Qazaqstan Ekologıa Odaǵynyń mamandary Qazaqstandaǵy qum basqan aımaqtardy apatty aımaqtardyń sanatyna qosý kerektigin aıtyp otyr. Mamandardyń paıymdaýynsha, elimizdegi burynǵy shuraıly, ósimdikke baı buırattar ornyna 50–80 metrlik «qum taýlar» paıda bolýy jıilegen. Máselen, Mańǵystaý oblysyna qarasty Senek, Úshtaǵan, Tushshyqudyq aýyldary kóshpeli qumdardyń ekpindi «shabýylyna» ushyraǵan. Qazirde qum kómgen Ushtaǵan óz ornyn eki ret, Tushshyqudyq úsh ret ózgertken. «Burynǵy kolhozdardyń orny men qorymdardyń kómilip qalǵandyǵy sondaı, turǵyndar ata-babasynyń qaıda jatqanyn taba almaıtyn kúıge tústi. Qazirgi zamanǵy jańa orynnan salǵan aýyldardy da qum basa bastady» deıdi mamandar. Ekologtardyń paıymynsha, alda bul máselelerge salmaqty qaramasaq, máseleni sheshýdiń qıyndaı túsetini taǵy anyq. Bul rette gıdrogeolog maman Ǵazıza Túsipova bylaı deıdi:
«Jalpy, shóldi, qumdy aımaqtardy ǵylym tilinde «adamnyń kún kórisine meılinshe qolaısyz aımaqtar» dep esepteıdi. Bizde qazir osyndaı aımaqtarda ónerkásip damytpaq túgil, kún kórýdiń ózi taýqymet. Bul aýdandardyń halqyn qunarly jerlerge ornalastyrý máselesi jedel sheshimin tabýy kerek. Tipten ózge elderde, AQSH-ta, Kanadada, basqany qoıǵanda, «bizden damýy artta qaldy, ǵylymy jetilmedi» dep muryn shúıirip mensinbeıtin Ońtústik Afrıkada qunarsyz, sýy tapshy, nársiz, shóleıtti, qumdy jerlerde turatyn jandarǵa jalaqysyna qosa ústeme tólemaqy tólenip turady. Bul úrdis jaǵdaıy tómen deńgeıdegi Úndistannyń ózinde júzege asyp otyr. Joǵaryda atalǵan memleketterde turǵyndarǵa memlekettik mekemeniń úsh deńgeıinen kómek berilip turady. Birinshisi – okrýgtik ákimshilik, ekinshisi – shtattyq ákimshilik, endi biri – federaldy ákimshilik. Baı qaǵan shyǵarsyz, úsheýi de memlekettik mekeme. Biz «apatty aımaq» dep tanymaǵannyń ózinde osy máseleni oılastyrǵanymyz jón. Osy eki máseleni sheshkende ǵana qazaqtyń turmystyq jaǵdaıy túzeletin bolady. Qazaq aýyldarynyń bolashaǵyn oılasaq, osy máseleni sheshýdi jedeldetý kerek».
Sóıtip mamannyń paıymynsha, qazir máseleni sheshýdiń eki joly bar: birinshisi – jyl saıyn qarajat bólip, aýyldardy birte-birte basqa jerlerge kóshirip ornalastyrý, ekinshisi – ne de bolsa jaýapkershilikti moıynǵa alyp, kóshpeli qumdy toqtatý.
«Aıtalyq Jańaózen qalasy men Qalamqas ken oryndaryndaǵy halyqty aýyzsýmen qamtamasyz etý qarqyndy damyp keledi. Osy qarqyndy paıdalaný saldarynan jerasty sýlary kózderiniń deńgeıi tómendep, qory sarqyla bastady. Mysaly, Túıesý qum sileminiń ońtústik bóligindegi jerasty sýy burynǵy deńgeıinen 10-12 metrge deıin tómendep ketti. Batys Qyzylqumnyń jerasty sý qory sarqyldy. Mundaı jaǵdaıda kóptegen ósimdik tamyry sýǵa jetpeı qalatyny sózsiz. Sonymen qatar aýyldarǵa tabıǵı gaz jetkizilgenge deıin turǵyndar ózderiniń tabıǵatqa qysastyq jasap otyrǵanyn oılamastan, qumdaǵy butalardy otaı shaýyp otqa jaqty jáne maldy esepsiz jaıdy. Mine, osydan baryp aımaqta qum kóshe bastady, aýyldyń syrtyndaǵy qum ishin basyp, problemaǵa aınaldy. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta bul máselelerge qatysty arnaıy memlekettik baǵdarlama qabyldaǵan da artyq bolmaıdy», - dedi Ǵazıza Túsipova.
Mamannyń bul pikirin ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Jańabaı Aldabergenov te qýattap otyr.
«Atyraýda, Jańaózennen 60 shaqyrym jerde Shelek degen jer bar. Qazir aýyldyń shetindegi úılerdi qum basa bastaǵan. Bizdiń qazaqtyń kónbistigi me, áıteýir, qaı ýaqytta bolsyn másele ábden ýshyqqanda ǵana baıbalam salamyz. Qum basqan aımaqtardy tazartý úshin áldeqashan arnaıy memlekettik baǵdarlama qabyldaýymyz kerek edi. Ol aýyldardy qumnan arshyp alýǵa jergilikti ákimdikterdiń shamasy kelmeıdi. Jergilikti ákimderdiń uıymdastyrýymen qumdy aımaqtarǵa tal, sekseýil egý máseleleri jasalyp jatqan kórinedi. Biraq munyń barlyǵy áleýmettiń áleýetin kóterýde azdyq etedi. Sondyqtan qum basqan aýyldardy «apatty aımaq» dep jarıalap, ol aımaqtardyń halqyn basqa qaýipsiz aımaqqa kóshirip, sol aımaq halqyna arnaıy jeńildikter berilýi kerek. Osyǵan nazar aýdaratyn kezeń jetti»,- dedi Jańabaı Aldabergenov.
Mamandar alǵa tartyp otyrǵandaı, bolashaqta álemdik ekologıalyq klımattyń aýytqýshylyǵy jıi oryn alatyny boljanýda. Budan shyǵatyn qorytyndy, eldi mekenderdegi sý basý, qum kóshý, shóleıttený qaýpi joǵarylaı túsedi. Demek, biz bolashaqta osyndaı ekologıalyq apattardyń aldyn alý úrdisin jetildirgenimiz durys.
«Budan soń jergilikti ózin-ózi basqarý júıesin jetildirý qajet. Mysaly, Ýkraınada jergilikti ózin-ózi basqarý júıesin jetildirýge qatysty arnaıy zań bar. Al biz qazir jergilikti memlekettik basqarý tásiline ǵana súıenip otyrmyz. Osynyń saldarynan jergilikti ákimderdiń bas qarý júıesin tereńdete almaı otyrmyz. Oılap qarasaq, qum basyp jatqan Atyraý, Mańǵystaý eldi mekenderinde qazaqtyń munaıyn óndirip, shetelge eksportqa jiberip, qaltasy qalyńdap jatqan qanshama alpaýyt kompanıalar bar. Desek te, jergilikti ákimdikter osyndaı apatty jaǵdaıdan shyǵý úshin olardyń kómegin paıdalana almaıdy. Óıtkeni olar jergilikti ákimderdiń talabyna pysqyrmaıdy da. Mine, ózin-ózi basqarý júıesiniń jetilmegeniniń bir sıpaty osy. Sondyqtan bul problemalardy sheshý úshin aldymen osy atalǵan jaıt tardy tarazylap, zerttep, halyqty qoldaýdyń jan-jaqty sharalaryn qarastyrý qajet»,-deıdi mamandar.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
