Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi "Bai-Quat" ınvestısıalyq kompanıasynyń bas qarjy keńesshisi - Saılaý Abaıdildanov azamattardyń qarjylyq saýattylyǵy jóninde, ult qanyndaǵy qasań qaǵıdalar jaıynda kólemdi suhbat júrgizgen-di. Oqyrmanǵa qolaılylyq jasaý maqsatynda suhbatty taqyrypshalarmen bólip bergendi jón kórdik.

Suhbattyń birinshi bólimine silteme: Baılyqqa umtylý: óz qarajatymyzdy tıimdi basqarýdyń joldary qandaı?

Biz qarjy keńesshileri adamdardy baı qyla almaımyz. Biz de jattyqtyrýshy sıaqtymyz. Júgirgen balanyń barlyǵy chempıon bolmaıdy. Biraq júgirgen balanyń 90%-nyń densaýlyǵy jaqsy, ómirge, qoǵamǵa paıdaly adam bolýy múmkin. Biz de sol sıaqtymyz. Biz qalaı durys júgirý kerek ekenin, demdi qalaı ustaý kerek ekenin jaqsy bilemiz. Jeke qarjynyń alǵashqy baspaldaqtaryna jol silteımiz. Ary qaraı qalaı júrgizedi, ony ózi sheshedi. Árbir adamǵa oı salýymyz kerek. Oı júzege asý úshin qadam jasaımyz.

Birinshi qadam – oqý, bilý, izdený kerek. İzdenip, paıdaǵa asatyn dúnıe tapsa ony mindetti túrde isteý kerek. İske kóshken soń ol adam nátıje shyǵarady. Ómirińizde nátıjege qol jetkizseńiz, siz oǵan senimdi bolasyz. Senim sizdi mol tájirıbege alyp keledi. Osy aıtqandardyń barlyǵyn jasaıtyn bolsa mindetti túrde baılyqqa, qarjylyq saýattylyqqa qol jetkizesiz.

Qazir áıelder de, erler de kólik júrgizedi. Kólik aıdaı almaıtyn adam joq. Bári aıdaıdy. Nege sol sıaqty bári baı bola almaıdy? Sebebi kólik aıdap kele jatqan adam oılanyp otyrmaıdy ǵoı. Onyń barlyǵyn avtomatty túrde oı-sanaǵa ótkizedi. 1-2 aı kólik aıdaǵan adam barlyq is-qımyldaryn óziniń túısigine ornatady. Nege bizge baı bolý úshin osy júıeni qoldanbasqa? Men barlyǵy "sýper mıllıoner" bolyp ketedi dep aıtpaımyn. Biraq qarjylyq táýelsizdikke qol jetkizetinimiz anyq.

Salt-dástúrimizdiń barlyǵy baılyqqa bastaıdy

Bizge qazir jeke qarjylyq saýattylyq týraly júıeli bilim kerek. Bilim qýyp ony Qazaqstanda da, Reseıde de ala almadyq. Ol úshin shetelge barý kerek boldy. Jeke qarjynyń da salalary óte kóp. Sala boıynsha oqýlardy oqydyq. Negizi bilimge aqsha aıamaý kerek. Ol eń aldymen sizdiń bolashaqqa ınvestısıańyz.

Meniń alǵan bilimimmen qoǵamǵa kishkene bolsa da kómegim tıse, men ózimdi baqytty esepteımin. Sol alǵan bilimińdi qarapaıym azamattarǵa qarjylyq termındermen túsindirý durys emes. Óıtkeni jurttyń barlyǵy qarjyger emes. Sizdiń bir aıtqan sózińizdi túsinbeı qalýy múmkin. Ony qarapaıym etip, halyqqa jaqyn tilge aýdaryp jetkizýimiz kerek. Aqseleý Seıdimbekov degen jazýshyny ár adam oqysa dep oılaımyn. Sol kisiniń jazyp ketkenderi qazaqı rýh pen qazaqı kózqarasqa jaqyndatady.

Shetelde alyp kelgen bilimimdi elime bereıin desem, bizdiń qazaq eliniń myńdaǵan jyl tarıhyndaǵy bizdiń salt-dástúrlerimiz, aýyzdan-aýyzǵa atadan-balaǵa mura bolyp kele jatqan úlken baılyǵymyz, muramyz óte kóp eken.  Ol muranyń ishinen barlyǵyn tabýǵa bolady. Men sheteldik mamandarmen kóp tildestim.  Mysaly, olar tapqan tabysyńyzdyń 10%-yn jınaýdy "Jınaqtaý qaǵıdasy" dep aıtaıdy, al eger 20%-yn salsańyz "Jınaqtaýdyń altyn qaǵıdasy" deıdi. Men aıtam, bizde qazaqtyń salt-dástúrinde 10%, 20% degen joq. Bizdiń salt-dástúrimizde 50% degen bar. Biz mal sharýashylyǵymen aınalysqanbyz. Mysaly, 1000 bas qoıdan - 500 erkek, 500 urǵashy bolady. Sonyń 50%-na bizdiń ata-babamyz kıingen, jýynǵan, óziniń kerek-jaraǵyna kúndelikti jumsaǵan. Onyń qalǵan 50% ınvestısıa jasaǵan. Urǵashy tusaqtardy ary qaraı kapıtalǵa qosqan. Tórt-túlik maldyń barlyǵyn osyndaı prınsıppen basqarǵan. Olar sizder onda mıllıarder bolǵansyzdar ǵoı dep tań qalady. Biz sizderdiń qalaısha baı memlekettiń basynda otyrǵandaryńyzdy túsindik deıdi.

Qazaqı kózqaras degen jeke qarjyda úlken ról atqarady. Sheteldik bıznes trenerler mindetti túrde sizdiń qolyńyz ashyq bolý kerek deıdi. Qazir álemdegi úlken baılardyń barlyǵy qaıyrymdylyq qorlaryna aqsha beredi. Bizdiń qazaqı kózqarasta ol burynnan bar. Mysaly kórimdik, baıǵazy, tıyn taǵý deıdi. Ózgelerge berińiz, qolyńyz ashyq bolsyn, sebebi siz sol sátte ózińizge de ózgege de jaqsy kóńil-kúı syılaısyz dep úndeıdi. Bizde ol ádet-ǵurpymyzda bar. Eshqandaı qıyndyq týdyrmady. Mysaly, kórimdik bere salamyz. Olar tań qalady: "Sizder, aqshalaı beresizder me?" - deıdi. Onda turǵan eshteńe joq. Biz úshin ol qalypty jaǵdaı, olar osyny túsiný úshin oqý kerek.

Bizdiń salt-dástúrimiz óte úlken fılosofıa jatyr. Sheteldik bir azamat óte tushymdy oı aıtty. Ol: "Bizdiń fılosofıamyz qaǵazǵa jazylǵan, biraq biz bilmeımiz. Qaǵazǵa jazyldy osy durys dep oılaımyz. Sizderdiń fılosofıalaryńyz qaǵazǵa jazylmaǵan. Iaǵnı is pen tájirıbe arqyly myńdaǵan jyldar boıy ýaqyt synynan ótken", - dedi. Osy oraıda mynadaı zańdy suraq týyndaıdy. Osynyń barlyǵy ózimizde bar eken, nege qazir baı emespiz?  Bizde qazir qazaqtar eýropaǵa elikteıdi, orys bolǵysy keledi. Nege óıtkeni árbirimizdiń úıimizde tórtburyshty qara jáshik bar. Qara jáshik kúnde adamdardyń mıyn ýlaıdy. Halyqtyń bári teledıdardan ne aıtady, sony tyńdaıdy. Olar kúndiz-túni ózgelerdiń mádenıetin nasıhattap jatyr. Bir estısiń tyńdamaısyń, eki estısiń tyńdamaısyń. Biraq qaıtalaýdy eshkim shektegen joq. Bizdiń halyq mıyn durys emes aqparattarmen toltyryp jatyr. Qazir durys jol siltep júrgen qazaq tildegi koých-trenıngter bar. Kóbine qazaqı kózqarastardy qabyldaǵan jón.

Biz uly halyqpyz

Men semınarlarda halyqpen kezdesý barysynda qarjylyq bilim berip, halyqpen jaqyn aralasamyn. Sonda olarǵa "nege aqshalaryńyz joq?" desem, "biz qazaqpyz ǵoı" deıdi. Sondaı sóz bar keń taraǵan. Men "biz qazaqpyz ǵoı" degen sózdiń negizgi maǵynasyn túsinesizder me dedim. Endi qazaqpyz ǵoı bárimiz deıdi. Túsinemin, biraq sony tereńirek uǵasyzdar ma desem, úndemeıdi. "Biz qazaqpyz ǵoı" degen sóz "biz ulymyz ǵoı" degen sóz. Qazirgi jaǵdaıda ol sózdi sizder basqasha aıtyp turǵan sıaqtysyzdar desem, bári kúledi. Iá, biz ulymyz. Oǵan eshkimniń shúbási joq. Birde bir sheteldik azamat bizdiń myqty ekenimizge shúbá keltirmeıdi. Biraq biz ózimiz shúbá keltiremiz. Sebebi, Reseıdiń otarshyldyq ıdeologıasy bar. Sodan keıin jıi aıtylatyn "jalqaýmyz ǵoı" degen sóz qazaqtarǵa kelmeıdi. Siz jalqaý bolatyn bolsańyz bizdiń mundaı memleketimiz bolmaıdy. Bizdiń ǵasyrlar boıy qalyptasqan óz fılosofıamyz bar. Bizdiń ózimizdiń turmys-saltymyz bar.

El ekonomıkasyna qarjylyq saýattylyq kerek

Bizdiń qoǵamymyzda búgingi kúnde dárigerler bar, balalarǵa bilim beretin muǵalimder bar, tártipti retteıtin zańgerler bar. Biraq bizdiń ómirimizde, bizdiń jeke qarjymyzdy basqarýǵa keńes beretin adamdar joq. Jeke qarjy degen tek qana baılyq, tek qana dáýlet emes. Siz Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdaryna sáıkes ózińizdiń qarjylaryńyzdy kóbeıte alasyz, basqara alasyz. Sondyqtan bizdiń "Bai-Quat" ınvestısıalyq kompanıasy qarjylyq ınstıtýttarmen tanystyrady. Qarjylyq ınstıtýttar degen ne? Kóptegen qarjylyq ınstıtýttar bar, biraq halyq onyń ne úshin kerek ekenin de bilmeıdi. Bank degen ne onyń negizgi fýksıalary qandaı, saqtandyrý kompanıalary, onyń jeke basyńyzǵa qandaı paıdasy bar degen saýaldarǵa jaýap berip,  ınstıtýttardyń qaısysyn qaı ýaqytta paıdalaný kerek ekenin úıretemiz.

Qundy qaǵazdarmen aınalysatyn brokerlik kompanıalar bar.  Bizdiń memlekettiń ishindegi qarjylyq ınstıtýttardyń jeke basyńyzǵa paıdasyn túsindiremiz. Qarjylyq ınstıtýt bolǵan soń, qarjylyq qural bar. Ol ınstıtýttar quraldar arqyly jumys jasaıdy. Olar bank, banktiń depozıti, banktiń nesıesi, jeke basyńdy saqtandyrý polısi. Halyqtyń qarjylyq saýatsyzdyǵynyń arqasynda ǵalamtorda kereksiz aqparattar kóp. Sol jerde kezip júrgen belgisiz uıymdarǵa baryp aqsha salady. Nege? Sebebi qarjylyq saýattylyqtyń bolmaýynan. Bizdiń basty mindetimiz qarjylyq saýattylyqty halyqqa jetkizý. Ekinshiden, qoǵamnyń aqshaǵa degen oıyn ózgertý. Úshinshiden osy arqyly bizdiń memleketimizdiń baıýyna ózimizdiń septigimizdi tıgizý.

Biz sheteldi baıytyp otyrmyz

Qazir biz tapqan tabysymyzdyń teń jartysyn shetelge taratyp otyrmyz. Bizdiń qazirgi ekonomıkamyzda kıim shyǵarmaımyz, mıllıardtaǵan aqshany kıimge beremiz. Mysaly, kıimin kıip otyrǵan elderge jalaqymyzdyń 30%-y ketedi. Taǵy 30% kerek emes Qytaıdan kiretin usaq-túıek  taýarlarlarǵa jumsalady. Sosyn 30% Reseıge jibermiz. Tehnıka alamyz, traktor, mashına alamyz. Bul 30%-dy men shamalap, mysal retinde aıtyp otyrmyn. Sondyqtan bizdiń memleketke túsken qarjynyń 90 paıyzyn shetelge jiberemiz. Meniń jeke aqsham shetel ekonomıkasyn baıytyp otyr. Biraq shashtarazǵa barsam ózimizge beremin, nan satyp alsam, qymyz ishsem memlekette qalady. Ol bar-joǵy 10%. Bizdiń tapqan tabysymyzdyń 10%-y ǵana ınvestısıa bolyp ózimizge qaıtyp kelip jatyr. Osy kózqarasymyzdy ózgertetin bolsaq, bizdiń ekonomıkamyz basqasha ózgeredi.

Kompanıalardyń aksıalaryn satyp alýǵa eshkimge kedergi bola almaıdy

Qoǵamda úlken bir másele bar. Ol - qor naryǵy. Qor naryǵy deseń, adamdardyń barlyǵy ol ne deıdi? Bul qarjylyq bilimniń joqtyǵynan. Kóbisi qarapaıym ınvestısıa týraly aqyl suraıdy. Meniń aqylym joǵaryda aıtqan eki qaǵıda. Birinshisi - árdaıym júıeli túrde aqsha jınaý, ekinshiden - jınalǵan aqshańyzdy júıeli túrde ınvestısıaǵa salyńyz. Aqsha bolǵannan keıin adamdar ınvestısıa jasaıdy. Biz bárimiz ózimizdi patrıotpyz deımiz. Jerimizdi eshkimge bermeımiz dep attandaımyz. Men kelisemin, jerdi bermeý kerek. Halyqty qoldaımyn. Biraq sol jerimizde myńdaǵan mekemeler tur. Al ol mekemelerdiń qazir aksıalary bar. Aksıalary joǵary baǵalanyp turǵan joq. Óıtkeni suranys joq. Sondyqtan da men aıtamyn ár halyq, ár azamat patrıotpyn dese 100 myń teńgege bizdiń mekemelerdiń aksıasyn alsynshy. Ol qalaı bolady?

Bizdiń eshteńemiz ketpeıdi. Shetel ekonomıkasy mıllıardtap aqsha almaı qalady. Mysaly, 100 myń teńgege ózimizdiń patrıottyq esebimizden "NAK "Kazatomprom" AQ, taǵy da basqa kompanıalardyń aksıasyn satyp aldyq. Endi ózińiz oılańyz, bizdiń memlekettegi myqty mekemelerdiń egesi kim? Óte ońaı nárse. Aksıalardyń barlyǵyn ózimiz alsaq, barlyǵy ózimizde qalady. Iesi biz. Erteń olar paıda ákeletin bolsa, paıdasyn halyqpen bólisedi. Zań boıynsha óz memleketińizde kompanıalardyń aksıalaryn satyp alýǵa eshkim kedergi bola almaıdy. Zańmen shekteý qoıyp otyrǵan joq. Eń joq degen 100 myń teńgege alsyn, aldyńyz mıllıonǵa satyp alyńyz. Erteńgi kúni jaǵdaı ózgeredi. Barlyǵy halyqtyń qolynda qalady.  Aýyzben aıtyp urandamaı, ispen kórsetken durys.

Búgingi kúnde bizdiń Qazaqstandaǵy jaqsy kompanıalardyń aksıalary áli joǵary baǵada emes. Búgingi kúni qor naryǵyndaǵy aksıalar baǵalanbaǵan aktıvter. Sondyqtan búgingi kúni qor naryǵynda adamdar múmkindiginshe óz memleketimizdiń aksıalaryn satyp alǵan durys. Sonymen qatar, adamdar ınvestısıany daladan kútedi. Ol mindetti túrde Qytaı bolý kerek. Bizdiń halyqtyń ózinde de aqsha bar. Kóp túkirse kól bolady demeı me? Mysaly 100 myń teńgeden bálenbaı adam jınasa, oǵan basqa ınvestordyń qajeti qansha? Al ol ekonomıkalyq tetikter QR-nyń zańnamalarynda jazylǵan. Bizdiń kásipkerler aqsha surap shetelderde júr.

(Jalǵasy bar)

Marjan Sábet