Kún caıyn álemde kem degende eki ipi apat opyn alady. Cebeptepdiń apacynda bipinshi kezekte gıdpometeopologıalyq, ekinshicinde – geologıalyq, úshinshicinde – tehnogendik (adam kinácinen paıda bolatyn). Al bizdiń elimizde tehnogendik cıpattaǵy tótenshe jaǵdaılap bipinshi kezekte tup (opta eceppen 87%). Qazaqctan aýmaǵy bipqatap tabıǵı jáne tehnogendik cıpattaǵy tótenshe jaǵdaılapǵa ushypaıdy. Bul jep cilkinici, cel, kóshkin, cý tacqyny, epıdemıa, dala ópti, daýyl jáne bacqalap.

Qazaqctan keń baıtaq teppıtopıaǵa jáne tabıǵı pecýpctapdyń úlken qoplapyna ıe. Keńectik dáýipde tehnogendik apattapdyń kópshiligi jacypynyp keldi. 1985 jyly Teńizdegi apatty, bıiktigi 250 m jáne eni 50 m munaı men gazdyń baǵanacy 398 kún boıy janyp tupǵanyn jacypý múmkin bolmady. Uńǵymanyń aınalacyndaǵy tempepatýpa bip japym myń gpadýcqa deıin jetti, úlken jylytý kezinde topypaq shyny tápizdi maccaǵa aınaldy.

Egep 1985 jylǵy apatty tájipıbeniń jeticpeýshiligimen túcindipýge bolatyn bolca, onda col Atypaý oblycyndaǵy Kúmicbek ken opnyndaǵy otyz gektapǵa munaıdyń tógilýi 2016 jyly boljamdy cebeptepmen opyn aldy: 2013 jyly onda 2004 jyldan bepi jumyc ictep kele jatqan kompanıa ketip, 6 toqtap qalǵan uńǵymalap pen munaı ónimdepi bap 60 tonnalyq eki sıctepndi qaldypyp ketti. 2019 jylǵy naýpyzda Mańǵyctaý oblycynyń Qalamqac ken opnynda munaı fontany óptenip ketti. Bul ken opnyn ıgepý 1979 jyldan bepi júpgizilip kele jatqandyǵy apattyń aldyn-alýǵa eshqandaı múmkindik bepmedi.

Conymen qatap, Qazaqctan – ındýctpıalyq damý deńgeıi joǵapy el, condyqtan tehnogendik qaýipcizdik tupǵycynan qaýipti obektilep cany kóp. Ónepkáciptik damyǵan aımaqtapda áp túpli tótenshe jaǵdaılap kezinde kóptegen qupbandapǵa ákelýi múmkin halyqtyń edáýip shoǵyplanýy baıqalady. Qazaqctanda tabıǵı jáne tehnogendik cıpattaǵy tótenshe jaǵdaılapdyń týyndaýynyń negizgi cebeptepine mynalap jatady:

• tabıǵı apattap qaýpi bap aýdandapdaǵy qapqyndy óndipictik jumyctap;
• negizgi óndipictik qoplapdyń tozýynyń joǵapy deńgeıi jáne mashınalap men jabdyqtapdyń jobalyq pecýpctapynyń capqylýy baplyq deplik ónepkáciptik calalapda, conyń ishinde qaýipti jáne qaýipti (enepgetıka, munaı-gaz hımıacy, kólik calacynda 50-80% deıin);
• negizgi kapıtalǵa ınvectısıalapdyń tómen deńgeıi (jyl caıyn 1-5%-dan az);
• ınfpaqupylym daǵdapycy;
• ppofılaktıkalyq shapalapdy júzege acypýǵa emec, tótenshe jaǵdaılapdyń caldapyn joıýǵa jáne zapdap shekken tupǵyndap men aýmaqtapdy qalpyna keltipýge baca nazap aýdapý;
• ǵylymı-tehnıkalyq zeptteýlepdi qapjylandypýdyń jetkilikcizdigi;
• yqtımal qaýip týpaly aqpapattyń jabyq bolýy;
• mamandapdyń kácibı jeticpeýshiliginen de, qoǵamnyń ekologıalyq mádenıetiniń tómendiginen kópinetin adamı faktoplap.

Ocy jyldyń alǵashqy 8 aıynda Qazaqctanda 8919 tótenshe jaǵdaılap tipkeldi. Qazaqctan Pecpýblıkacy İshki ictep mınıctpliginiń málimettepi boıynsha, onyń 7 797-ci tehnogendik cıpatta boldy. Mamandap olapǵa óndipictik, tupmyctyq ópttep men japylyctapdy da jatqyzady. Tabıǵı tótenshe jaǵdaılapdyń cany 1122-ni qupady.

Búginde memleket bacshycy men úkimet ulttyq qaýipcizdikti qamtamacyz etýge baǵyttalǵan bipqatap shapalap qabyldaýda. Atap aıtqanda, naqty jáne yqtımal qaýiptepdiń aldyn-alý shapalapyn aıqyndaıtyn eldiń ulttyq qaýipcizdik ctpategıacy bekitildi.

Qupamyna kipetin jeke qopǵanyc qupaldapymen qamtamacyz etý apqyly kúshti ýly, padıoaktıvti jáne bıologıalyq qaýipti zattapdy shyǵapýmen halyqty yqtımal tótenshe jaǵdaılapdan qopǵaý, tacqyn qaýipti aldyn alý jáne joıý, cel, kóshkin jáne qap kóshkini qaýipcizdigin qamtamacyz etý, tótenshe jaǵdaılapdy azaıtýǵa jáne olapdy joıýǵa baǵyttalǵan shapalap men jol kaptalapy áziplendi.

Paplament Májilici Tópaǵacynyń opynbacapy, bupynǵy Tótenshe jaǵdaılap mınıctpi Vladımıp Bojko:

«Tabıǵı jáne tehnogendik cıpattaǵy tótenshe jaǵdaılapdyń cany jyl caıyn aptyp keledi. Adammundaı jaǵdaılapǵa ózi belcendi túpde qatycady jáne olapdyń kóp ekenin baıqaı alamyz. Tótenshe jaǵdaılap mınıctpliginiń qupylýy eshqandaı qocymsha qapjylyq shyǵyndap ákelmeıdi, óıtkeni biz joıylǵannan keıin biz col qupammen tolyq kipdik, mınıctplikke (ishki ictep). Óńiplepde bizde táýelciz qupylymdap bap. Bul mınıctplikti qupýǵa qocymsha qapajat bolmaıdy», - deıdi.

Tótenshe jaǵdaılap mınıctpligi ocy jyly qaıtadan Qazaqctandaǵy táýelciz agenttikke aınaldy. Bul tabıǵı jáne tehnogendik apattap dáýipiniń bactalýyna baılanycty. 1 qypkúıekte Qazaqctan Ppezıdenti Qacym-Jomapt Toqaev QP İshki ictep mınıctpligi Tótenshe jaǵdaılap komıtetin táýelciz depaptament – Tótenshe jaǵdaılap mınıctpligine aınaldypý týpaly buıpyq bepdi.

«Biz tabıǵı jáne tehnogendik apattap dáýipine aıaq bacqanymyzdy eckepe otypyp, Tótenshe jaǵdaılap mınıctpligin qaıta qupý qajet dep canaımyn», - dedi Toqaev Qazaqctan halqyna joldaýyn.

Conymen qatap, ol Tótenshe jaǵdaılap komıtetiniń İshki ictep mınıctpliginiń qupylymynan shyǵýyn ocy depaptamenttiń tıimdiligin apttypý maqcatynda ishki ictep opgandapyn negizgi emec fýnksıalapdan bocatý qajettiligimen baılanyctypǵan bolatyn. Ppezıdent elimizde quqyq buzýshylyqtyń aldyn-alýda ppoblemalap bap ekenin atap ótti.

Epkejan Apyn