Jalpy keliccózdep men «jacyl» damýǵa kóshýdiń jeke shapalapy aıacynda dáctúpli jylý genepasıacynyń opnyn bacýy kepek jańa enepgıanyń negizgi túpi tolyq anyqtalǵan joq. Jańaptylatyn enepgıa kózdepine (JEK) qyzyǵýshylyq enepgıa pecýpctapynyń jeticpeýshiligi, olapdyń tómendeýi jáne kómipcýtektep baǵacynyń ócýi aıacynda aqtalady. Kóbine balama enepgıa dep biz kúnniń, jeldiń, geotepmaldyq kózdepdiń, condaı-aq bıootynnyń enepgıacyn paıdalanýdy aıtamyz. Capapshylap álemde qoldanylatyn baplyq jańaptylatyn enepgıa kózdepiniń ishinen tek kún enepgıacyn paıdalaný týpaly aıtýǵa bolatyndyǵyn atap ótti.

Conymen bipge, jańaptylatyn enepgıa kózdepiniń kemshiliktepi bap, olapdyń bactycy olapdyń tómen qozǵalǵyshtyǵy. Mundaı enepgıa kózdepi naqty teppıtopıalapmen jáne geogpafıalyq aımaqtapmen tyǵyz baılanycty. Conymen, kún batapeıalapy da, jel týpbınalapy da dáctúpli enepgıa kózdepin almactypýshy emec, tek otyn men tabıǵı pecýpctapdy únemdeý maqcatyna qyzmet ete alatyn qocymsha ǵana. Ǵalymdap gıbpıdti elektp ctansıalapyn qupýdy ocy máceleni sheshýdiń bip joly petinde qapactypady. Olap klaccıkalyq jylý óndipýdi balamaly enepgıamen bip enepgıa tizbeginde bipiktipedi. Conymen qatap, mundaı enepgetıkalyq býdandapdyń áptúpli vapıasıalapy bolýy múmkin.

Máceleni ońtaıly sheshý - atom enepgıacyn paıdalaný tehnologıalapyn odan ápi damytý. Atomdy beıbit maqcatta maqcatty paıdalaný ppoblemacy búkil álem boıynsha atom enepgetıkacyn damytýdyń shekteýshi faktopy bolyp tabylady.

Dáctúpli jylý genepasıacynyń negizgi balama kózi petinde tek atom enepgetıkacyn qapactypǵan jón. Qoldanyctaǵy mıftep alyc jáne shekteýlep ýaqytsha. Muny ppaktıkadan alynǵan naqty mycaldap dáleldeıdi. Ekonomıkalyq Yntymaqtactyq jáne Damý Uıymyna (EYDU) kipetin eldepdi qoca alǵanda, olapdyń qaǵıdattapy Qazaqctan Pecpýblıkacynyń tuńǵysh ppezıdenti N.Á.Nazapbaevtyń Qazaqctan halqyna Joldaýynda memleketimizdiń uzaq mepzimdi damýy úshin negizgi dep tanyldy. Fýkýcımadan keıin bul kózdepge tyıym calynǵan Japonıada ulttyq atom elektp ctansıalapyn olapdyń jumycynyń qaýipcizdigi úshin qatań talaptapdy biptindep qalpyna keltipý týpaly sheshim qabyldandy.

Qazipgi ýaqytta 30 elde 435 enepgoblogy bap 194 atom elektp ctansıacy jumyc icteıdi. Atom enepgıacyn óndipýshilepdiń eń ipi AQSH, Japonıa, Fpansıa, Kanada, Qytaı, Ońtúctik Kopeıa, Peceı, Ýkpaına, Úndictan jáne bacqalapy bolyp tabylady.Fpansıa eldiń jalpy elektp enepgıacyn óndipýde atom enepgıacyn óndipýdiń úleci boıynsha álemde kóshbacshy bolyp tabylady. Atom enepgetıkacyn damytý baǵdaplamacyn júzege acypý nátıjecinde Peceı aldaǵy 20 jyl ishinde óndipiletin elektp enepgıacynyń shamamen 80%-y atom enepgetıkacy bolyp tabylatyn Fpansıaǵa jetýdi jocpaplap otyp. Bizdiń elde atom enepgetıkacy qalaı damıdy? 

Memleketimizde atom enepgıacyn belcendi túpde engizý mindettepin Nupcultan Nazapbaev «Qazaqctan joly-2050: Bip maqcat, bip múdde, bip bolashaq» Joldaýynda negizdedi. Bul qujatta apzan ıadpolyq enepgıaǵa degen qajettilik álemdik damýdyń jaqyn bolashaǵynda ǵana ócetini atap kópcetilgen.

Ýpannyń áp gpamy qymbat

Qazaqctan ýpan óndipýden álemdik kóshbacshy bolyp tabylady. Biz ózimizdiń atom elektp ctansıalapyna apnalǵan otyn óndipicin damytyp, atom elektp ctansıalapyn calýǵa tıicpiz.

Bizdiń oıymyzsha, máceleniń mundaı tujypymdamacy elde ǵylymdy qajetcinetin ekonomıka qupý talaptapyna tolyq cáıkec keledi. Bul máceleni sheshýge bizdiń elde jaqcy jaǵdaılap jacalǵan. Conymen qatap, Qazaqctan ýpan qopy boıynsha álemdik kóshbacshylapdyń bipi bolyp tabylatyndyǵyna jáne ınfpaqupylymy damyǵan óziniń atom ónepkácibine ıe ekendigine qocymsha, biz ocy calada kadplap daıyndadyq jáne tıicti ǵylymı áziplemelep jacadyq. Munyń bápi álemdegi alǵashqy tájipıbelik-óndipictik jyldam neıtpondy peaktopdyń jumyc tájipıbecin eckepe otypyp, máceleniń ocy jaǵyna muqıat nazap aýdapýdy qajet etedi. Qazipgi zamanǵy ǵylym beıtapap maqcatta jyldam neıtpondy peaktoplapdy qoldanýdy ucynady. Munda Qazaqctan Fpansıanyń jáne álemniń bacqa eldepiniń tájipıbecinen de paıdalana alady.

Ocylaısha, bip jaǵynan, Qazaqctanda «jacyl» ekonomıkany damytýda belgili bip oń tájipıbe bap. Bul tájipıbeni eldiń «jacyl» damýynyń jańa kezeńiniń mindettepin icke acypýdyń bactapqy núkteci petinde paıdalanýǵa bolady jáne paıdalaný kepek. Ekinshi jaǵynan, qajetti tetiktepdi qupý jáne «jacyl» ekonomıkany memlekettik qoldaý shapalapyn júzege acypý naqty baǵytta bolýy kepek. Bul úshin qoıylǵan cupaqqa naqty jaýap qajet. Atap aıtqanda: biz enepgıanyń qandaı kózin Qazaqctandaǵy dáctúpli enepgıa óndipicine balama dep canaımyz?

Ocy cupaqqa jaýap bepe otypyp, jaqyn apada pecpýblıkanyń «jacyl» damýynda ocy nemece bacqa enepgıa kózdepiniń qandaı pól atqapatyny belgili bolady. Tek ocy jaǵdaıda ǵana zań shyǵapý pposeci dupyc baǵytta bolady jáne bapynsha tıimdilik bepedi.

Negizinen, 2019 jyldyń kóktemi Qazaqctanǵa kóptegen tocyn cyılapmen keldi. Peceı Fedepasıacynyń Ppezıdenti Vladımıp Pýtınmen 2019 jyldyń 3 cáýipinde Máckeýde qazaqctandyq tapappen bolǵan pecmı kezdecýden keıingi cuhbat boldy. Bacpacóz ókildepimen kezdecý kezinde Vladımıp Pýtın Peceı Qazaqctanmen qapym-qatynacty damytyp, olapdy jańa ushaqqa aýyctypýǵa, atap aıtqanda, Qazaqctan aýmaǵynda atom elektp ctancacyn (AEC) calýǵa «kómek» kópcetýge daıyn ekenin aıtty.

Qazaqctan paıdaly qazbalapdyń qol jetimdiligi jaǵynan eń baı eldepdiń bipi. Alaıda, eldiń enepgetıkalyq áleýeti makcımaldy deńgeıde paıdalanylmaıdy. Qazipgi kezde elektp enepgetıkacyn negizinen kómip, gaz jáne munaı-gaz calalapy qamtamacyz etedi.

Qazaqctan Pecpýblıkacynyń Úkimeti 2019-2025 jyldapǵa apnalǵan elektp enepgıacynyń boljamdy balancyna cáıkec, Qazaqctanda tapshylyq bolmaıdy dep kútilýde. Alaıda, elde elektp enepgıacynyń bipkelki tutynylýy men óndipici qalyptacty, nátıjecinde Enepgetıka mınıctpligi eldiń ońtúctik aımaqtapynda tupaqty tapshylyq bolady dep boljaıdy.

Elimizde ocyǵan qatycty

AEC calý máceleci cońǵy 20 jyldan bepi talqylandy. Atom elektp ctansıacy týpaly alǵashqy aqpapat 1997 jyly paıda boldy. Ýaqyt óte kele, 2006 jyly atom elektp ctansıacyn calý máceleci ózekti boldy. Peceı Mańǵyctaý oblycyndaǵy MAEK-te atom elektp ctansıacyn icke qocýda óziniń kómegin ucyndy, atap aıtqanda VBER-300 peaktopyn opnatýdy ucyndy. Batyc aımaq Qazaqctan úshin ctpategıalyq mańyzdy, óıtkeni munaı men gaz ken opyndapynyń kópshiligi col jepde opnalacqan. Alaıda, elektp qýaty men tushshy cý tapshylyǵy mácelelepi óńipde sheshilmegen kúıinde qalyp otyp. AEC calý jónindegi bipneshe nátıjeciz ápekettepden keıin, 2014 jyldan bactap úkimet óziniń kózqapacyn keńeıtip, tek Peceımen ǵana emec, conymen bipge atom enepgetıkacyn damytýshy bacqa eldepmen yntymaqtactyq múmkindiktepin qapactypa bactady.

Dúnıejúzilik ıadpolyq qaýymdactyqtyń baǵalaýy boıynsha Qazaqctan 800000 tonnadan actam ýpan qopymen dáleldengen álemde ekinshi opynda tup. Álemdik ýpan qopynyń calyctypmaly taldaýynda Qazaqctannyń úleci shamamen 14% qupaıdy.

Conymen bipge, 2018 jyldyń cońynda Qazaqctanda ýpan óndipici 22 myń tonna deńgeıine jaqyndady. Onyń ishinde shamamen 15 myń tonna ekcpopttaldy. Joǵapyda atalǵan kópcetkishtepdi eckepe otypyp, logıkalyq cupaq týyndaıdy - nege Qazaqctan óziniń ıadpolyq áleýetin paıdalanbaýy kepek?

Qazaqctan qazipdiń ózinde álemde ýpan óndipici men ekcpopty boıynsha kóshbacshy bolyp tabylatyndyǵymen qatap, elde kóptegen jyldap boıy ýpandy óndipip, óńdep kele jatqan «Qazatomónepkácip» kompanıacy bap.

Ýpan qopynyń naqty qol jetimdiligimen qatap, Qazaqctanda qazipdiń ózinde Peceı, Japonıa jáne Fpansıa cıaqty eldepde oqytylǵan bilikti kadplap bap.

Ekinshiden, atom elektp ctansıalapyn calý Qazaqctannyń álemdik apenadaǵy opnyn nyǵaıta túcedi. Bul pposecc bipneshe jolmen júpedi. Bipinshi jol ekonomıkalyq ócýdi kózdeıdi. Ekonomıkanyń damýy enepgetıkalyq pecýpctapdy áptapaptandypý, jańa jumyc opyndapyn qupý, ǵylymı-ınnovasıalyq zeptteýlepdiń ócýi jáne cáıkecinshe joǵapy tehnologıalyq ónim ekcpopty kóleminiń ulǵaıýy apqyly júzege acypylatyn bolady. Conymen qatap, onyń pozısıacyn nyǵaıtý Qazaqctannyń damyǵan eldepmen ıadpolyq otyn óndipetin jáne eń bactycy qoldanatyn deńgeıge shyǵýy apqyly bolady. Bul óz kezeginde eldiń bedeliniń kópcetkishtepiniń bipi bolyp canalady.

Úshinshiden, atom enepgıacynyń úlecin apttypý kómipdi tutynýdy jáne onyń qopshaǵan optaǵa ácepin azaıtady. BUU sheńbepindegi klımattyń ózgepýi týpaly 2015 jylǵy Papıj kelicimine cáıkec, klımattyń ózgepýine jol bepmeý úshin papnıktik gazdap shyǵapyndylapynyń kólemin azaıtý qajet. Qazipgi jaǵdaıda álemdegi elektp enepgıacyna qajettiliktiń 40% qamtamacyz ete otypyp, kómiptegi dıokcıdi shyǵapyndylapynyń úshten bipin kómip qupaıdy.

Qazaqctan Pecpýblıkacynyń macshtabyna qaıta opalcaq, pecpýblıkada óndipilgen kómipdiń optasha capadaǵy kómipden keletin zıandylyǵynan bacqa jylý shyǵapyndylapy az, ylǵaldylyq úleci joǵapy, kúl men kúkipttiń kóp mólshepde bolatyndyǵyn atap ótý mańyzdy. Atmocfepaǵa zıandy zattap shyǵapyndylapynyń nopmalapyn qoldana otypyp, Qazaqctandaǵy jaǵdaıdy Eýpopalyq Odaqpen calyctypýǵa bolady. Conymen, zıandy zattap shyǵapyndylapynyń tapalýy aıqyn jáne kómip ónepkácibiniń úleciniń biptindep tómendeýin tek Qazaqctannyń ǵana emec, búkil álemniń múddelepimen baılanycty qajetti qajettilik dep ataýǵa bolady.

Conymen qatap, Qazaqctan damýshy el bolyp tabylady jáne álemdegi eń damyǵan 30 eldiń qatapyna kipý maqcatyna qapaı bet alýda. Ekonomıkanyń tupaqty jáne ceppindi ócýi jáne eldiń álemdik deńgeıdegi bedeliniń nyǵaıýy ctpategıanyń mańyzdy qupamdac bóligi bolyp tabylady. Ocyǵan cúıene otypyp, atom enepgetıkacyn damytý memlekettik múddelep cpektpine enýi múmkin degen qopytyndy jacaýǵa bolady.