim. Balańyzdy baı bolýǵa tárbıleımin deseńiz, búginnen bastap ózińizdiń jeke qarjyńyzdy basqaryńyz, aqsha jınańyz. Aqshany ınvestısıa jasańyz. Balańyz ósken soń oǵan úıretýdiń qajeti joq, ol ózi de sony isteıdi. Bizdiń ata-babamyz myń jyldaı balqyp-shalqyp ómir súrdi. Nege? Sebebi olarda jazylmaǵan kodeks boldy. Bala aqyl tyńdamaıdy, ákesi men sheshesinen kórgenin jasaıdy.
Aıyrbasty eýropanyń adamdary bizge úıretkisi keledi
Qazaq balasyna enshi beredi. Eýropalyq ǵalymdar: «Adamdar arasynda aıyrbas bolý kerek. tegin eshteńe alýǵa bolmaıdy. Aıyrbas buzylady» deıdi. Bul sizderge jańalyq pa dedim. «Ia bul Eýropada óte ózekti», - deıdi. Meniń ata-babam osy joldy ustap kele jatqanyna myń jyl boldy dedim. Biz tipti kelin alsaq, qalyńmal beremiz dep edim, bári shalqasynan tústi. Sender adamdardy satyp alasyńdar ma deıdi. Endi, siz oılańyz, qazir nege ene men kelin ortasynda arazdasý kóp. Ene ol jaqsy adam. Biraq sizdi tegin aldy, ıaǵnı urlap aldy. Sizge qalyń mal tólegen joq. Oǵan mynadaı qarapaıym mysal keltirýge bolady. Mysaly sol enesi bardy da bir tondy kóshede turǵan jerinen tegin alyp keldi. Oǵan asa mán bermeı, úıge ilip qoıa saldy delik. Ol tondy tegin alyp kelgennen keıin qadir-qasıeti bola ma? Al endi sol tońdy eki myń dollarǵa satyp alsyn. Satyp alǵannan keıin kúıeýine qaramaıdy, tonyn áýkestep, shıfonerdiń ishine dárisin seýip ilip qoıady. Nege? Óıtkeni emosıa kóp, tondy satyp alý úshin aqsha jumsady. Osy mysaldaǵydaı nege siz qalyń mal bermeısiz? Myńdaǵan jyldar boıy qazaqtar ony beker jasamaǵan. Siz qalyń malǵa mıllıon teńge berdińiz deıik, eneniń kóz aldyna mıllıon teńge elesteıdi. Kelinniń de qadir-qasıeti bolady. Odan bólek, qazaq qaıda barsa da qur qol barmaǵan. Mysaly, bir úıge qonaq bolyp bara qalsaq, konfet aparyp beremiz. Munyń barlyǵy bizdiń qanymyzda bar dúnıe. Aıyrbasty eýropanyń adamdary bizge úıretkisi keledi.
Bizge eshqandaı nesıe alýdyń qajeti joq
Qazir bizdiń qoǵamǵa nesıe birde-bir paıda keltirmeıdi. Men jeke qarjyger retinde halyqqa aıtarym, nesıe almańyzdar. Kredıt - sizdi qý taqyr kedeılikke alyp baratyn týra jol. Nesıeni tek bıznesmender bıznesin júrgizip, damytý úshin ǵana alýy kerek. Nesıe - negizi bıznesmenderge arnalǵan qural. Olardyń aınalym kapıtalyn keńeıtý úshin, tolyqtyrý úshin nesıe alý durys. Oǵan men kelisemin. Al sizge teledıdar, kóılek alý úshin nesıeniń qajeti joq. Qarap otyrsań, ol -marketıng. Qarapaıym ǵana aıtatyn bolsaq, taýardy satýdyń joly. Olar sizdiń aktıvterińizdi múmkindiginshe pasıvke aınaldyryp otyr. Toı jasaý úshin nesıe alamyz dep máz bolamyz. Biz nesıe alǵanda qýanbaýymyz kerek, qaıta siz sondaı jaǵdaıǵa jetkenińizge jylańyz. Siz balańzdyń qýanyshynda óz basyńyzǵa úlken másele jasap tursyz. Ne bolsa da qarjylyq jospar jasaý kerek. Qaryz alý degen nárse qazirgi ýaqyttyń ǵana qýanyshy. Sol bir mezettik qýanysh, jyldar boıy ókinishke alyp keledi.
Daıyndaǵan: Marjan Sábet
