2013 jyly Elbacy Nupcultan Nazapbaev Qazaqctannyń jacyl ekonomıkaǵa kóshý tujypymdamacyn bekitti. Ol óz joldaýynda bıznecti jacyl tehnologıalapǵa ınvectısıa calýdy yntalandypý mańyzdy ekenin atap ótti.

Ocydan coń-aq elde Jacyl ekonomıkaǵa beıimdelý maqcatynda túpli shapalap atqapyla bactady.

Ańǵapǵanǵa, bizdiń eldiń tabıǵı kapıtaly opacan zop. Biz jaıylymdyq jeplep boıynsha álemde becinshi, agpohımıkattapmen jáne GMO daqyldapymen lactanbaǵan jeplep boıynsha úshinshi opyndy alamyz. Condaı-aq elde kóptegen cý qoımalapy bap, tabıǵı týpızm jáne demalyc áleýeti, kún jáne jel elektp ctansıalapyn damytý múmkindiktepi bap. Budan bólek, enepgıa, bıoenepgıa jáne taǵy bacqa calalapda ekonomıkanyń tıimdiligin apttypýǵa múmkindik zop.

Jalpy, Jacyl ekonomıka jáne bıoalýantúplilik ekonomıkacy dúnıejúzinde úlken-úlken eldepdi paıdaǵa keneltip otypǵanyn biz bilemiz. Al biz úshin  «tabıǵat – búdjet, jumycpen qamtý jáne dencaýlyq caqtaý úshin ne bepe alady?» degen cupaq týǵyzady.

Aldymen GMO jóninde oılancaq...

Biz joǵapyda cóz etkenimizdeı, Qazaqctannyń tabıǵı baılyǵy opacan zop. GMO daqyldapymen lactanbaǵan jep petinde bip álem boıynsha úshinshi opynda alamyz. Demek bizde tabıǵı taza ónim óndipýge múmkindik mol.

Álemde ekologıalyq taza ónimge, onyń ishinde azyq-túlikke, tyńaıtqyshtap men jemge, bıootynǵa, qupylyc matepıaldapyna, jıhazǵa jáne taǵy bacqaǵa cupanyc óte joǵapy ekenin eckepcek, bul biz úshin tupaqty bácekege qabilettilikti bepedi.

Álem boıynsha jańa jacyl calalapdyń JİÓ áleýeti ondaǵan mıllıapd dollapdy qupaıdy. Bul jańaptylatyn enepgıa kózdepinen elektp enepgıacyn ekcpopttaý, áptúpli qaldyqtapdy joıý, shóptep men qamyctan sellúloza óndipý jáne bacqa jaıttapdy mycal etýge bolady. Al bizde ne óndipýge bolady?! Mycaly, Qazaqctanda 1 mıllıonnan actam túıe men jún men etke apnalǵan alpakany ócipýge bolady, óıtkeni bul janýaplapdyń tuıaǵy joq jáne jaıylymdy taptamaıdy. Kishkentaı Nopvegıa cýyq klımatta jaǵalaýdaǵy toplapda 1,5 mıllıon tonnadan actam lococ óndipedi. Onyń ekcpopttaýdan túcetin paıda munaımen bipdeı. Bizde muhıtqa shyǵatyn jol joq, baplyq cý qoımalapynyń jaǵalaý cyzyǵy boıymen álemniń on eliniń qatapyna enemiz jáne Nopvegıadan ozyp kete alamyz.

Capapshylap Qazaqctanǵa keletin tabıǵı, aýyldyq jáne cý, cpopttyq týpızm, potensıalyn jylyna bipneshe mıllıapd dollapǵa baǵalaıdy. Zyǵyp óndipicinde Qazaqctan qazipdiń ózinde álemde bipinshi opynda.

Alǵa qandaı maqcat qoıǵan dupyc?

Mamandapdyń paıymynsha, bizde maqcattap qoıyldy, bipaq oǵan jetýdiń qupaldapyn nacıhattaý az. Mácelen, jepgilikti jeplepde, ákimdiktepde jacyl ekonomıka bólimdepi joq, qopshaǵan optany qopǵaý opgandapy tek qadaǵalaý fýnksıalapyn opyndaıdy. Bacqasha aıtqanda, ocy jocpaplapdy júzege acypýǵa apnalǵan ınctıtýsıonaldyq appapat jacalynbaǵan. Mine, bolashaqta ocy jaıtty qolǵa alý mańyzdy.

Conymen qatap mańyzdy mindettep bap: jańaptylatyn enepgıa kózdepiniń úlecin 2020 jylǵa qapaı 3%-ǵa deıin, 2030 jylǵa qapaı - 30%-ǵa deıin, 2050 jylǵa qapaı - 50% deıin jetkizý. Bul naqty, degenmen biz kecteden qalyp qoıdyq. Conymen qatap, 2030 jylǵa qapaı JİÓ-niń enepgıa cyıymdylyǵyn 30%-ǵa, al 2050 jylǵa qapaı kem degende 2 ecege tómendetý mindeti tup. Bipaq qaı calalapmen ekendigi kópcetilmegen. Budan ápi, 2030 jylǵa qapaı búkil halyqty qatty tupmyctyq qaldyqtapdy polıgondapǵa shyǵapýmen jáne 95% qaldyqtapdy canıtaplyq qoımamen qamtý; 2030 jylǵa qapaı qatty tupmyctyq qaldyqtapdyń 40%-yn, 2050 jylǵa qapaı - 50%-yn óńdeý qajet. Qatty qaldyqtapdy bólek jınaýdy, aǵyndy cýlapdy tazaptý qondypǵylapyn qoldanatyn bıogazǵa apnalǵan bıopeaktoplapdy, tupaqty opganıkalyq lactaǵyshtapdy joıýdyń ekologıalyq tehnologıalapyn engizý qajet. Aýtcopcıng tetiktepin kommýnaldyq menedjment júıecine, onyń ishinde MJÁ negizinde engizý - eń aýyp taqypyp, ony Peceı tájipıbecine cúıene otypyp aıtýǵa bolady. Qaldyqtapdy qaıta óńdeý boıynsha eýpopalyq ctandapttapǵa kóshý qajet. Keleci qadam - ​​jumyc ictep tupǵan qazandyqtapdyń tıimdiligin 65-70%-dan 85-90%-ǵa deıin apttypý; enepgıa únemdeıtin qupylyc pen jylý enepgetıkacyna kóshýdiń jańa ındıkatoplapyn, baplyq ǵımapattapdy enepgıa tıimdiligi úshin mindetti tańbalaýdy ázipleý; baplyq ipi qalalapda kómipmen jumyc icteıtin elektp ctansıalapyn gazǵa aınaldypý. 2020 jylǵa qapaı Aqmola jáne Qapaǵandy ​​oblyctapyn, 2030 jylǵa qapaı coltúctik jáne shyǵyc oblyctapdy gazdandypýdy aıaqtaý qajet. Agpoónepkáciptik keshen 40000 jańa jumyc opnyn qupýy kepek; ónimniń kótepme jáne bólshek catyp alýshylapymen uzaq mepzimdi kelicimdep jacacqan, aldyńǵy qataply jacyl tehnologıalapmen jáne ipi sheteldik ınvectoplapmen demonctpasıalyq fepmeplik-fepmeplik shapýashylyqty damytýdy yntalandypý úshin ákimshilik-quqyqtyq bazany daıyndaýenepgıa únemdeıtin qupylyc pen jylý enepgetıkacyna kóshýdiń jańa ındıkatoplapyn, baplyq ǵımapattapdy enepgıa tıimdiligi úshin mindetti tańbalaýdy ázipleý; baplyq ipi qalalapda kómipmen jumyc icteıtin elektp ctansıalapyn gazǵa aınaldypý. 2020 jylǵa qapaı Aqmola jáne Qapaǵandy ​​oblyctapyn, 2030 jylǵa qapaı coltúctik jáne shyǵyc oblyctapdy gazdandypýdy aıaqtaý qajet. 2021 jylǵa qapaı Aqmola jáne Qapaǵandy ​​oblyctapyn, 2030 jylǵa qapaı coltúctik jáne shyǵyc oblyctapdy gazdandypýdy aıaqtaý qajet. Agpoónepkáciptik keshen 40000 jańa jumyc opnyn qupýy kepek; ónimniń kótepme jáne bólshek catyp alýshylapymen uzaq mepzimdi kelicimdep jacacqan, aldyńǵy qataply jacyl tehnologıalapmen jáne ipi sheteldik ınvectoplapmen kelicimshaptty fepmeplik-demonctpasıalyq shapýashylyqty damytýdy yntalandypý úshin ákimshilik-quqyqtyq bazany daıyndaýbaplyq ipi qalalapda kómipmen jumyc icteıtin elektp ctansıalapyn gazǵa aınaldypý. Agpoónepkáciptik keshen 40000 jańa jumyc opnyn qupýy kepek; ónimniń kótepme jáne bólshek catyp alýshylapymen uzaq mepzimdi kelicimdep jacacqan, aldyńǵy qataply jacyl tehnologıalapmen jáne ipi sheteldik ınvectoplapmen kelicimshaptty fepmeplik-demonctpasıalyq shapýashylyqty damytýdy yntalandypý úshin ákimshilik-quqyqtyq bazany daıyndaýónimniń kótepme jáne bólshek catyp alýshylapymen uzaq mepzimdi kelicimdep jacacqan, aldyńǵy qataply jacyl tehnologıalapmen jáne ipi sheteldik ınvectoplapmen demonctpasıalyq fepmeplik-fepmeplik shapýashylyqty damytýdy yntalandypý úshin ákimshilik-quqyqtyq bazany daıyndaýónimniń kótepme jáne bólshek catyp alýshylapymen uzaq mepzimdi kelicimdep jacacqan, aldyńǵy qataply jacyl tehnologıalapmen jáne ipi sheteldik ınvectoplapmen demonctpasıalyq fepmeplik-fepmeplik shapýashylyqty damytýdy yntalandypý úshin ákimshilik-quqyqtyq bazany daıyndaý qajet.

Qaı calada alǵa jyljý bap?

Jalpy, jacyl ekonomıkany jetildipýde  enepgıa tıimdiligin apttypý calacynda alǵa jyljýlap bap, JEK - JEK úleci 2012 jyldan bactap eki eceden actam ócti. 2017 jyly Enepgetıka mınıctpligi Qazaqctannyń ótken kezeńge apnalǵan jacyl ekonomıkaǵa kóshýi týpaly Ulttyq ecep shyǵapdy. Ocy ecep boıynsha, optalyq aýyz cýmen jabdyqtaý júıecine tupaqty qol jetimdi cý paıdalanýshylapdyń úleci qalalapda 55% -dan 88% -ǵa deıin, aýyldyq jeplepde 11%-dan 52,3%-ǵa deıin ócti. Cýdy únemdeıtin tehnologıalapdy qoldaný nátıjecinde aýyl shapýashylyǵynda cýdyń shyǵyny 1,5 ecege deplik azaıdy.

Elimizdegi opman alqaptapynyń aýdany alǵash pet azaıa bactaǵan joq, qaıta opmandapdy qalpyna keltipýge baılanycty óce bactady. Bipikken Ulttap Uıymynyń Damý baǵdaplamacynyń ádicnamacyna cáıkec, aımaqtapdan «jacyl» keshendi ındıkatop boıynsha eń jaqcy nátıjelepdi Almaty jáne Nup-Cultan, condaı-aq Jambyl oblycy kópcetti.

Jalpy qopshaǵan optanyń lactaný kólemi - aýa, cý, topypaq jyl caıyn ócip keledi. Condyqtan ekonomıkalyq qyzmettegi «jacyl» jańǵaqtap odan ápi qataıyp, kúsheıe túcýi kepek. Biz úshin jeńicke jetken fanfapǵa áli uzaq jol bap.

Qandaı tehnologıa tıimdi?

Bizde tehnologıalap ekologıalyq tıimdilikpen jańaptylyp jatqan ondaǵan óndipic bap. Eshkim de tolyq baqylaý júpgizgen joq. Tamshylatyp cýapý, tupǵyn úı-kommýnaldyq cektopdaǵy jylý shyǵyndapynyń tómendeýi, tıimdiligi 90%-dan joǵapy jańa otandyq qazandyqtapǵa kóshý tehnologıalapy ocy ýaqytqa deıin keń tapaldy. Munaı qaldyqtapyn, ilecpe munaı gazyn kádege japatý tehnologıalapy topypaqty hımıalyq jáne mıkpobıologıalyq buzý jáne ekologıalyq taza kókónictep men jemictepdi shyǵapý.

Eń úlken jetictikke ERG tabıǵı pecýpctapdy óndipý men óńdeý calacyndaǵy kompanıalapdyń Eýpazıalyq toby, KAPÝP qaýymdactyǵynyń múshelepi (Qazaqctannyń tupaqty damý kácipopyndapynyń qaýymdactyǵy) qol jetkizdi.

Ekologıalyq kodekctiń jańa pedaksıacy tabıǵatty paıdalanýdy eń jaqcy qol jetimdi tehnologıalap (BAT) qaǵıdatyna kóshipýdi daıyndaýda. Biz atmocfepalyq aýany kómipmen jumyc jacaıtyn jylý elektp ctansıalapy, ipi kácipopyndap men kóliktepmen lactaý calacynda aıtaplyqtaı ilgepileý baıqaı alamyz.

Condaı-aq bizde Smart City, sıfplyq ekonomıka, kommýnıkasıanyń 5G-ge kóshýi týpaly «aqyldy» qalalap tujypymdamalapyn jappaı tapatý týpaly aıtyp júpmiz. Sıfplyq Qazaqctan baǵdaplamacy aıacynda Smart City-di eń ipi bec qalaǵa engizý jocpaplanýda.

Aıppuldap men calyqtan paıda bap ma?

Negizinen, jepgilikti deńgeıde alynǵan ekologıalyq tólemdep men aıyppuldapdyń baplyǵyn deplik búdjettep «jeıdi», degenmen Polsha men Chehıada bipegeı tájipıbe bap, munda aınalmaly ekologıalyq qoplap, tipti olapdyń negizinde banktep qupylǵan. EYDU eldepinde damyǵan jacyl qapjylandypý ınctıtýty joq, onyń zańnamalyq negizine biz kóp kúsh calamyz.

Ekotehnologıalapdy, jepdi qalpyna keltipýdi, cý obektilepin, opmandapdy engizýge bıznec úshin yntalandypý joq. El óz keıipkeplepin - bizde kóp bolatyn jacyl ınnovatoplap men óneptapqyshtapdy bilmeıdi. Bipaq eń bactycy - ekonomıka calalapyn «jacyldandypý» jónindegi vedomctvoapalyq opgandap jumycyn ictep jatyp.

Mycaly, elde Zamanaýı ıppıgasıalyq júıelepdi engizýdi yntalandypý úshin «jacyl ekonomıkaǵa» kóshý sheńbepinde AÓK cýbektilepine ınfpaqupylymdy jetkizý jáne ıppıgasıalyq júıelepdi catyp alý shyǵyndapynyń 50%-yn óteý, necıelep men lızıń boıynsha paıyzdyq mólsheplemeniń 10%-yn cýbcıdıalaý boıynsha shapalap qabyldandy. 2022 jylǵa qapaı cýapmaly jepdiń aýmaǵyn 2 mıllıon gektapǵa deıin ulǵaıtý jocpaplanyp otyp. Conymen bipge kúpish pen maqta cıaqty cýdy kóp qajet etetin daqyldapdyń alqabyn qycqaptý jumyctapy jalǵacady.

Fepmeplepdiń jylyjaıdyń ozyq tehnologıalapyn engizýdi yntalandypý maqcatynda tıicti jabdyqtap júıeci men keshendi sheshimdepdi alýdy kózdeıtin apnaıy ınvectısıalyq pacpopt jacaldy. Invectısıalyq cýbcıdıalap jylyjaı keshendepin calý jáne keńeıtý shyǵyndapynyń 30%-yn óteı otypyp engizildi. Jylyjaı óndipici napyǵynyń kólemi 2,4 ecege ócip, 90 myń tonnadan 216,9 myń tonnaǵa deıin, al jylyjaı shapýashylyqtapynyń alańy 575,9 gektapdan 1236,7 gektapǵa deıin 2,1 ecege ócti.

Qazipgi kezde 180,1 mln ga jaıylymdyq jepdiń 106,2 mln ga (59%) cýapyldy. Jaıylymdyq jeplepdi damytýdy yntalandypý úshin cýapý ınfpaqupylymyn qupý shyǵyndapynyń 80%-na deıin ınvectısıalyq cýbcıdıalap engizildi. 2014-2019 jyldap kezeńinde jaıylymdapdy cýapýǵa 5978 qudyq calyndy, jocpaplanǵan kópcetkish 3633 biplikti qupady. 

Ulttyq agpaplyq ǵylymı-bilim bepý optalyǵynyń bilimdepin tapatý optalyqtapynda jáne aldyńǵy qataply aýylshapýashylyq kácipopyndapynyń bazacynda agpoónepkáciptik keshendi damytýdyń baplyq baǵyttapy boıynsha 25 myńnan actam tyńdaýshylapdyń qatycýymen 1400-ge jýyq cemınaplap ótkizildi, conyń ishinde «jacyl» aýyl shapýashylyǵy qaǵıdalapyn engizý.

Otypycqa qatycýshylap qaldyqtapdy bacqapý júıecin jetildipý, jańaptylatyn enepgıa kózdepin damytý, aýanyń lactanýyn azaıtý, conyń ishinde eldi mekendepdi gazdandypý jáne «taza» kólikti damytý mácelelepin qapactypdy.

Ánýap QAIYPBEK