Jezókshelik – qoǵamnyń eń qaýipti dertteriniń biri. Táýelsizdik alǵaly beri biz osy derttiń aldyn almaı, asqyndyryp alǵan syńaılymyz. Endi mine emin izdep álekpiz. Búgingi urpaqtyń teledıdardan kóretinderi realıtı-shoýlar, ınternetten kóretinderi pornofılmder, kósheden kóretinderi seks-shoptar. Órkenıetti qoǵam qalyptastyramyz dep júrgenimizde ul-qyzdarymyz týra joldan taıyp barady... Osyǵan sáıkes sońǵy kezderi jezókshelikti zańdastyrý máselesi de kún tártibine qoıylatyn bolyp júr.
Tarıhqa júginsek, Jańa ósıettegi (Evangelıe) «Zattardy ortaq ustaý» arqyly Reseıde Patsha ókimeti qulaǵannan keıin osy ýaǵyzdyń izimen baryp komýnalar quryldy. Komýnaǵa birikkender orys elinde «jynystyq tóńkeris» (seksýaalnaıa revolúsıa) jasap, komýna erejesine saı endi bárin ortaq etemiz dep, áıelderinde ortaǵa saldy. Elde qan aýrýy (venzabolevanıe) jappaı oryn aldy. Revolúsıa «kósemderiniń» talaıy osy aýrýdyń qurbany bolǵany kezinde az jazylǵan joq. Kóp uzamaı-aq, bunyń eshqandaı negizsiz shala bastalǵan is ekendigi jáne onyń Adam qolymen, ıaǵnı İbilistiń urpaqtary qolymen uıymdastyrylǵany aıqyn boldy. Mine ózderińiz kórip otyrǵandaı mıllıondaǵan adamnyń ómirin jalmaǵan Orys revolúsıasy men Keńes bıliginiń ıdeologıasy osylaı bastalyp, osylaı iske asqan bolatyn. Bul jerde orys halqy «synaq alańy» boldy, ıaǵnı «úı qoıany» men «tyshqannyń» rolin atqardy. Jalpy ǵylymda, synaq osy ekeýine kóp jasalady.
Qan aýrýy demekshi, Eýropada eń kóp taraǵan qan aýrýlarynyń biri «sıfılıs». Bul eń ejelgi qan aýrýlarynyń qataryna jatady. Óte juqpaly, beı-bereket jynystyq qatynastan taraıdy. Eýropada sıfılıs jaıly jazylǵan jyrlar kóp. Sonyń biri Parýan ýnıversıtetiniń profesory, dáriger, astronom jáne aqyn Djaralomo Frakastoro (1483-1553) sıfılıs ataýyn Sıfıl degen shoshqa baǵýshynyń Qudaıdyń qarǵysyna ushyraǵanynan bolǵanyn jyrǵa qosqan.
«Álem elderinde ásirese Eýropa, Amerıka, Reseıde bul aýrýmen aýyrǵandar óte kóp. Mysaly, Rım papalary Aleksandr Ú1, Iýlıı 11, Lev H1 jáne áıgili fransýz aqyny Fransýa Vııon. Plýtarıı men Garaskıılerde Rım ımperatorlary Oktavıan men Taberıada da osy aýrýdyń aıqyn belgileriniń bolǵanyn jazǵan. Bul aýrýmen Eýropanyń eń áıgili adamdary Mopassan, Ivan Groznyı, Nekrasovtar aýyrǵan.
Eýropada bul aýrýdy Gall aýrýy (Fransıa) dep te ataıdy. Bul ataýdy olarǵa bergender ıspandyqtar. Germandar da sıfılıstiń otanyn Fransıa dep sanaıdy.
Reseıde sońǵy on jylda sıfılıs 40 esege ósken, árbir 100 myń adamǵa shaqqanda 177 adamnan keledi. Amerıkada 36 adamnan. Reseı qazir bul aýrýdan búkil álem elderiniń eń aldyna shyqqan.
Reseı dárigerleri orys qalalarynda bul aýrýdyń musylmandar men ıýdeıler arasynda óte az kezdesetinin, bizde solar sıaqty erte úılenip, az qydyrǵanymyzda, bizdegi sıfılıs máselesi óz-ózinen sheshilgen bolar edi dep jazady» (S.Ardeeva, S.Drobysheva, A.Nıkonov, E.Senúshına «Drýzá ı vragı Venery».
Onyń aldynda orys dárigeri (akýsher-gınekolog) Dmıtrıı Andreevıch Krasnojon óziniń «Zmeınaıa bolezn» degen maqalasynda: «Reseı Densaýlyq Saqtaý Mınıstrliginiń esebi boıynsha Reseıdegi «sıfılıs» jaǵdaıy jan shoshyrlyqtaı. Eger 1990 jyly bul aýrýmen árbir 100 myń adamnyń tek qana beseýi aýyratyn bolsa, 1997 jyly bul kórsetkish 255-ge jetken, ıaǵnı 55 ese ósken (405 000 adam juqtyrǵan). Bul aýrý er adamǵa da, áıel adamǵa da birdeı juǵady. Eseptik kórsetkishtiń jalpy sanyna Reseı halqynyń bári túgel kirgen, ıaǵnı bul esepke sábıler de, qarıalar da kiredi degen sóz. Bul aýrý jynystyq qatynasqa qabiletti reseılikterdiń arasynda budan da joǵary ekendigi sózsiz» — delingen. (www.lood.ru).
Álemdik BAQ esebi boıynsha:
«Jynystyq qatynaspen beriletin juqpaly aýrýlardyń (Infeksıı, peredavaemye polovym pýtem (IPPP) sany:
— Kún saıyn 1 mln. astam adam IPPP juqtyrady.
— Jyl saıyn 500 mln. adam IPPP-nyń tórt: hlamadıoz, gonoreeı, sıfılıs jáne trıhomonıaz aýrýlarynyń bireýimen aýyrady.
— 530 mln-nan astam adamnyń boıynda «genıtalnyı gerpes (VPG-2)» aýrýynyń vırýsy bar.
— 290 mln-nan astam áıelderde «vırýs papıllomy cheloveka (VPCH)» aýrýymen shaqyrylatyn ınfeksıa bar.
IPPP-nyń kópshiligi adam boıynda jasyryn órbıdi, ıaǵnı aýrýdyń aıqyn belgileri baıqalmaıdy.
Keıbir IPPP-ler VICH aýrýynyń juqtyrylýyn 3 nemese odanda kóp ese joǵarylatady.
IPPP-lerdiń zardaby adamǵa óte aýyr iz qaldyrady, olardyń zıany tek qana seniń óz qara basyńa emes, bul ınfeksıalar, sozylmaly kúıde anadan sábıge de beriledi.
Eger adamdar bul aýrýlarmen jıi aýyryp, dárini jıi paıdalanyp, dárige tózimdi bolyp ketse búkil álemde IPPP aýrýlary, ásirese gonoreı eshqashan azaımaıtyn bolady (Informasıonnyı búleten N°110. Noıabr 2013 g. Osnovnye fakty).
Tarıhqa qarap otyrsaq, Eýropaǵa osy juqpaly aýrýdyń eń ekpindi qarqynmen taraýy 1812 jylǵy fransýz, 1905 jáne 1917 jyldardaǵy orys revolúsıalarynan (tóńkeristerinen) keıin bolǵan. Eýropa men «uly» orys elinde bul aýrýdyń jappaı oryn alǵany sonshalyq, revolúsıany jan-tánimen berilip jaqtaǵan jandardy jalmaýyzdaı jalmady. Basqalaryn bylaı qoıǵanda, olardyń eń kózi ashyq, saýatty, bilimdi ıntelgensıasynyń ózderi de: nemis kompozıtory Lúdvıg Bethoven, Polshanyń pıanıs-kompozıtory Frederık Shopen, nemis fılosoftary Frıdrıh Nısshe men Artýr Shopengaýer, Orys hanshaıymy Ekaterına 11, 1913-1921 jyldardaǵy amerıka prezıdenti Tomas Vılson, ırland aqyny jáne dramatýrgi Oskar Ýaıld, fransýz aqyny Sharl Bodler, orys jazýshysy Aleksandr Fadeev, aqyndary Sergeı Esenın, Vladımır Maıakovskıı, Marıa Svetaevalar t.t.) osy aty jaman aýrýdan zardap shegip, kóbi osy aýrýdyń qurbany bolǵan.
Jaqynda brıtan tarıhshysy Helen Rappaporttyń «Konspırator: Lenın v ssylke» atty zertteý eńbegi jaryq kórdi. Ol osy eńbeginde orys revolúsıasynyń kósemi V. Lenınniń neırosıfılıs aýrýynan kóz jumǵanyn dáleldegen. Ol mundaı qorytyndyny 1904 jylǵy medısına jáne fızıologıa salasy boıynsha Nobel syılyǵynyń laýreaty, áıgili orys ǵalymy, profesor Ivan Pavlovtyń (1849-1936) qaldyrǵan derekterine sáıkes jasaǵan. Onyń aıtýynsha, muny Kreml dárigerleriniń bári bilgen, biraq olarǵa kezinde muny jarıalaýǵa tyıym salynǵan. Rappaporttyń tujyrymy boıynsha Lenın bul aýrýdy 1902 jyldary Parıj jezókshelerinen juqtyrǵan kórinedi.
Jalpy, hrıstıan dinindegi patshalyq Reseıde «áıelderdiń jeńil júrispen tabys tabýy» memlekettik deńgeıde ruqsat etilgen bolatyn. Tóńkerispen dúnıege kelgen «Komýna» kezinde Keńes úkimetimen jarıalanǵan «Áıel teńdiginen» keıin bul «aýrý» burynǵydan da qatty asqyndy.
Osy kezde orystyń proletar aqyny V.Maıakovskııdiń «sıfılıs» degen óleńi jaryqqa shyqty: «Po skveram, gde harkaet týberkýlez, gde b… s hýlıganom da sıfılıs…» dep jazdy ol.
Orys ıntelgensıasynyń kózin joıýda Keńes bıligi de «sıfılısten» qalysqan joq. Orys aqyndary Pýshkın (37 jasynda), Lermontov (26 jas), Gýmılov N. 35 jas t.t.) adam qolynan opat boldy. Qysqasy, orys revolúsıasy orys eliniń ejelgi uly mádenıetin, birneshe ǵasyrlarǵa «keıin» laqtyryp tastady. Olar alpystaǵy dana qarıadan, alty jasar balaǵa aınaldy. Shyndyǵynda da, bul dál solaı boldy. Áıtpese, olar adam balasynyń atasy «maımyl» degenge senip, mektep oqýlyqtaryna (Darvın ilimi) osylaı dep jazar ma edi.
Olardyń qazaq úshin qarapaıym ǵana qaǵıda, Uly Jaratýshy – Allanyń adamnan basqaǵa sana bermegendikten, maımyldyń (aıýannyń) eshqashan adamǵa aınala almaıtynyna sanalary (bilimi men aqyly) jetpedi. Búgingi táýelsiz Qazaqstanda da memleketimizdiń orys tildi bılik ıeleri, til jáne tarıh ǵylymdarynyń sanalary (aqyly men bilimi) jetpeı keledi.
Mine bizge týra osy jerde Qazaq mádenıetimen Eýropa (orys) mádenıetin salystyrýdyń reti kelip tur. Qazaq, jalpy musylman elderiniń eshqaısysynda mundaı «problema» joq. Kúni keshege deıin qazaq halqynda, ıaǵnı orystar jaýlap alǵanǵa deıin mundaı «jaman» aýrý bolmaǵan. Olar mundaı aýrýdyń bar ekeninde bilmegen. Qurmetti oqyrman! Eske usta! Bul aýrýdyń qozdyrǵysh kúshi «jeńil júris», ıaǵnı beı-bereket jynystyq qatynas bolyp tabylady.
Bul aýrýdyń aldyn alý joldaryna kelsek, biz úshin munyń esh qıyndyǵy joq. Atam qazaqtyń Ata saltyn ustansań jarap jatyr. Onda bylaı delingen. Adam balasy eshteńege asyqpaý kerek. Jalǵyz-aq, asyǵýǵa tıisti bir nárse bar. Ol ul-qyzyńdy kámeletke tolǵan boıyna teńin taýyp tez úılendirý degen. Ol seni tek qana sıfılısten emes, kez-kelgen «jamandyqtyń» bárinen (ul-qyzyń túnimen qańǵymaıtyn bolǵasyn, barlyq pále-jaladan aýlaq bolady) aman alyp shyǵady. Buǵan kúmándaryń bolmasyn.
Al qazir, al qazir, biz bul máseleni tek qana jastardyń ózderiniń moıyndaryna júktep tastadyq. Sonyń saldarynan sońǵy jyldary 30-40 jasqa kelgenshe úılenbeı júrip alatyndar tym kóbeıip barady. Bul jaman ádet keleshekte qazaq halqyn eń úlken kesapatqa, ıaǵnı densaýlyqtyń nasharlaýyna, dúnıege aqyl-esi kemtar balalardyń kóptep kelýine jáne halyq sanynyń azaıýyna ákelip soǵatyn bolady.
Jastardyń erterek úılenip, úı bolýy halyq sanynyń kóbeıýine jáne onyń sapasynyń jaqsarýyna negiz bolady. Atam qazaq, 13-ke tolǵan qyzdy da, uldy da otaý ıesi dep tárbıelegen. Jastardyń ýaqtyly úılenýi, tipti olardyń erterek úılenýleriniń ózi de, olardyń 30-40 jasqa deıin úılenbeı júrip alýlarynan, nemese tipti úılenbeı qalýlarynan (qazir ondaılar óte kóp) myń, mıllıon ese artyq.
Zańdastyrý degen sóz bizdiń ata dinimiz «Islamǵa» da qarsy dúnıe ǵoı. Patshalyq Reseı men Eýropada bolǵan jaǵdaılardan sabaq alsaq jón emes pe? Atam Qazaqtyń «»Aqyldy adam ózgeniń, aqymaq adam tek qana óziniń qateliginen qorytyndy shyǵarady» degenin de basshylyqqa alsaq ádemi úılesip ketpeı me? Eger biz ony elimizde zańdastyrar bolsaq, olardyń sany budan on, júz, myń, mıllıon ese kóbeıetin bolady.
Al, endi sodan keıin ne bolatynyna kelsek, dúnıege kemtar, aqylsyz-aqymaq, jarymes, mılaý, baskeser, nashaqor, alqash, ar-uıattan jurdaı, ata syılaýdy, ana syılaýdy, aǵa syılaýdy, ózinen jasy úlkendi syılaýdy bilmeıtinder, ata-analaryn qarttar úıine tapsyratyndar, paraqorlar, jalaqorlar, jebirler, ıaǵnı aıýannan (maımyldan) tek qana tezegi basqa urpaqtar kóptep keletin bolady. Olardy keıin qamaıtyn oryndy da jetistire almaıtyn bolamyz. Qazir Anglıada 97 000 adamdyq túrme bar. Taǵy salyp jatyr. Fransıa da 57 000 adamdyq túrmege adamdar syımaı, olar ony eki esege kóbeıtý kerek dep jatyr. Bizde de 50 000 orynǵa syımaı jatyr. Osylardyń kóbi qazirdiń ózinde aramyzda órip júr.
Tarıh taǵlymy: Bul tyǵyryqtan shyǵýdyń jalǵyz ǵana joly bar. Ol «Adamdy Qudaı jaratqan joq, adam balasy maımyldan jaratylǵan, ıaǵnı qazaqtyń atasy maımyl» degen Darvınniń sandyraǵyn mektep oqýlyqtarynan alyp tastap, Atam Qazaqtyń Ata salty men dástúrine, ádeti men ǵurpyna, dili men dinine qaıta oralý. Qanymyzda bar dúnıe ǵoı, sondyqtan ol bizge asa qıynǵa túspese kerek.
Qojyrbaıuly Muhambetkárim
Mańǵystaý
