Qazir Kaspııdiń jaǵdaıy jurtshylyqty alańdatyp otyr. NCOC halyqaralyq munaı óndirýshi kompanıasy Kaspıı teńizindegi sýdyń tómendeýine baılanysty jalpy uzyndyǵy 56 shaqyrym bolatyn teńiz túbimen eki kanal qazýdy josparlap otyr. Buǵan birqatar qoǵam belsendileri qarsy shyǵyp, munyń arty ekologıalyq apat ákeletinin jetkizdi.

Ǵalymdar qart Kaspııdiń jyldan-jylǵa tartylyp bara jatqanyn birneshe ret kótergen bolatyn. Alaıda oǵan qulaq asyp otyrǵan eshkim joq. Búginde teńizdiń 5 myń sharshy kılometrden astam aýmaǵy qurǵap ketti, araldar men shyǵanaqtar paıda boldy. Sý deńgeıi 1,5 metrge tómendedi. Bul jaqsylyqtyń nyshany emes. Bulaı kete berse, elimizdegi eń úlken sý qoımasy Araldyń kúıin keshýi ǵajap emes. Qazirgi tańda mıllıondaǵan jyldar boıy damyp kele jatqan Kaspııdiń biregeı florasy men faýnasyna úlken qaýip tónip tur.

Alaıda munaı olıgarhtary buǵan bas qatyryp otyrǵan joq. Olar tek qyrýar qarajat tabýdy, paıdany ǵana kózdeıdi. Osy rette NCOC munaı kompanıasy teńiz tartylyp bara jatqanyn, kemeler jaǵalaýǵa jete almaıtynyn alǵa tartyp, uzyndyǵy 56 shaqyrym bolatyn birneshe keme júretin kanaldardy salmaqshy. Eger biz Kaspııdiń túbin qaza bersek, sý deńgeıi odan saıyn tómendemeı me? Aral sekildi tartylyp, taǵy da shyǵanaqtar paıda bolmaı ma? Onsyz da qyl ústinde turǵan teńiz taǵdyryna tek paıda kózimen qarap, ekologıalyq jaǵyna mán bermeı, shıki jobany maqyldaý – úlken qylmyspen para-par is emes pe?

Qazir ekologtar, jergilikti turǵyndar dabyl qaǵyp jatyr. Biraq olardyń únderi joǵaryǵa jetpeıdi. Jetse de, munaı olıgarhtaryna shybyn shaqqan qurly áser etip otyrǵan joq. Degenmen, Kaspıı – transshegaralyq teńiz bolǵandyqtan, onyń jaǵdaıy basqa elderge de áser etýi ǵajap emes. Sondyqtan máseleni memleketaralyq deńgeıde kóterip, jobaǵa tyıym salý týraly sheshim qabyldaýǵa yqpal etken jón.

Áıtpese, erteńgi kúni kanal qazylsa, qanshama balyq qyrylady. Teńizdiń tynyshtyǵy buzylady. Balyqtar qorektenetin sý astyndaǵy ósimdikter joıylady. Kaspıı teńiziniń florasy men faýnasyna úlken zıany tıedi. Al ony Ekologıa men Energetıka mınıstrlikteri, NCOC kompanıasy eskerip otyrǵan joq. Sondyqtan sý túbin tereńdetý jónindegi kez kelgen jumystarǵa moratorıı jarıalaý qajet. Ekonomıkalyq jaǵynan orasan zor paıda tabamyz dep, qart Kaspııden aırylyp qalmaıyq.

Jumajan JAŃBYROV, tehnıka ǵylymynyń doktory, profesor:

– Qazir Kaspııge quıatyn Jaıyq ózeni tartylyp jatyr. Buryn ol jaqtyń balyǵy qandaı keremet bolýshy edi. Qazir sasyq balyqqa zar bolyp qaldyq. Sheneýnikter túk bitire almaı otyr. «Reseı sý jibermeıdi» degendi syltaý qylady. Endi osylaı otyra beremiz be? Áreket etý kerek qoı. Óz quqymyzdy talap etpeı, únsiz otyra bersek, erteń Kaspıı Araldyń kebinin kımeı me? Qazir búkil Jaıyq boıyndaǵy halyq qańǵyp qaldy. Balyq túgili, masa joq. Qara ıkra degen túsimizge de kirmeıdi. Onymen qosa, Kaspııdiń Atyraý jaǵalaýy, Isataı, Qurmanǵazy, Qulsary aýdandary jerleriniń munaıyn soryp, aq topyraqqa aınaldyrdyq. Munaı alǵan birde-bir kompanıa ol jerdiń damýyna qarajat quıǵan joq. Bári sol kúıinshe qaldy. Ol az bolǵandaı, endi Qytaılar kelip zaýyttaryn salyp jatyr. Atyrýdyń ekologıalyq ahýaly quryp bitti. Qazir men baýyrlaryma «tuqymdaryńmen quryp ketpeı turǵanda, tez kóshińder!» dep otyrmyn. Munaı halyqty elden bezdirdi. Munaı qaldyqtary tonna-tonna bolyp jatyr. Sol qaldyqtan Kanada, Japonıa, tipti kórshi Reseıdiń ózi kók taıǵaq bolmasyn dep, asfált jasap jatyr. Al bizdiń sheneýnikter ony Qytaıǵa satyp otyr. Bir sózben aıtqanda, ol jaqta qazir genosıd júrip jatyr. Atyraýdyń jaǵdaıy óte aýyr. Munaı kompanıalarynyń kesirinen ekologıalyq apat týyndap otyr. Buryn shubatymen, balyǵymen, kartop ósirýmen tanylǵan Atyraý jerinen qazir eshteńe shyqpaıdy. Endi taǵy Kaspııden kanal qazyp, munaıyn sorǵylaı beretin bolsa, onda bul óńir tipten qurıdy. Bul arnaıy jasalyp otyrǵan saıasat. Halyqty qyrýdyń amaly. Genosıd júrip jatyr. Áıtpese, munaıdyń túkke keregi joq. Erteń 10-15 jyldan keıin onyń qajeti bolmaı qalady. Biraq osynyń kesirinen búgin egindi, búkil halyqty qyryp jiberip otyrmyz. Munyń saldary aýyr bolady.

Qalaı desek te, qazir qart Kaspııge tyqyr taıandy. Munaı alamyz, paıda tabamyz dep, teńizdiń taǵdyryna balta shaýyp otyrmyz. Ol jaqtyń halqy, balalary men jastary endi qaıda barady? Olar Atyraýdan ketpese, ekologıalyq jaǵdaı tym aýyr. Árıne, Kaspıı túbinen kanal qazýǵa oblystyń barlyq turǵyndary derlik qarsy bolar edi. Biraq olardan kim ruqsat suraıdy?.. Shynynda, qazir qart Kaspıı kúńirenip tur. Araldyń kebin kımese jarar edi...