XIV-XVI ǵasyrlar arasyndaǵy ýaqytty zamanaýı túrki halyqtarynyń qalyptasý kezeńi dep sanasaq ta bolady. Sondyqtan olardy buryn ózindik memlekettiligi bolmaǵan jas etnıkalyq toptardyń qatarynda kórsetip keledi. Osylaısha ıakýttardyń da ózindik bir etnıkalyq top retinde qalyptasýyn Reseı ımperıasynyń quramyna ený kezeńinen bastaıtyndar da bar. Alaıda, túrki halyqtary kóp ǵasyrlyq tarıhı tamyrdan keledi. Qazirgi túrki halyqtarynyń sol tarıhı mol muralarǵa ıelik etý quqyǵy qanshalyqty? Nemese túrkiler óz tarıhyndaǵy ár kezeńde memlekettilik pen tarıhı jadysyn qaıta-qaıta jańalap turdy ma eken?
Árbir qazirgi zamanaýı túrki halyqtarynyń báriniń ortaǵasyrlyq etnıkalyq babalary bar. Mysaly qazaqtardyń, qypshaqtar urpaǵy dep sanalyp, olardyń baı tarıhı jáne mádenı murasyna ıelik etip jatqan jaılary bar. Iakýt halqynyń paıda bolǵan jeri retinde qazirgi Iakýtıanyń aýmaǵy kórsetilse de Orta Azıanyń tarıhı keńistiginde saqa ultynyń etnıkalyq ata-babalarynyń izderi jatyr. Buǵan bizdiń dáýirimizdiń I ǵasyrynda jalpy túrki tilinen Iakýt tiliniń glotokohrondy ádisimen oqshaýlanýy da sodan beri ótken ýaqyt ta dálel bola alady. Saqanyń ońtústiktik babalary retinde Toıon (Baıkóldiń arjaǵy Hamar-Daban bókteri) ańǵarynda ómir súrgen soǵys qumar Merkit ulysyn kórsetsek bolatyn sekildi. Osylaısha ortaǵasyrlyq Merkitterge qatysy bar tulǵalardy Saqa halqynyń da tarıhı tulǵalary desek bolady.
Ádette Mońǵol ımperıasynyń paıda bolýyn tek qana Shyńǵys hanmen baılanystyryp jatady. Biraq ta Mońǵolıanyń birigýi birneshe iri taıpalyq qaýymdastyqtar men iri mańǵaz tulǵalardyń óz ara teketiresi nátıjesinde iske aqan dúnıe. Al Temrshin men onyń Bórishigin taıpasynyń sol azamattyq soǵystaǵy jeńisin áskerı jáne dıplomatıalyq sheberliktiń saldary desek bolady. Sondyqtan da Jalaıyr kósemi Jamuqa men Kereı Tuǵyryl Ýań Hannyń, Taıshýyt Torǵytaı-Kiriltuńǵa men Tatar Alaq-Udyrdyń, Naıman noıandary Kókseı-Sabraq, Taıan Han jáne Kúshiliktiń, ásirese Merkit begi Toqta Bektiń tarıhı tulǵalaryna muqıat nazar aýdarǵanymyz jón bolady. Ózindik jeke saıası kózqarastary bar osy tarıhı tulǵalar, óziniń týǵan Uly ústirtiniń bolashaǵyna ártúrli kóz qaraspen qarady. Bul bahadúrlerdiń ishinde ózindik kelbetimen erekshe kózge túsetini Merkit hany Toqta Bek ekeni daýsyz.
Toqta Bek óz dáýiriniń eń kórnekti qolbasylarynyń bir edi. Onyń soǵys júrgizý ónerin keıin Shyńǵysqan jaýlaryna qarsy talaı márte qoldanǵan. Rashıd-ad-Dınniń aıtýynsha Toqta Bek Temirshinnen buryn Qadan Taıshynyń jetekshiligindegi mońǵoldarmen eki ret shaıqasqan. Bir joly sany jaǵynan basym jaý qorashýynda qalyp on alty túrli aýyr jaraqat alǵanynyna qaramastan dushpan sheńberin buzyp shyqqan eken. Sondaǵy Merkit basshysynyń naıza ushyn maıǵa malyp qoldanǵan soǵys tásilin Rashıd-ad-dın tamsana baıandaıdy. (Rashıd-ad-dın, t.1, k.2, b. 58).
Merkit kóshbasshylarynyń ataǵy bolǵan «Bek» sózi Táńirshil nanymda bas rýhanı basshy maǵynasyn bildiredi. Sonymen qatar «Bek», «Beı», «Bı» degen ejelgi túrki sózi «taıpa kósemi», «han balasy», «patsha» degen uǵymdy da beredi. "Bek", "beg" degen Túrki-mońǵol termıni eski ıran tilindegi - «qudaı», «patsha» maǵynsyndaǵy "baga", "baıa" sózderimen túbirles bolýy ábden múmkin dep baıandaıdy Dýgarov (Dýgarov D.S., 1991, b 260-263). Ejelgi mońǵoldarda taıpanyń rýhanı kósemi, sonymen qatar taıpanyń kóshbasshy qyzmetin atqaratyn "Bekı" degen ákimshilik - dinı ınstıtýttar bolǵan. B.Ia. Vladımırsovtiń aıtýynsha ult kóshbasshylarynyń tuńǵysh uldary ǵana osy ataqqa ıe bola alǵan (Vladımırsov B.Ia., 1934: 49-50). Al Saqalarda «Boko» degen ataq atadan balaǵa mıras jolymen jáne jaýyngerlik ónerdi meńgergen uldardyń eń úlkenine ǵana beriletin bolǵan. Merkitterde "Bek" ataǵymen Toqta Bek pen onyń izbasary Toquz Bek qana ataldy. Shilińgir palýannyń da sol ataqqa (boko) ıe bolǵany onyń Toqta Bektiń úlken uly bolýy múmkin ekendigin nemese "dóı", "zor" degen laqap tirkesten týǵan sıpat bolýy da múmkin ekendigin meńzeıdi.
Rashıd-ad-dın Toqta Bekti taıpa kósemi, Merkit taıpasynyń bıleýshisi, Merkitterdiń qolbasshysy, ámiri dep jazady. Al «Iýán-shı» derekterinde Mılıkeı aımaǵynyń basqarýshysy dep jazylǵan. A.T. Tıvanenko, Toqta Bektiń Uly ústirttegi óktem tulǵasy mońǵol halyqtarynyń jadynan keıingi ǵasyrlarda da shyqpaǵan dep baıandaıdy. Sebebi XIII-XIV ǵasyrlardaǵy derektemelerde de Toqta Bek «bıleýshi» nemese «Merket taıpasynyń ıesi», «Ýdýıdtardyń kóshbasshysy» dep atalyp otyrǵan (Tıvanenko A.V., 1992, b. 23). A.V. Tıvanenko «Baıkól jaǵasyndaǵy Merkitterdiń jeri óte aýqymdy bolǵan jáne halyq tyǵyz ornalasqan, olardyń Toqta Bek pen oǵan jaqyn týystarynan quralǵan júıeli basqarma sıstemasy bolǵan» degen tujyrymǵa keledi (Tıvanenko A.V., 1992, b. 25).
Shyńǵys dáýirine deıingi Mońǵolıadaǵy kóptegen tanymal taıpalyq odaqtardyń basshylary onyń qamqorlyǵynan úmittenip, ony kómekke shaqyrýy Toqta Bektiń daralyq tulǵasyn aıqyn kórsetip tur. 100 jaýyngerimen birge Kereı hany Tuǵyryldyń da Toqta Bektiń tutqynynda bolǵanyn S.A. Kozın aýdarmasynda bylaı sýretteıdi: " Qara eltiriden beshpet kıip, Seleńginiń Buǵyra Kegire jazyǵynda qoı sońynda júrdi (Kozın S.A., 1941, b. 122).
Jalaıyr Jamuqa da Merkit tutqynynyń ashshy dámin tatqandardyń biri. Toqta Bek Jamuqany shaýyp tonaǵan kezde, Jalaıyr kósemi "Bıleýshi ákemizdiń ámirne moıynsunyp, oǵan árdaıym kómekshi bolamyn. Bıliginen shyqpaımyn" dep ant iship janyn ázer alyp qalǵan edi. Budan keıin Jamuqa óziniń nókerlerimen birge Toqta Bekke kelip Merkit Ordasynda qyzmet istegen edi (Rashıd-ad-dın, t.1, k.1, b. 190-191). Rashıd-ad-Dın Jamuqanyń otyzdaı nókerimen birge uly qolbasy Toqta Bekiń ordasyna kelip úreı toly janarymen ádet-ǵuryp boıynsha altyn keseden jerge birneshe tamshy qymyz tamyzyp ulyqtaǵanyn jazady (Rashıd-ad-dın, t.1, k.1, b.191).
Qupıa shejireden Temirshinniń sheshesi qońyrat taıpasynan shyqqan Ulýyn alymen Merkit sardary Shiledýdiń qalyńdyǵy bolǵanyn, keıin Taıshýyt taıpasynan Esýkeıdiń alyp qashyp ketkenin bilemiz. Al úsh júz atty áskermen Ýdýıd-Merkit begi Toqta Bekiń Qıat-Bórishiginderge shabýyl jasap, Bórteni oljalap áketýi Mońǵol ımperıasynyń qalyptasýyna muryndyq bolǵan tarıhı oqıǵalardyń bastaýy edi. Bul oqıǵa jaıly «Merkit jaýyngerleri Esýkeıdiń ulyn uzaq ýaqyt boıy izdeıdi. Olar onyń izin kesip, jylan júre almaıtyn batpaq jylǵalardy ary beri jaǵalady» dep, baıandaıdy qupıa shejire (Kozın S.A., 1941, b. 97).
Ulýynnyń qoldy blýy, keıin Bórteniń tartyp alynýy quda túsip qyz alýǵa parallel erteden kele jatqan qatyn alý úrdisine uqaıdy. Degenmen «qyz oljalaý» úrdisi áleýmettik stratıfıkasıa kezeńimen baılanysty erte toptyq qoǵamdar dáýirinde keń taralǵan degen boljam bar (Pershıs A.I., 1998. b. 63).
Burqan-Qaldunǵa shabýyl jasaǵan úsh júz Ýdýıt-Merkit aqsúıegin qupıa shejire Toqta Bektiń uldary dep jazǵany qyzyq týdyryp otyr. Osyǵan súıene otyryp shabýyl jasaǵan Merkit birligin erlerden quralǵan áskerı aláns jasaǵy dep paıymdasaq bolatyn sıaqty. Soǵan qaraǵanda mal men jan oljasy úshin kórshiles taıpalyq odaqtarǵa basyp kirý jıi-jıi qaıtalanatyn qubylys sıaqty. Shabýyl jasaǵan Toqta Bek jasaǵy da kórshilerden qorǵaný nemese shabýyl jasaý úshin ustalatyn arnaıy jas jigitterden jasaqtalǵan turaqty áserı birlik kórinedi.
Erlerden quralatyn jaýyngerlik uıym - analyq taptan atalyq tapqa kóshý kezeńinde - qoǵamdaǵy ústemdik úshin kúres nátıjesinde paıda bolǵan. Er-jaýyngerlik odaǵynyń ózindik basshylary, qupıa tildesý ádisteri, jora-jobalary jáne dinı rásimderi boldy. Alǵashqy qarabaıyr júıeniń ydyraý prosesinde er-jaýyngerlik odaqtar (olar keıde qupıa ordender dep te atalady) kóbinese memlekettik bılikti qalyptastyrǵan organdarǵa aınalyp otyrdy.
1180 jyly Temirshin bastaǵan Qıat-Bórishigin jáne Tuǵryl ıelik etetin Kereı men Jamuqanyń sońynan ergen Jalaıyr qosyndarynan quralǵan qyryq myń qol Qamar-Daban asýyn kesip ótip, Buǵyra-Kegiredegi Toqta Bek Ordasyna tutqıyldan shabýyl jasap, úlken qyrǵyn saldy. Sol qyrǵynda adam shyǵyny kóp bolmasa da bir kezdegi úsh odaqtyq Uly Merkit ordasy jyǵyldy. Qolǵa túskenderdi baılap, matap alyp ketti (T sol k, b. 104).
Daýyldaı birden bastyq,
Es jıǵyzbaı jeldeı estik,
Onyń áıel balasyn tutqyndap
Qasbatyr ulandaryn jeńdik
Toqta úshin az ba kóp pe?
Biraz Merkit tutqyndadyq.
Shyrt uıqyda jatqan Toqta Bektiń ózi qolǵa túsýi múmkin edi. Biraq jaý taıaǵan kezde habar jetip úlgergen eken. Kılho ózeninde balyq aýlap júrgen balyqshylar men ormandaǵy ańshylar túnimen shaýyp habar jetkizgen. Osylaısha habar alyp, es jınap úlgergen Toqta Bek pen Ývas Merkit kósemi Daıyr Úısin ekeýi shaǵyn jasaqpen jaý shebin buzyp, Seleńginiń tómengi aǵysyna qaraı Barǵýshyn eline ótip ketedi.
Osy oqıǵadan keıin ǵana Temirshinniń jaqtastarynyń sany artyp, mońǵol taıpalary ony moıyndaı bastady. Merkit bıleýshileriniń altyn belbeýin taǵynyp, olardyń bolat tuıaq jylqylaryn mingen kezde ǵana Temirshin men Jamuqa ózderin naǵyz hanǵa laıyq kóre bastady. Áke dosy Tuǵryl men anda Jamuqa dostyqtaryn dáleldedi…
Merkit erleriniń sazaıyn berip,
Dúnıe múlkin(!) oljalap,
Biz olardy jeńdik.
(Kozın S.A., 1941, b. 104-105).
Qupıa shejireniń sózine súıesek 1180 jyly bolǵan sol oqıǵadan bastap Baıkól alqaby dalasyndaǵy mońǵol halyqtarynyń tarıhynda jańa dáýir bastaldy. Burynan Túrki bılik móri astynda júrgen mońǵol taıpalarynda ózimiz ımperıa bola alamyz degen úmit paıda bola bastady.
Birinshi jeńilis pen qaıta tutanǵan óz ara soǵys arasyndaǵy 17 jyldyq úzilis biraz jumbaq bolyp tur. Múmkin bul ýaqytta eki jaq ta kúsh-qýat jınǵan shyǵar bálkim? Jas ósip, kekten týǵan jańa qan qumarlyq tekires aýmaǵyn Mońǵol alqaby shekarasynyń syrtyna deıin keńeıtti. Máselen 1199-1198 jyldary Shyńǵys qaǵan tatarlarǵa qarsy joryqqa attanǵanda Tuǵyryl, oǵan aıtpaı endi es jınap jatqan Merkit elin qaıta shapqan. Toqta Bek Barǵýshyn-Toǵym baǵytyna deıin sheginedi. Al onyń úlken uly Toquz Bek sol soǵysta mert bolady. Qutty men Shylaýyn atty eki uly jáne Toqta Quttyqtaı men Shaǵarý atty eki qyzy tutqynǵa túsedi. Tuǵyryl osy jolǵy oljadan Shyńǵysqa úles bermeı qoıady (Rashıd-ad-dın, t.1, k.2, b. 128). Keıin Tuǵyryl Ýań Han Merkit jeriniń Kereı qonysyna qosylǵanyn jarıa etedi. Biraq Naıman sarbazy Kóksaı-Sabraq Ýań Hannyń birge týaǵan inilerin shapqan kezde Qutty men Shylaýyn Tuǵyryldan bólinip, Seleńginiń tómengi aǵysyndaǵy ákelerine baryp qosylady (Kozın S.A., 1941, b. 126).
Ýań hannyń on myńdaǵan áskerimen Toqta Bektiń artynan qýalap Barǵýshyn alqbyna deıin barǵany eske saqtaıtyn jáıt. Sebebi mońǵol áskerlerimen soǵys júrgizgen Toqta Bek árqashan Barǵýshyn-Toǵymǵa sheginip otyrǵan. Demek Toqta men onyń úzeńgiles dostary qazirgi ońtústik Iakýtıanyń aýmaǵyna baryp tasalanyp otyrǵan. Osylaısha Tómengi Tuńǵys Evenkterinde Taqta jáne Toqtyhan esimderiniń kezdesýin V.A. Týgolýkov Toqta Bekpen baılanystyrady (Týgolýkov V.A., 1985, B. 111).
Mońǵol derekteri boınsha Toqta Bek pen Merkitter aldymen ózderi keıin Taıshýyt, Tatar, Jamuqa jáne Naıman hany Buıryqpen de birigip Shyńǵys han mońǵoldarymen shaıqasqan. Biraq bári sátsiz aıaqtalyp sheginýge májbúr bolyp otyrǵan. Toqta Bek pen onyń uldary Mońǵol saharasyndaǵy Shyńǵysqanǵa qarsy kúresterdiń bárinde derlik negizgi qolbasshylardyń biri bolyp bolyp arpalysqan. Sany jaǵynan júz ese basym túmendermen teńsiz urys júrgizip árdaıym jaý shebin buzyp, ózderiniń týǵan dalalaryna oralyp júrgen (Sandag Sh., 1970, b. 22).
Mońǵolıanyń soltústigindegi shaıqastarda jeńiliske ushyraǵan eski dushpan Toqta Bek pen Jamuqa Naıman Taıan Hannyń ordasyna kezdesken. Bul fakt bizdi mońǵoldar men Merkitter arasyndaǵy teketires qandy kek emes tek áskerı dıktatýraǵa talas eken degen qorytyndyǵa alyp keledi. Biraq sheshýshi shaıqastarda jeńilis tapqan ulystar Shyńǵys hannyń bıligin moıyndaýǵa májbúr boldy. Tek Merkitter ǵana moıyndamaı Seleńginiń tómengi aǵysyna qaıtadan kete bardy. 1203 jyly quryltaıda uly qaǵan jarıalanǵan Shyńǵys hanǵa qarsy Merkitter Baıkóldiń Batys aýmaǵyndaǵy shashyrap júrgen taıpalardyń basyn qurap qaıta kúres júrgize bastaıdy (Rashıd-ad-dın, t.1, k.2, b. 148).
Yzaly Shyńǵys Seleńgi alqabyna basyp kirgende Hoas-Merkitterdiń ámirshisi Daıyr-Úısin oǵan Qulan-Qatýn degen qyzyn berip dostyq mámilege keledi. (Rashıd-ad-dın, t.1, k.1, b. 116). Biraq mońǵol túmeni Daıyr-Úısin jaılaýynan ketken kezde Merkit jaýyngerleri qalǵan áskerlerdi qyryp salyp, búlik salady. Mońǵol shekera baqylaýshy áskerı birlikeri búlikshil Merkitterdi orman alqabyna deıin ázer shegindiredi (Rashıd-ad-dın, t.1, k.2, b. 149). Sonda Shyńǵys Qaǵan: «Biz olardy bizben birge olsyn dep edik, biraq olar búlik shyǵardy!» dep, endigári birige almaıtyndaı etip shabyńdar degen buıryq beredi. Daıyr-Úısin jurtyn ekinshi ret shapqan Shyńǵys han ony ótirtip, áıeli Tóregene-Qatýndy uly Ógedeıge beredi (Rashıd-ad-dın, t.1, k.1, b. 116). Osylaısha Hoas-Merkitter jıhangerge moıynsunýǵa májbúr boldy desek te Býrát jáne soltústik halyqtary arasyndaǵy olardyń urpaqtary jaǵdaıdyń olaı bolmaǵandyǵyn dáleldep tur.
Daıyr Úısin búligi týraly áńgimede kóterlisti Merkit aqsúıekteriniń shyǵarǵandyǵyn, al búlikti basýǵa ózderiniń qyzmetshileriniń at salysqandyǵy týraly aıtylady. Bul faktiler bizdi mońǵoldar men Merkitter arasyndaǵy teketires taıpalyq emes azamattyq soǵys dárejesinde boldy degen qorytyndy jasaýǵa ıtermeleıdi. Bir shepte Táńirge tabynǵan Mońǵol dalasy ulystarynyń kóbi ulyqtaǵan eski asylzada ulys; ekinshi shepte álemdi jaýlap ala alatyn qýatty ımperıa qurǵysy kelgen jospar ıesi.
1204 jyldyń kúzinde Qarajaldyń qaınar bulaǵynda Shyńǵys qaǵan Merkit Toqa Bekpen shaıqasyp, Saǵara-Kegere degen jerde onyń qol astyndaǵy qyzmetshileri men múlkin basyp aldy. Toqta Bek pen Qutty jáne Shylaýyn bastaǵan uldary taǵy da shepti buzyp sytylyp ketedi. Shyńǵys hannyń ózi artarynan qýǵynǵa túsip Altaıdyń silemderinde qystap qaıtady. V.V.Bartoldtyń aıtýynsha qysta Enıseıdi basyp ótip Ertiske bara jatqan jolda Toqta Bekti Enıseı qyrǵyzdarynyń bes knázdigi bıleýshi dep tanyp úlgergen edi. Aıta ketý kerek sol orman halyqtaryn jaýlaý úshin Joshy jiberilgen bolatyn. Qyrǵyz Toıondary men basqa taıpalardyń kósemderi Joshyǵa aq suńqar berip ulyq tutqan. Keıinirek Ońtústik Sibir halyqtary da Shyńǵys han jáne onyń urpaqtaryna baǵynyshtylyǵyn bildirip aq qyran usynǵan.
1208 jyly Shyńǵys han joryqqa shyqqana Merkittiń burynǵy odaqtasy - Oırattar tolyq joıylýdan qorqyp, oǵan Merkitter tasalanǵan jerdi kórsetip beredi (Tıvanenko A.V., 1992, b. 48). Osy ýaqytta Naıman Kúshilik han kúshin Merkit Toqta Bekpen biriktirip, Ertis aǵysyndaǵy Buqtyrmada shaıqasqa daıyndyq júrgizip jatqan edi. Shyńǵys hannyń áskeri tar jol arqyly ormanǵa enip kútpegen jerden Merkitterge shabýyl jasaıdy "Qun-SHubýyn" jebesi tıip Toqta Bek maıdan dalasynda qaza tabady. Uldary ákelerin óz qoldarymen jerlep nemese denesin ózderimen birge alyp kete almaǵandyqtan Merkit beginiń basyn kesip alyp ketedi. Naımandar men Merkitter birge qalmaı aryqaraı árkim óz jolymen ketken. Ertisten ótken kezde kóbi sýǵa ketti. Aman qalǵandary arǵy jaǵaǵa jetken soń bólinip ketti (Kozın S.A., 1941, b.143).
Osylaısha óz Merkit ulysynyń erkindigi men táýelsizdigi úshin júrgizgen kúresi erlikterge toly Mońǵol Ústirtiniń uly oǵlany qaza tapty.
Toqta Bektiń tikeleı murageri bolǵan úlken uly Toquz Bek, Tuǵyryl Hanmen bolǵan soǵysta ólgen edi. Basqa Qusa, Qutty, Shylaýyn, Shıbuq jáne Qoltýǵan Mergen syndy uldary ár túrli kezeńde Shyńǵys hannyń tikeleı tapsyrmasy boıynsha Mońǵol áskerleriniń qolynan ajal qushty. Shyńǵysqannyń Toqta Bekke bergen qyzynan týǵan jıeni Shylaýyn da naǵashysynyń óshpendiliginen aman qalmady. Keıbir derekterde Toqta Bektiń Qutty, Urhan jáne Shylaýyn atty inileri bolǵan dep jazady. Biraq olar týraly eshqandaı basqa aqparat kózi kezikpeıdi. Sol derek kózderi Toqta Bektiń Majar, Tusqan, Inalshy jáne Turanshy degen uldarynyń da bolǵanyn jazady.
Taǵy da Rashıd-ad-Dınniń aıtýynsha sońǵy soǵystan keıin Toqta Bektiń kenje uly sheber sadaqshy Qoltýǵan Mergen qypshaqtarǵa qashyp ketedi. Qýǵynǵa jiberilgen jasaq ony ustap Joshynyń aldyna ákeledi. Qoltýǵannyń qandaı myqty mergen ekenin estip júrgen Joshy oǵan nysana atqyzyp kórmek bolady. Qoltýǵan irkes tirkes biriniń artynan birin salyp oq tartqanda sońǵy jebe aldyńǵy jebeniń ashasynan tıip ekige jaryp ótken. Onyń mergendigine meılinshe qyzyqqan Joshy ákesine kisi salyp, Qoltýǵan mergendi óltirmeı alyp qalýdy suraıdy. Alaıda Shyńǵys bul pikirge kelispeıdi: «Merkit taıpasynan asqan qan qumar taıpa joq: biz olarmen qanshama ret shaıqastyq; olardan qaıǵy-qasiret pen qıyndyqtar kóp shektik, qaıta shabar jaýdy qalaı tiri qaldyrýǵa bolady? Men sender úshin bul elder men áskerler, taıpalardy jaýlap aldym; (bul adam) bizge ne qajet? Ata jaýdyń ólgeni jaqsy (Rashıd-ad-dın, t.1, k.1, b. 116).
1204 jyly Mońǵol Altaıyna qashqan Merkittediń bir bóligi keıinirek Oırattarǵa qosylǵan dep eseptelip júr. HVİİİ ǵasyrda Qalmaq jerine barǵan akademık G.F. Mıller oardyń Shyńǵys hanmen uzaq jyldar tynbaı soǵysqan Inalshy, Turanshy degen uldary bar Toqta Bek degen handary bolǵan eken dep jazady (Mıller G.F., 1937, b. 179).
A.V. Tıvanenko sibir halyqtarynyń quty sanalatyn Daıan-Derhe obrazynyń astynda osy uly Merkit qolbasshysy Toqta Bektiń tulǵasy jatyr dep esepteıdi. Mıfologıalyq dástúrge súıensek Daıan-Derhe Shyńǵys hanmen soǵys júgizip, ajal qushqan Ortalyq Azıanyń osy aımaǵynyń basty shamany retinde sýretteldi. Daıan-Derhe kúlti Mońǵolıanyń búkil aýmaǵynda ásirese ońtústik Býrátıa men Soltústik Mońǵolıada keńinen taraǵan. Alaıda keń kólemdi ańyzdar Altaılyqtar, Tóleńgitter, Dórbetter, Tývalar men Ýrańqaılar sıaqty Saıan-Altaıdyń túrkitildes halyqtary arasynda jazylyp saqtalǵan (Tıvanenko A.V., 1998, b. 30-31).
A.V. Tıvanenkonyń aıtýynsha Qalqalardyń arasynda Daıan Derheniń qurbandyqqa adamnyń ózin shalǵan myqty, qan qumar shaman retinde sýrettelýi onyń jadyndaǵy Meritter men Mońǵol áskerleri arasyndaǵy uzaq jyldar bolǵan qıan kesti urystardyń izi bolsa kerek (Tıvanenko A.V., 1998, b. 32).
Nátıjesinde A.V.Tıvanenko bylaı dep suraq suraıdy: «Merkit Toqta Bekten basqa orta ǵasyrlardaǵy soltústik Mońǵolıa jáne Altaı-Saıan jotalary men Baıkóldiń arǵy betinde Túrki halqynan shyǵyp, óz ulysynyń keleshegi úshin qaıtpaı urys salyp, Shyńǵys qolynan qaza tapqan basqa kim bar? (Tıvanenko A.V., 1998, b. 32).
Osylaısha Toqta Bek ólgennen keıin de tiri atandy qoqytqan ólgen býranyń basyndaı túrki-mońǵol halyqtarynyń arýaǵyna tabynyp, aza tutqan fólklor qaharmanyna aınalyp kete bardy
