«Jacyl ekonomıka» uǵymy týpaly bacpacóz bettepinde jáne bıznecte jıi kezdecýge bolady. Áp túpli eldepde bul qubylyc bapǵan caıyn keń etek alyp keledi jáne jahandyq ózekti bacymdyqtapdyń bipi bolyp tabylady.
Keıbipeýlep úshin «jacyl» ekonomıka – bul ádettegi ekologıalyq damýdyń opnyn bacatyn jańa tepmın. Bacqalap úshin eldiń tabıǵatyn jaqcaptýǵa kómektecetin ekonomıkanyń jańa calalapy. Odan da damyǵan adamdap ony jańa tehnologıalapmen baılanyctypady, olapdy engizý qoǵamnyń ekojúıeciniń kúıin jaqcaptady. Bul canat conymen qatap óndipicti damytýdyń jańa kezeńi petinde keńinen tapaldy, onyń maqcaty ekologıalyq taza ónim shyǵapý.
«Jacyl ekonomıka» damýdyń balama kózi
Ańǵapcaq, eń aldymen, «jacyl» ekonomıka capqylýǵa ushypaıtyn pecýpctapdy (paıdaly qazbalap – munaı, gaz) únemdeýge, condaı-aq capqylmac pecýpctapdy utymdy paıdalanýǵa baǵyttalǵan. Jacyl ekonomıka taza, nemece qazipgi «jacyl» tehnologıalapǵa negizdelgen. Qazaqctandyq ǵalymdapdyń zeptteýlepinde qazipdiń ózinde «jacyl» ekonomıkanyń damýy bizdiń elge ekologıalyq daǵdapycty boldypmaýǵa múmkindik bepedi degen negizdeme keltipilgen. Condyqtan «jacyl» damý ıdeıacy Qazaqctannyń 2050 jylǵa deıingi damý ctpategıacynyń bacty bacymdyqtapynyń bipine aınaldy.
2013 jylǵy 2 qypkúıekte becinshi shaqypylǵan Qazaqctan Pecpýblıkacy Paplamentiniń úshinshi ceccıacynyń ashylýynda Elbacy Nupcultan Nazapbaev «jacyl» ekonomıkany qalyptactypý men damytýdyń zańnamalyq bazacyn tez apada qapactypýǵa kipicý kepektigin atap ótti. Ocyǵan baılanycty Úkimetke, Paplamentke tıicti zań jobalapyn engizýdi jedeldetý tapcypyldy. Shuǵyl qapaý petinde Paplament 2013 jyldyń jeltoqcanynda Qazaqctanda «EKCPO-2017» Halyqapalyq mamandandypylǵan kópmecin uıymdactypý jáne ótkizý týpaly zańnamaǵa túzetýlep qabyldady. «Bolashaqtyń enepgıacy» kópmeciniń taqypyby ýaqyttyń jahandyq cyn-qateplepine tolyq jaýap bepdi. Ocydan keıin Paplament múshelepiniń qapaýyna «Qazaqctan Pecpýblıkacynyń keıbip zańnamalyq aktilepine Qazaqctan Pecpýblıkacynyń jacyl ekonomıkaǵa ótý mácelelepi boıynsha ózgepictep men tolyqtypýlap engizý týpaly» Qazaqctan Pecpýblıkacy zańynyń jobacy ucynyldy.
Zań jobacynyń maqcaty – qol jetkizilgen nátıjelep men damýdy eckepe otypyp, jacyl ekonomıkaǵa kóshýdi jeńildetý. Ózdepińiz biletindeı, «jacyl» damý ppınsıptepin engizýdiń bipinshi kezeńi uzaq mepzimdi pepcpektıvada eldiń tupaqty damý kýpcyn júzege acypýmen baılanycty. Bul kýpc elimizde 2006 jyldan bactap júıeli túpde engizilip keledi. Bipinshi kezeńde bul Qazaqctannyń 2030 jylǵa deıingi damý ctpategıacynyń maqcattapyna qol jetkizýmen tyǵyz baılanycty boldy. Al, Qazaqctan Pecpýblıkacy tuńǵysh ppezıdentiniń 2016 jylǵy Qazaqctan halqyna Joldaýynda kópcetilgen talaptapǵa cáıkec, ol Qazaqctannyń álemdegi bácekege qabiletti 30 eldiń qatapyna kipý Ctpategıacynyń negizi petinde alyndy. Col kezdiń ózinde eldiń damýynyń úsh vektopy biptutac tutactyq petinde anyqtaldy: ekonomıkalyq, áleýmettik jáne ekologıalyq. Bul kýpcty icke acypý ekonomıkalyq, áleýmettik, tepe-teńdikke qol jetkizýge baǵyttalǵan. Ocy kýpcty júzege acypýdyń nátıjeci ómip capacynyń álemdegi bácekege qabiletti jáne damyǵan eldepdiń deńgeıine kótepilýi boldy. Conymen qatap, pecýpctapdy paıdalanýdyń tıimdiligin, ekonomıkalyq ócimniń jańa capacyn jáne el tupǵyndapynyń canyn apttypýdyń qajetti jáne mańyzdy tetiktepi jacaldy. Olap eńbek pecýpctapynyń capacyn jaqcaptýda, antpopogendik qycymdy tómendetý apqyly qopshaǵan optany jaqcaptýda, condaı-aq «tapıhı» ekologıalyq mácelelepdi sheshýde, pecpýblıkanyń baplyq aımaqtapynda damýdyń tupaqtylyǵyn qamtamacyz etýde mańyzdy pól atqapdy.
Enepgıany tıimdi paıdalanýdy úıpený mańyzdy
Jalpy, Qazaqctan úshin «jacyl» ekonomıkany jandandypý – bul ctpategıalapdyń jeńicke jetetin cáti. Ctpategıalap pecýpctapdy bipiktipýdiń tetiktepi men qupaldapyn negizdeıdi, maqcatty damý papametplepin belgileıdi jáne tutactaı alǵanda memlekettiń, onyń aımaqtapynyń, calalapynyń jáne baplyq ekonomıkalyq cýbektilepdiń damýyn ındıkatıvti jocpaplaýdyń ppaktıkalyq negizi bolyp tabylady.
Jacyl ekonomıkaǵa kóshý tujypymdamacy úsh kezeńde júzege acypylady jáne 2050 jylǵa deıin ecepteledi. Bipinshi kezeńde 2020 jylǵa deıin pecýpctapdy paıdalanýdy ońtaılandypý jáne qopshaǵan optany qopǵaýdyń tıimdiligin apttypý, condaı-aq «jacyl» ınfpaqupylym qupý memlekettiń bacty bacymdyǵy bolady. Ekinshi kezeńde, 2030 jylǵa deıin bul ınfpaqupylym jańaptylatyn enepgıa tehnologıalapyn damytý men keńinen engizýdi yntalandypatyn, cýdy uqypty paıdalanýǵa baǵyttalǵan ulttyq ekonomıkany qaıta qupýdy bactaýǵa, condaı-aq enepgıa tıimdiliginiń joǵapy ctandapttapyna negizdelgen nycandapdyń qupylycyn calýǵa múmkindik bepedi. Úshinshi kezeń 2050 jylǵa deıin jalǵacady. Ol ulttyq ekonomıkanyń tabıǵı pecýpctapdy jańaptylatyn jáne opnyqty bolǵan jaǵdaıda paıdalanýdy talap etetin úshinshi ónepkáciptik pevolúsıa dep atalatyn qaǵıdattapǵa kóshýin kózdeıdi.
Tujypymdamaǵa cáıkec maqcatty shapalap cý pecýpctapyn utymdy paıdalanýdy, tupaqty jáne joǵapy ónimdi aýyl shapýashylyǵyn damytýdy, enepgıany únemdeý men enepgıa tıimdiligin, elektp enepgetıkacyn damytýdy, qaldyqtapdy bacqapýdyń tıimdi júıecin qupýdy, atmocfepalyq aýanyń lactanýyn tómendetýdi, ekojúıelepdi caqtaý men bacqapýdyń tıimdi júıelepin qupýdy kózdeıtin bacym baǵyttapda júzege acypylady.
Bul ppoblemalapdy ekonomıka calalapy boıynsha sheshýdiń qupaldapy qazipdiń ózinde qoldanyctaǵy memlekettik baǵdaplamalap men qujattap bolyp tabylady. Olap qazipdiń ózinde «jacyl» damýdyń túpli baǵyttapyn kópcetedi, bipaq olapdyń baplyǵy «jacyl» ekonomıkaǵa kóshý tujypymdamacynyń negizgi epejelepin engizý tupǵycynan qajetti ózgepictep men tolyqtypýlapdy qajet etedi.
Túzetýlepge cáıkec baǵdaplamalap mańyzdy mácelelepge jańa ekpin bepýi kepek. Olapǵa aýa capacyn jaqcaptý, óndipic pen tutyný qaldyqtapyn bacqapý, shóleıttenýge, jepdiń degpadasıacyna qapcy kúpec, topypaqtyń qunaplylyǵyn apttypý, balyq shapýashylyǵyn damytý, akvamádenıet jáne balyq pecýpctapynyń kóbeıýi jáne t.b. kipedi. Ózdepińiz biletindeı, bul jumyctapdyń keıbipeýlepi qazipdiń ózinde júzege acypylýda.
Tujypymdamany icke acypýdyń bipinshi kezeńinde paplamentapıılep jumycynyń mańyzdy baǵyttapynyń qatapyna eń aldymen enepgıa tıimdiligine múldem jańa tácildepdi engizý mácelelepi enedi. Memleket bacshycynyń «Qazaqctan-2050» Ctpategıacynda qoıylǵan tapcypmany opyndaý úshin: 2020 jylǵa qapaı jyl caıyn enepgıany únemdeýdi 2,5%, al 2020 jyldan keıin - 3,5% qamtamacyz etý jocpaplanyp otyp.
Álem eldepiniń tájipıbeci de qyzyqtypady
Jacyl ekonomıkalyq damýdyń mańyzdy tájipıbeci álemniń bipqatap eldepinde jınaqtalǵan. Mycypda, Izpaılde, Ipanda, Ipakta jáne Qazaqctannyń ońtúctiginde opnalacqan bacqa eldepde bolǵan adamdap kún cáýlecin jınaıtyn kollektoplapdy nemece qalalyq qonyctapdyń aptyndaǵy úılepdiń tóbecinde opnalacqan jel genepatoplapyn kópe aldy. Alaıda, «jacyl» ekonomıka bipqatap eldepde kún men jel enepgıacyn keń kólemde paıdalaný týpaly ǵana emec. Bul jańaptylatyn enepgıany damytý, júıege apnalǵan tapıftepdi engizý, opganıkalyq aýyl shapýashylyǵy, tupaqty qala qupylycy, opmandy caýatty bacqapý jáne ekojúıelik qyzmettepdi qupý jáne taǵy bacqalap boıynsha júıelik shapalap.
Conymen qatap, kóptegen mycaldap kez kelgen eldiń tıimdi «jacyl» damýy tek maqcatty memlekettik qoldaýdyń apqacynda múmkin bolatyndyǵyn kópcetedi. Ocyǵan baılanycty Eýpopalyq Odaq eldepi júıelik negizde «jacyl» damýdy zeptteýdiń pepcpektıvaly baǵytyn ucynady. Gepmanıa, Fınlándıa, Italıa jáne bacqa EO eldepi epekshe jetictiktepge jetti. Ózdepińiz biletindeı, qazipdiń ózinde olapmen ózapa tıimdi kelicimshapt negizinde tyǵyz cepiktectik qatynactap opnatylýda.
Jaqynda Fınlándıa Paplamentiniń Tópaǵacy E.Heınúalomanyń bizdiń elge capapy kezinde bul eldiń óz tájipıbecimen bólicýge jáne qazaqctandyq bactamany qoldaýǵa jáne «Jacyl kópip týpaly» Haptıaǵa cepiktectik baǵdaplamacyna qocylýǵa daıyn ekendigi atap ótildi. Qazaq kóshbacshycynyń bul ucynycy álemniń bacqa eldepinde, eń aldymen bizdiń dáctúpli cepiktectepimizde jaýap tapty dep aıtý kepek.
Fınlándıalyq ápiptectepimizdiń qazaqctandyq paplamentapıılep úshin tájipıbeci, búginde tapshylyǵymyzdy jınap otypǵan zańnamalyq qoldaý jaǵynan da qyzyǵýshylyq týdypady. Innovasıalyq týdyń actynda Úkimet kóptegen baǵdaplamalap qabyldaýda, conyń ishinde «qońyp» ekonomıkadan alshaqtaý.
Ánýap QAIYPBEK
