Marksızm – lenınızm iliminde ult pen ulysqa sol zamanǵa saı sıpat berilgen. Marksıser ásirese KSRO nyń marksıseri men lenınısteri ulttyń tek kapıtalızmniń týyndysy ekenin aıtyp onyń komýnızm bastalysymen óz-ózinen joǵalatynyn «ǵylymı» derekter negizinde dáleldep , ıdeologıalyq postýlatqa aınaldyrǵan bolatyn[1]. Ult kapıtalızmniń týyndysy. Ult bolyp uıysý úshin aldymen ekonomıkalyq ómir birlestigi bolýy kerek.
Ulys bolyp qalyptasqan elde terıtorıalyq uıysýy qalyptasady. Aldymen jeke taıpalar, taıpalar odaqtary dúnıege keledi, al taıpalar odaǵy ulysqa, keıinnen sońǵylar ekonomıkalyq jáne jergilikshildikke apardy, bara kele ekonomıkalyq jergilikshildik ekonomıkalyq toptasýǵa ákeldi. Sonymen rýlyq sananyń ornyna terıtorıalyq jergilikshildik negizge súıengen birlestikke aparady. Býyrqaǵan kapıtalızmniń áseri jergiliktik aýyldyq - ólkelik sańyraýlyqty qoparyp uıystyrady. Aýyldyq- rýlyq jáne kenttik - mahallályq sana qurdymǵa ketedi. Sonymen ekonomıkalyq ómir rýlyq – feodaldyq qatynastardyń tasynan tas qaltyrmaıdy. Ekonomıkalyq múddeler, naryqtyq úrdister eń pármendi , basqa faktorlarmen salystyrsaq eń basymdyq kórsetetin aıyzdy fenomen.
Biraq ulystyń ultqa aınalýy tek ekonomıkalyq jáne áleýmettik áserlerden qalyptaspaıdy. Rýhanı ómir men til,jergilikshildikke negizdelgen sana aýqymdy memleket sheńberimen almasady, bara kele, birte birte sandyq, demografıalyq, ýrbanızasıalyq faktorlar qosyndysy jáne damýshyldyq sapalyq sanalyq deńgeıge ákeledi. Rýlyq jáne feodaldyq kezeńde ólkelik dıalektiler ulttyq ádebı tilge aınalady. Árıne, bul úrdistiń pisip jetilýine ondaǵan, tipti júzdegen jyldar kerek etedi.
Ultty shyńdaıtyn faktor –ol soǵys, biraq soǵys sátti bolsa, tym uzaqqa sozylmasa jáne saltanatty túrde jeńispen aıatalsa ǵana pozıtıvtik áser etedi. Basqa jaǵdaıda jaǵdaı is nasyrǵa shabý yqtımal. Qazaq kórshilerimen soǵysajáne áskerı qaqtyǵystarda ult bolyp qalyptasty. Qazaq –Jońǵar(shyǵys mońǵoldar) soǵystary tym uzaq sozylyp,onyń ústine jońǵarlar eki frontta soǵysty. Olar tóze almady. Aqyry Qytaıdan sońǵy soqqyny alyp jońǵarlar ǵaıp boldy.Biraq qazaqta bul soǵystardan tym sharshaǵan edi. Bizde birqatar sebebterden ulttyq daǵadarys boldy.Bul daǵadarystan biz 1991 jyly tolyq aıyqtyq. Reseı - Grýzın soǵysynda Reseı saltanatty jeńispen aıaqtaldy.Bul soǵys bar bolǵan bes aq kún sozylypty. (8-12 tamyz 2008 jyl) Ońtústik Osetıany qorǵaǵan bolyp Reseı Grýzıaǵa áskerı soqqy berip, Ońtústik Osetıany ózine qaratyp aldy.[2]Grýzın-Reseı soǵysy Reseı basshylarynyń mılıtarısik pıǵylyn qozdyrdy. Reseıdiń Ýkraınaǵa shabýyly kerisinshe Reseıge sátsiz áskerı kampanıa bolaıyn dep tur.
Adamzat tarıhyna Birinshi Dúnıejúzilik soǵys jáne Ekinshi Dúnıejúzilik soǵystar belgili. Ár Dúnıejúzilik soǵystan keıin Uly derjavalar halyqaralyq tártip ornatty. Ekinshi Dúnıejúzilik soǵystan keıin Birinshi Qyrǵı qabaq soǵys (1945-1991jj.) boldy. KSRO Birinshi Qyrǵı qabaq soǵysynda jeńilip ydyrady. Qazaqstan sıaqty KSRO-nyń odaqtyq respýblıkalar bólinip egemen elderge aınaldy. Bizdiń oıymyzsha, adamzat búgingi tańda Batys elder alánsy men Reseı arasynda Ekinshi Qyrǵı qabaq soǵysyn keshýde. Batys elderi Reseıge ekonomıkalyq kópsalaly shekteýlerdi –sanksıalardy saldy. Batystyń maqsaty Reseıdi ekonomıkalyq kollaps pen áleýmettik daǵdarysqa ushyratý.[3]Prezıdentimizdiń geosaıası kóregen saıasatynyń arqasynda biz soǵys alańdarynan tys, aman saý otyrmyz, qudaıǵa shúkýr.
Búgingi zamanda memleketter bir birine qarsy túrli saıası tehnologıalar paıdalanady. Álemde bolyp jatqan valútalyq , saýda soǵystary jáne aqparattyq soǵystarynana tys qalý múmkún emesjáne olarǵa mán berý kerek.Bizdiń elimizdiń aqparat kózderi bul sújetterdi saralap halqymyzdy ultjandylyqqa tárbıeleý kerek.
Etnologtar búgingi tańda saf taza, birtekti ulttar men etnostar joq ekenin dáleldeıdi. Tipti qazirgi zamannyń qazaqtardyń qanynda qyrǵyzdyń da, qalmaqtyń da qany bar, al ózbekpen kezinde bir halyq bolǵanbyz. Saýda qatynastarynyń ulystardy til biregeıligine ákeletini beseneden belgili. Saýatty adamdardyń kóbeıýi, molda- ıshandardyń rýhanı talaptary dinı ádebıettke zárýlik týdyrady. Dinı ádebıetpen halyq aýyz ádebıeti tutasyp, bar kele jyraýlardy tókpe aqyndar sońǵylardy jazba aqyndar almastyrady. Qala mádenıeti akýmýlátor jáne retranslátor rólin oınaı bastaıdy.Jurtshylyqtyń sharýashylyq , ekonomıkalyq, áleýmettik maqsattarymen mıgrasıalyq kóshi-qony taǵy da bar. Beıbit ómir orta ǵasyrlarda aýqyn - aýqyn soǵystarmen almasyp turdy. Halyqtyń sapyrylyp bosýy, qaıtadan ornyǵýy, biregeı ulttyń qalyptasýynyń sara joly. Ortalyqtanǵan memlekette ulys ultqa aınalady.Sonymen biregeı terıtorıa, biregeı ekonomıkalyq ómir , ortalyqtanǵan memleket psıhıkalyq, mentaldyq , tildik, rýhanı birizdilik týdyrady.Dástúr men salt, nekeler: endogamıa men ekzogamıa ádeti ulttyń antropologıalyq jáne genetıkalyq tıpajyn qalyptastyrady. Antropologtar qazaqtyń ǵasyrlar boıy óz elinde qalyptasqanyn dáleldedi.Ony avtohton dep ataıdy. Ortalyq Azıada jeti ataǵa deıin qyz alyspaıtyn qazaq pen qyrǵyz ınsest nekege barmaıdy, basqalary- tájik pen ózbek, uıǵyr men jergilikti ortaazıalyq arabtar týysqandyq nekelerdi ádet qylady. Ulttyq sananyń qalyptasýynyń sharty joǵary da atalǵan.
Marksızm-lenınızm tek atalǵan faktorlardy tizbektedi. Atalmaǵan jaǵdaılardy saralaıyq. Ult bolý úshin kóregen elıta men ısteblıshment bolýy kerek.Bul birinshi. Ekinshisi.Ár ulttyń ǵumyry ózin ózi qorǵaný ımýnıtetine baılanysty.Ózin ózi qorǵaı almaıtyn ult túbinde memlekettik egemendiginen, bara kele ana tili men ulttyq sanasynan aıyrylady.Álemniń alǵashqy derjavasy –Assırıa, ol qazir qaıda?[4] Asa qýatty álem derjavasyna aınalǵan memleket Qos ózen Mesapatamıa ólkesinde paıda boldy.Bizdiń dáýirimizge deıin XIII—XII ǵǵ. Assırıalyqtar eń bıik shyńyna jetken. Biraq basqa basqynshy –arameıler sol sýperderjavany joq qyldy. Al búgingi tańda assırıılikter aýyr halde, birneshe memlekette bosyp júr. Olardy Iranda, Irakta, Sırıada olardyń shaǵyn toptaryn kezedestirýge bolady. Al, manchjýrlar qaıda? Kezinde Qytaıdy basyp alyp dınastıa ornatyp 1644—1683 jj., qazaqqa da qater tóndirdi emes pe? Solar búgin qaıda? Jeńimpaz dep eseptelgen manchjýrlar baq taıǵan tusta 1911 jyldary ózderi genosıdke ushyrady. O toba , qazaqtyń qarǵysy olarǵa ótip ketti me?Búgingi kúnde Qytaıda manchjýrmin deıtinder sany qazaqtan az. [5]
Taǵy mańyzdy ult qasıeti – ol ulttyń mobılızasıalyq múmkindigi. Eger ult elıtasy men ısteblıshmenti óz halqyn mańyzdy maqsattarǵa kóterejáne jeteleı almasa ulttyń quryǵany. Al elıta men ısteblıshment progresıstik sıpatta bolýy kerek. Al oǵan qarasty halyq óz elıtasynyń durys baǵytyn qoldaǵany jón. Bolar ulttyń mańyzdy qasıeti –tózimdilik jáne sabyrlylyq. 1990-shy jyldary Qazaqstanda óte aýyr boldy. Turmysymyz tym aýyrlap ketti, odan KSROdaǵy ómirimiz táýirleý edi dep, egemendiktiń bizge keregi shamaly dep tól jas memlekettik ınstıtýttarǵa qarsy shyqqanda ne bolar edi? Ol jaǵdaıda qurdymǵa keter edik. Biraq qazaq tózdi, kúıregen sovhozdar men kolhozdardan qalaǵa kóship keldi, naryqtyń qıyn sharttaryn ıgerdi. Búgingi tańda qazaqtyń 60% qalady týrady, ortań qol dáýlettiler 40% joǵary. Orta Azıa memleketteriniń arasynda turmysy táýiri qazaqtar. Bizdiń bılik naryqtyq prınsıpti qoldaıdy,bizdiń el basqa elderdiń áskeri saıası avantúrasyna qosylǵysy joq. Reseıdiń Ýkraınaǵa , Grýzıaǵa, Batys elderge qarsy qoqan-loqqy saıasatyn qoldamaıdy. Bizdiń elıta men ısteblıshmenttiń halyqqa talaby naryqqa tereńirek ený, aǵylshyn úırený , balalardy shet elderde oqytý jáne olardy óz elinde qyzmetpen qamtamasyz etý. Bul qıyn ba? Iá qıyn, biraq oryndaýǵa keletin talaptar.
Bolatyn ultyń taǵy bir belgisi – ol demografıalyq jáne asımılásıalyq múmkúndigi. Óspeıtin ulttyń belgisi tómendeı beretin demografıalyq potensıal. Depopýlásıaǵa(ult sanynyń tabıǵı jolmen azaıýy) ushyraǵan ult tek asımılásıalar arqyly sanyn toltyra alady.Tól ultymyzdyń qarqyndy ósýine ımıgrasıanyń áseri mańyzdy.Sonymen qazaqtyń qarqyndy ósý joldary-tabıǵı ósim, ımıgrasıayq ósim- qazaq repatrıasıasy, eń sońǵy mańyzdy resýrs-assımılásıalyq ósim. 1989 jyly qazaqtyń sany 6 mln.534 myń ,1999 jyly - 7mln. 985 myń , 2009 jyly -10 mln. 096 myń, al 2015 jyldyń 1 qańtaryna eseptelgen memstat agenttiginiń boljamy boıynsha - 11 mln.497 myńǵa jetippiz.1989-2015 jyldary qazaqtyń jalpy ósimi- 5 mln.(naqtyraq aıtsaq 4 mln.963 myń) bolypty. Ótken shırek ǵasyr(26 jyl) kezeńde 76% ósippiz. Bul atalǵan tabıǵı ósim, ımıgrasıalyq ósim jáne asımılásıanyń qosyndysy. Búginde qazaqtyń jylma jyl tabıǵı ósimi mólsheri -200 myńdaı, qalǵany –negizinen oralmandardyń úlesi. Sońǵy onjyldyqta qazaqtyń asımılásıalyq ósimi eleýli statısıkalyq kórsetkish beretin boldy. Olar qazaqtyń sanyn Qazaqstanǵa kóship kelgen qaraqalpaq pen ózimizdiń uıǵyrlardyń qazaqtyqqa ótýinen bolyp otyr. Kelesi onjyldyqtarda ózimizdiń ózbekterdiń qazaqylanýyna ákeledi. Bul pozıtıvti úrdis.
Basqa ulttardy shettetpeı olardyń ulttyq bolmysynyń , ulttyq sanasynyń jáne ıdentıfıkasıasynyń ózgerýine shek qoımaı, qyzǵanbaı, qazaqtanýyna jol ashý demokratıalyq úrdis ekenin aıtamyz.Bárinen de jaman nárse ol segregasıa.Segregasıa mektepten bastalady. Máselen, ózbek, uıǵyr, tájik mektebin bitirip, odan keıin ne iske, ne oqý jalǵastyrýǵa jaramaı jaǵdaıy jáısiz júrgen azamattardy qaıtemiz. Sol sıaqty orys mektebin bitirgen orys balalary tipti ýnıversıtettiń orys bólimin bitirip, qazaqsha bilmegendikten ofıs qyzmetine de jaramaı jatyr. Egerde orys balalary qazaqsha oqymaımyn, Reseıge ketemin dese, uıǵyr, ózbek,tájik mektebiniń túlegi shetinen ketpenshi men dúkenshiden asa almaı júr.Orta mektep pen ýnıversıtet áleýmettik ósýge , karera jasaýǵa jol ashýǵa kerek. Sondyqtan az ulttar(orys mektebi sonyń ishinde) mektebin jappaý kerek shyǵar, biraq ol mektepterde 80% sabaq qazaq tilinde ótý kerek, sonda ǵana ulttyq azshylyqtar mektebin bitirgender óz talaby men talantyna sáıkes ornyn Qazaqstanda tabady, tipti táýir qyzmettik karera jasaıdy.
Ult pen memleket saqtalady eger ulttyq ıdeıa men soǵan sáıkes ıdeologıa bolsa. Qazaqtyń ulttyq ıdeıasy men ıdeologıasynda birneshe mańyzdy talap bar: ol memlekettik til is júzinde óz quzyrynda bolýy kerek; qazaqtyń dástúrli dininiń myzǵymaýy; tól memleketimizdiń máńgilik ekenin baıan etý. Ekonomıkalyq daǵdarys kezinde joǵary bılik ultjandylyqty saıası tehnologıalyq resýrs retinde paıdalana bastady.Bul jaqsy. Elimizdiń egemendi memleket retindegi tarıhı bastaýy Pýtın aıtqandaı 1991 jyldan emes 550 jyl buryn bastalǵany resmı túrde baıandalyp mereıtoı retinde atap ótildi.
Qazaq eli etnosentrızmge emes lıngvasentrızmge negizdelý kerek.Biz saıası ult qurýymyz kerek. Ózbek tekti qazaq, uıǵyr tekti qazaq degen tirkes qazaqtyqtyń qosymsha dáleli sıaqty bolady. Sebebi, qazaq sanatyna kirý óte abyroıly, ozyq bolý degendeı. Qazaqsha sóıleý ǵanıbet. Men shet elderde bir aıdan artyq bolsam basym aýyrady, qazaq tili jetispeýshilikten zardap shegem. Bizdiń elimizde ár azamat tegine tıissiz, merıtokratıaǵa táýeldi ornyn tabý kerek.
Ázimbaı Ǵalı
………………………………
- http://www.esperanto.mv.ru/wiki
- http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/210899/;http://inosmi.ru/sngbaltia/20140218/217621457.html
- Azımbaı Galı Novaıa mırovaıa «holodnaıa voına». altyn-orda.kz. 13 oktábrá, 2013
- http://www.historie.ru/civilizacii/242-assiriya-pervaya-mirovaya-derzhava.html
- http://e-history.kz/ru/project/view/3?type=publications&material_id=991