Euronews telearnasynda Qasym-Jomart Toqaevtyń "Middle powers have the power to save multilateralism" (orta derjavalar: mýltılateralızm qaǵıdattaryn ilgeriletý) atty maqalasy jaryq kórdi. Maqalanyń basty oıy: Qazaqstan sıaqty elder jaýapty álemdik oıynshylarǵa aınalýy tıis.

Bul materıaldyń problematıkasy týraly qazaqstandyq qoǵamdyq damý ınstıtýtynyń (KIOR) qoǵamdyq prosesterdi zertteý ortalyǵynyń basshysy Rızzat Tasym oı qozǵaıdy.

- Nelikten bul maqala endi ǵana jarıalandy?

- Álem tez ózgerip jatyr. Jahandyq jáne aımaqtyq derjavalar arasyndaǵy senimsizdik pen kúdiktiń artýy áskerı shyǵyndardyń basymdylyǵyna jáne taratpaý tetikteriniń joıylýyna ákeldi. Biz AQSH, QHR jáne Reseı arasyndaǵy tereń qaıshylyqtardy kórip otyrmyz. Bul qazirgi álemdik tártiptiń turaqsyzdyǵyn kúsheıtip, oqıǵalardy az boljaýǵa múmkindik beredi.

Osyǵan qaramastan, bul jańa polısentrlik júıe kópvektorly dıplomatıa kontekstinde Qazaqstan Respýblıkasy úshin qolaıly trend bolyp tabylady.

Qazaqstannyń ustanymdary pragmatıkalyq syrtqy saıasattyń arqasynda nyǵaıyp keledi. Biraq belsendi dıplomatıasyz Batys pen shyǵys arasyndaǵy shıelenistiń artýy aıasynda sátti tepe-teńdikti saqtaý múmkin emes.

Bul turǵyda Qazaqstannyń orta derjava retinde tanylýy men nyǵaıýy onyń álemdik arenada sýbektıvtiliginiń artqanyn aıǵaqtaıdy, óıtkeni Qazaqstan halyqaralyq qoǵamdastyqtyń jaýapty aktory mártebesin ózine bekitti.

Bul jerde Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Euronews telearnasynda jarıalanýy da qyzyǵýshylyq oıatatyny anyq.

Bul materıal orta derjavalardyń róli men mártebesi týraly ózekti pikirtalasty odan saıyn kúsheıte túsedi. QR syrtqy saıasatynyń 2020-2030 jyldarǵa arnalǵan qoldanystaǵy tujyrymdamasynda Qazaqstannyń mártebesi "orta óńirlik memleket" retinde aıqyndalǵanyn atap ótý qajet.

Bul rette, ótken jyly elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damý máseleleri jónindegi keńeıtilgen keńeste Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyń syrtqy saıasatynyń tujyrymdamasyn jańartýdy usyndy. Kóbisi jańa qujatta el ózin tolyq orta derjava retinde kórsetedi dep kútti. Alaıda, ýákiletti organ bul másele boıynsha kópshilik aldynda pikirtalas ótkizbedi jáne jańartylǵan Tujyrymdamanyń mártebesi qoǵam úshin osy kúnge deıin belgisiz bolyp qala beredi. Osyǵan baılanysty sarapshylar men akademıalarda bul másele boıynsha qyzý pikirtalastar jalǵasýda.

- "Orta derjava" termıniniń ózi neni bildiredi?

- Orta derjava uǵymy árqashan uly derjavalardyń jahandyq ústemdigi men shaǵyn elderdiń shekteýli múmkindikteri arasyndaǵy názik tepe-teńdikti bildirdi. Aralyq pozısıada olar kóbinese halyqaralyq qatynastarda medıatorlardyń rólin atqarady jáne halyqaralyq tártipti saqtaýǵa tyrysady.

Orta deńgeıdegi derjavalardy salystyrmaly taldaý olardy anyqtaýdyń ártúrli tásilderin kórsetedi. Bul olardyń halyqaralyq júıedegi róline áser etetin kúrdeli jáne alýan túrli faktorlardy eskeredi. HHİ ǵasyrda orta deńgeıdegi derjavalar taqyrybynda kóptegen zertteýler paıda boldy, olardy birneshe baǵytqa bólýge bolady.

• Birinshisi orta deńgeıdegi "ózin-ózi jarıalaǵan" derjavalardy, atap aıtqanda Avstralıa men Kanadany taldaýǵa arnalǵan jumystardy qamtıdy.
• Zertteýshiler Brazılıa, Vetnam, Germanıa, Úndistan, Indonezıa, Iran, Malaızıa, Meksıka, Taıland, Túrkıa, Japonıa, Ońtústik Koreıa, Ońtústik Afrıka jáne Qazaqstan bolyp tabylatyn jekelegen orta deńgeıdegi derjavalardy zertteýdi jalǵastyrdy.
• Úshinshi baǵyt halyqaralyq qatynastardaǵy orta derjavalardyń rólin qarastyrady.

Alaıda, "orta deńgeıdegi derjava" uǵymynyń jalpy qabyldanǵan anyqtamasy áli de joq ekenin atap ótken jón, óıtkeni ár túrli kezeńderde ár túrli avtorlar osy derjavalardy sıpattaý kezinde ár túrli krıterıılerdi qoldanǵan. Osyǵan baılanysty jekelegen tarıhı kezeńderde orta deńgeıdegi derjavalar týraly ıdeıanyń qalaı ózgergenin jáne qazirgi kezde akademıalyq qoǵamdastyqta qandaı teorıalyq tásilder keń taralǵanyn qadaǵalaý qajet sıaqty.

Beıbitshilik jáne dıplomatıa Instıtýtynyń (The Institute for Peace & Diplomacy, IPD) "Kóppolárly Álemdegi Orta Derjavalar" kitabynda tórt vektor boıynsha orta derjavalardyń jańa jáne ózindik anyqtamasy usynylǵan.

Ortasha derjavalar arqyly jaqsy anyqtalady:

• Turaqty aımaqtyq qatysý jáne geografıalyq tamyrlar.
• Kórshilermen salystyrǵanda aıtarlyqtaı ekonomıkalyq jáne áskerı kúsh.
• Órkenıet memleketi retindegi tarıhı jáne mádenı mura.
• Olardyń ambısıalarynyń aımaqtyq baǵdarlanǵan, shekteýli sıpaty-olar álemdik ústemdikke umtylmaıdy, biraq olardyń tarıhı radıýsy men aýqymyna sáıkes keletin jaqyn shetelde yqpal etý aımaǵyn izdeıdi.

Sońǵysy uly derjavalarmen negizgi qarama-qaıshylyqty usynady:

Orta derjavalardyń shekteýli, naqty maqsattary, sondaı-aq ómirlik múddelerge, aýmaqtyq egemendikke jáne Realpolitik qajettilikten ımperıalyq dızaındy alyp tastaıdy jáne kóbinese ıdeologıalyq sheshim qabyldaýdy jeńildetedi.

Osyǵan súıene otyryp, birqatar zertteýshiler orta derjavalardyń ózin-ózi qabyldaýy men syrtqy saıası minez-qulqy týraly jalpy túsinik dál orta derjavalardyń ishindegi saıasatkerler men ǵalymdar arasyndaǵy dıalog arqyly qalyptasqanyn aıtady. Iaǵnı, orta deńgeıdegi derjava-bul áleýmettik turǵydan qurylǵan sáıkestik.

- Álemdik prosesterge yqpal etý úshin orta derjavalar halyqaralyq ınstıtýttardaǵy, mysaly, BUU-daǵy mańyzdylyǵyn kúsheıtýi kerek pe?

- BUU - nyń qoldanystaǵy erozıasy, atap aıtqanda, Qaýipsizdik Keńesin tejeý tetikteri qalaǵan ádil tepe-teńdikti qamtamasyz etpeıdi. BUU Qaýipsizdik keńesin reformalaý máselesi ózekti boldy(onyń ishinde turaqty músheler quramyn kóbeıtýden bas tartýǵa deıingi máseleler) veto qoıý quqyǵy).

Mundaı jaǵdaılarda óz múddelerin qorǵaýǵa jáne "ádil tepe-teńdikti"qamtamasyz ete otyryp, jahandyq damýǵa úles qosýǵa jetkilikti yqpaly men kúshi bar orta derjavalardyń mańyzdylyǵy artady.

Biraq aldymen teorıany túsinýimiz kerek. "Orta deńgeıdegi derjava" uǵymyn anyqtaýmen jáne belgili bir memleketti osy sanatqa jatqyzýmen baılanysty máselelerdiń kópshiligi zertteýshiler keıde osy tujyrymdamany tujyrymdaý úshin qarama-qarsy tujyrymdar men modelderdi qoldanatyndyǵymen baılanysty. Alaıda, orta deńgeıdegi derjavalar tujyrymdamasynyń ózi, kemshilikteri men kemshilikterine qaramastan, ýaqyt óte kele damyp, jetildiriletin paıdaly tujyrymdamalyq qural bola alady.

Biz "halyqaralyq qatynastyń barlyq sýbektileriniń múddeleri arasyndaǵy aqylǵa qonymdy tepe-teńdikti" qamtamasyz etetin jańa "jahandyq qaýipsizdik arhıtektýrasyn"qurǵymyz keledi. Osylaısha, jahandyq yntymaqtastyq Tarıhı qaqtyǵystar men ıadrolyq qarýdyń bolýyna qaramastan, birlesip jumys isteý úshin jalpy mı shabýyly men saıası erik-jigerdi qajet etedi.