جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە.
ءتۇن تىنىش ءوتتi، بiراق ىزعارلى بولدى. تاس قابىرعالاردان ءالi دە اياز قارىپ، ەكi تۇتقىن دا جاۋراپ شىقتى. ءتۇن ورتاسىنا قاراي سوقىر تۇتقىنداسىنىڭ تiسi-تiسiنە تيمەي ساقىلداعان سوڭ، قابي: «ءاي، سورلى! كiم بولساڭ دا ماعان جات ەمەسسiڭ. سەنi جاۋ تۇتقان مىنا گوميندانشىلار – مەنiڭ دە قاس جاۋىم. ءتۇبi تiلەگiمiز بiر» دەپ كەلiپ، عاليدى باۋىرىنا الا، قۇشاعىنا قىسا، شولاق iشiگiمەن جامىلا، ايقاسا جاتقان.
ال الاكوبەڭ تىستان جارىق ايدىڭ ساۋلەسi قاپاستىڭ تور تەرەزەسiنەن ولەۋسiرەي تۇسكەن ەدi.
ەرتەڭگiلiك بىلامىق استان كەيiن ەكەۋiن دە ەكi جاققا ءبولiپ اكەتتi. عاليدى اق تۇستەنگەن سىزات الەمگە بۇلعىنوۆتىڭ ءوزi الىپ شىعىپ، كەشە عانا اكەلگەن بiرiنشi تۇرمەگە قاراي دەدەكتەتە جەتەلەپ جونەلدi. تاعى دا تاس قاراڭعى سۇراق كامەراسىنا الىپ كەلدi. كامەرادا تاعى بiرەۋ توسىپ وتىرعانىن بۇل بiردەن-اق سەزدi. سىرتتا سەزiنگەن سىزات تا جوق بولىپ، باياعى ساۋسوقىر كەيپiنە ەندi. كوكتەم كوك ءشوبiنiڭ يiسi مۇرىن جارعان اۋا دا ساپ تيىلىپ، جەر استىنىڭ سىزدى، اۋىر يiسi تاناۋىن جايلادى.
كامەرادا مۇنى كۇتiپ وتىرعان دالەلحان شىعار دەپ ويلادى، بiراق ولاي بولىپ شىقپادى. پىشاق جانيتىن قىراننىڭ قايراق تاسىنداي جۇقالتاڭ حۋ لي ەكەن.
– دالەلحاندى كورمەسەڭ دە، كوڭiلiڭ كوتەرiلiپ قالعان شىعار، – دەدi قازاقشا ەركiن سويلەيتiن ادەتiنشە. ءوزiن «سiبەمiن»10 دەپ جاسىراتىن، بiراق بالا كەزiنەن ءۇرiمجi ماڭىنداعى قازاق اۋىلى iشiندە وسكەن قىتايدىڭ تiلگە جاتىق ەكەنi مۇنداعى بۇلعىنوۆتارعا بەلگiلi ەدi.
راقىمجان:
– قادiرلi فۋكوجاڭ! – دەدi كەيدە ۇستاي قالاتىن تۇلكi مiنەزiنە باسىپ: – بۇل بەيشارا جانسىز باتىستان كەلگەن دالەلحاننىڭ ءدال بۇگiن شىعىسقا – ءۇرiمجiگە اتتانىپ كەتكەنiن قايدان بiلسiن؟ بiلسە – سiزگە مىڭ دا بiر راحمەتiن جاۋدىرار ما ەدi، – دەپ كەكەتتi.
– راقىمجان! – دەپ كەنەت قىتايدىڭ جiڭiشكە ءۇنi قاتقىل شىقتى. – سەن اداسپا! ءۇرiمجiگە مەن جiبەرگەن جوقپىن، شىڭسىسايدىڭ ءوزi شاقىرتتى... شەشەسi دە كۇتiپ وتىرسا كەرەك. – فۋكوجاڭ لي ءوزiنiڭ الىستان وراعىتقان ارامزا سىرىن راقىمجاننىڭ اشىپ قويعانىنا شامدانىپ تا قالدى.
بۇلعىنوۆ باستىعىنىڭ جەل جاعىنان شىعىپ قالعانىنا قاپالانىپ، ءوشiن عاليدان العىسى كەلگەنi دە سەزiلدi.
– بۇل يت بەس اي بويى باسىمىزدى قاتىردى عوي!
– بەس اي بiراق بەس-اق كۇندەي بولدى عوي، بيت شاققان قۇرلى كورمەدi، – دەپ، لي دە iشiندە ءتۇيiلگەن كەكتi اشۋىن بiلدiرiپ الدى.
عالي ەرنiن تiستەگەن كۇيi تiلسiز قالدى.
– عالي، – دەدi كەنەت داۋسىن جۇمسارتقان حۋ لي: – سوۆەتتiڭ ورال قالاسىندا دالەلحان كوگەدايمەن جولىققانىڭ، سەنiڭ «كگب اگەنتi» ەكەنiڭ، مۇندا ارنايى جiبەرiلگەنiڭ تۋرالى بiزگە بەلگiلi... سوۆەتتەن شىلبىرىن ءۇزiپ كەلگەن دالەلحان دا، ءۇرiمجiدەگi سوۆەت كونسۋلدىعى دا ايتىپ بەردi. ءبارi دە مويىنداپ وتىر. سەنiڭ مويىنداۋىڭ شارت ەمەس. سەن اگەنتسiڭ، سوندىقتان ەندiگi جايىڭدى ءتۇسiنگەن شىعارسىڭ: سوۆەت ءۇشiن «تiرi ءولiكسiڭ». ولار ساتىپ جiبەردi... سەن ەندi بiزگە قاجەتسiڭ.
– فۋكوجاڭ مىرزا! – دەگەن راقىمجاننىڭ قاتقىل داۋسى ءبۇيiردەن شىقتى. – سوۆەت بۇدان باياعىدا-اق كۇدەر ۇزگەن عوي، ايتپەسە دالەلحاندى بۇ جاققا بوساتىپ قويا بەرەر مە ەدi؟! بiراق بۇل كەششە ءتۇسiنەتiن ەمەس. – ءسوزiنەن شاراسىزدىق بiلiندi.
– پارۋچيك، – دەدi حۋ لي راقىمجان بۇلعىنوۆتىڭ اسكەري شەنiن ادەيi شىعىس تۇركiستاندىقتارشا ورىسشا ايتىپ، بiر جاعىنان عالي قۇلاعىنا جايلى ەستiلسiن دەپ. عالي ەندi ءتۇسiندi... – وعان مەن سەنەمiن، سوندىقتان دا سىرىمدى اشىپ وتىرمىن. – تەرگەۋشi جۇڭگو بiر ءسات توقتاي قالدى. – عالي، وتكەن ءوتتi، كەتتi... بiر-بiرiمiزگە دەگەن وكپە-كەكتi دە قويايىق! ويتكەنi سەن كوز تiگiپ كەلگەن ءبۇلiكشiلەرگە بiز دە كوز تiگiپ وتىرمىز. بۇل، سەندەرشە «باندى»، بiزشە «قۇيىرشىق» قازاقتار – ەكەۋمiزگە دە جاۋ... بۇگiن بiزگە بولسا، ەرتەڭ سەندەرگە وڭاي سوقپاسى انىق. سوۆەت سوندىقتان دا سەندەي «باعالى» ادامىن جiبەرiپ وتىر. ونى ءوزiڭ دە ءتۇسiنەسiڭ.
– مىرزا، نەسiنە مايموڭكەلەيمiز؟ تۋراسىن ايتساڭىز! – دەدi راقىمجان ليدiڭ قيىننان قيالاپ ايتقان اڭگiمەسiنە شىداي الماي. – بۇل يت – جىلاننىڭ اياعىن كورگەن زالىم. تەگiن ادام «جانسىز» بولا ما؟ جيعانى – iشiندە، سىيعانى دا iشiندە، سىرتقا شىعارمايدى.
– راقىمجان! سەن سابىرسىز با ەدiڭ؟! – دەپ فۋكوجاڭ كەيiپ قالدى، ءوزiنiڭ اككiلiگiنە، جىمىسقىلىعىنا ءتان قىتايلىق مiنەزiمەن سوندا دا داۋسىن كوتەرە قويماي، وراعىتا سويلەدi. – عالي مىرزا! سەندەي ازامات كۇندە تابىلا بەرمەيدi. ساعان شەكسiز سەنۋگە دە بولادى. ءوزiڭدi بۇگiننەن باستاپ ەمدەپ، دەرتiڭدi جازامىز. تيبەت ەمشiسi دىڭداي قىلادى... بiز سەنi وسى ءتۇن اناۋ قاسىڭداعى قابي دەگەنمەن قاشىرماقپىز. ول سەنi سەيiتقازى مۇعالiمگە11 جەتكiزەرi حاق. سەيiتقازى التايداعى سوۆەت كونسۋلى ابۋزاروۆپەن بايلانىسىپ وتىر. قابي – بايلانىسشى... سەيiتقازى وسپان باندى ورداسىمەن دە، اقىت اقىن، ونىڭ ۇلى قالمان قاجىمەن دە، اباق-كەرەيلەردiڭ باسقا دا اقساقال-قاراساقال ءبۇلiكشi باسشىلارىمەن بiرگە. سەنiڭ التاي ايماعىنا كەلگەندەگi تىڭشىلىق ماقساتتاعى iستەرiڭە وسىلاي جاردەم بەرمەكپiز. ءبۇلiكشiلەردiڭ كەلەشەك قيمىل-ارەكەتi، بولاشاق كوتەرiلiس جوسپارى تۋرالى بiزگە دە، سوۆەتكە دە ءمالiمەت بەرiپ وتىراسىڭ. ءسويتiپ سوۆەتiڭنiڭ ءوزiڭە دەگەن سەنiمسiزدiگiنەن، بiزدiڭ قۇرىعىمىزدان قۇتىلاسىڭ، ال «قۇيىرشىق» قازاقتاردىڭ قۇمارىنان شىعاسىڭ! «ءۇش جاقتى اگەنت» بولاسىڭ!
– قابيدى دا سەن ءۇشiن «بوساتايىق» دەپ وتىرمىز. ونىمەن بiرگە قاشقان سوڭ، التايلىق كوتەرiلiسشiلەر ءسوزسiز سەنiم ارتادى ساعان. قابي دا سەنiڭ سوۆەتتiكi ەكەنiڭە سەنبەسكە لاجى جوق. شي شىقسا، ابۋزاروۆتان شىعادى... ول دا بiراق سەيiتقازى مۇعالiمگە ءوتiرiك ايتىپ، ءوز جانسىزدارىنان جالتارا قويماس، – دەپ راقىمجان دا قوستادى.
عاليدىڭ ءۇن-تۇنسiز مۇقيات تىڭداعانىنان ءۇمiتتەنiپ، ءوز جاعىمىزعا شىعاردىق-اۋ دەپ جورىعان حۋ لي:
– عالي، كوتەرiلiسشiلەر اراسىندا ادامىمىز بار. حاباردى سول ارقىلى جەتكiزەسiڭ عوي. بiزگە كەرەگi – ءبۇلiكشiل باندىلاردىڭ بولاشاق iس-جوسپارى... سوۆەتتiڭ كومەگi... شاۋەشەك، ءۇرiمجi، قۇلجامەن قانداي بiرiككەن قيمىلعا بارماق. كومەكتi سوۆەت قايدان كiرگiزبەك؟! – دەپ، ەس جيعىزىپ ۇلگەرتپەس ءتاسiلمەن تاپسىرمانى جاۋدىرىپ ءوتتi.
بۇعان كگب-نىڭ «پسيحولوگيالىق مەكتەبiنەن» وتكەن عالي بىلق ەتكەن جوق. كەزi كەلگەن ءسوزدi قۇلاعىنان اسىرىپ جiبەرۋگە تىرىستى. بەت-جۇزi دە بۇلك ەتپەي، الدە قانداي جىميىس سۋالعان جاعىنا ءۇيiرiلiپ ءوتتi.
مۇنى بايقاپ قالعان راقىمجان:
– مىرزا، مىنا يت كۇلiپ وتىر، – دەدi كۇدiگiن جاسىرا الماي.
– كۇلسە – كۇلiپ السىن... كەلiسپەسە – اجالى اڭدىپ تۇر. ناعىز بارلاۋشى-تىڭشى بولسا، بiزدiڭ ۇسىنىسىمىز – التىن... كەلiسەدi. اقىماق ەمەس قوي. – جۇڭگو ءوز ءسوزiنە ءوزi يلانىمدى ەدi.
عالي باعانادان ايتىلعان بالعانىڭ باسىنداي سالماقتى ءسوزدiڭ استارىن جەڭiل ۇققان. حۋ ليدىڭ قۇپيالى دا زۇلىم ويىنىڭ قۇربانى بولا المايتىنىن دا جىلدام باعامداپ ەدi. قۇربان بولسا، «ەركەك توقتى – قۇرباندىق» دەگەندەي، سوۆەتتiڭ-اق قۇربانى بولايىن دەپ شەشكەن.
– مىرزالار، مەن قاراپايىم عانا قازاقپىن. بۇرىن دا ايتقام، كەشە دە ايتقام، بۇگiن دە ايتام: ەشقانداي دا سوۆەتتiڭ جانسىزى ەمەسپiن... سوۆەتتە دە «قىتايدىڭ شپيونى»، «جاپوننىڭ شپيونى» دەپ تۇرمەگە جاپتى. مۇندا كەلسەم: «سوۆەتتiڭ تىڭشىسى، جانسىزى» دەپ جاپتىڭدار. جالپى، «شپيونسىز» ەل، «جانسىز» دەمەس ەر قالدى ما؟ دالەلحان دەگەندi دە تانىمايمىن. ورالدا كەزدەسكەن ەمەسپiن. الماتىدا اتتاي بiر جىل بويى وسى جاققا رۇقسات الا الماي جۇرگەنمiن. ورالدا مەن تۇراقتايتىن نە بار، مەن قارايلايتىن كiم بار؟ ار جاعىندا سوعىس ءجۇرiپ جاتىر... – دەپ، ءسوزiن اياقتاتپاستان راقىمجان بۇلعىنوۆ اۋىزدان سالىپ كەپ جiبەردi.
اڭداۋسىز وتىرعان عالي قاراعاي ورىندىقپەن قوسا قاڭباقتاي ۇشتى. كۇرەك تiستەرi قىستىڭ كۇنi-اق وسى قاراڭعى قاپاستا قاعىپ الىنعان عاليدىڭ قىزىل يەگiنەن قان ساۋلاپ، تەمiر تاتىعان ءدامدi قاندى سiلەكەيدi تامسانا جۇتىپ، ورنىنان تۇرۋعا ۇمتىلماستان جاتا بەردi.
– توقتا، راقىمجان! – حۋ لي قاتىن داۋسىمەن شار ەتە قالدى. – جۇرەگiم ناشار، مەن شىعىپ كەتەيiن!
– قۇپ، تاقسىر! بۇل – قۇتىرعان يت قوي، قاسارىسا ۇرەدi، قابا بەرەدi... قايران ءسوزiمiز قور بولدى!
– بۇگiننەن قالماسىن! الگi دالەلحان جول ورتادان قايتىپ جۇرمەسiن! وعان دا سەنiم جوق... سول عوي كەلە-سالا قورعاشتاپ: «مۇنى ءولتiرiپ جiبەرۋگە بiزدiڭ حاقىمىز جوق. ونداي كۇشتi قۇق بەرiلگەن جوق... ارتىندا سوۆەتتەي سۇراۋشىسى بار. سوۆەت كونسۋلى ەۆسەيەۆكە12 حابارلاسۋ كەرەك. ءالi شىڭسىسايدىڭ ءوزi سۇراتۋى مۇمكiن! بiزگە كەرەك.» دەپ ءسوز شىعارعان. ول ورالعانشا، بiر جاقتى بولسىن!
– وسى تۇننەن قالدىرماسپىن! – دەپ قاھارلاندى بۇلعىنوۆ.
– مەنiمشە، – دەپ كەتiپ بارا جاتقان حۋ لي تاعى بiر ءسوز ۇشىعىن تاستادى، – دالەلحاننىڭ ءوزi دە كۇدiكتi... سوۆەتتە بiر نەشە جىل بولىپ كەلدi. ورىسپەن اۋىز جالاسپاعانىنا كiم كەپiل؟
– ءازiرگە كەپiلدiككە جۇرگەن – شەشەسi حادۋ-ۋاڭ...
– اكە-شەشە كەپiل بولا المايدى، – دەدi لي. – شەشەسi – ءۇرiمجiنiڭ اكiمi، اكەسi تورە تۇقىمى بولسا دا، دالەلحاننىڭ ءوزi دە «تىڭشى» بولۋى عاجاپ ەمەس... ورىس تورەنi بيلiككە كوتەرسە دە، جۇڭگو كوتەرگەن ەمەس... «تورە دەگەن توبە» دەمەي مە قازاقتار. ولار بيلiككە كەلسە، شىڭعىس تۇقىمى ەمەس پە، باس بەرمەي كەتۋi مۇمكiن. باياعىدا التاي ايماعىنا اكiم بولعان دۋتىن ءشارiپحان كوگەداي ۇرپاعىن ارەڭ اۋىزدىقتامادىق پا؟ اياعى اجال عانا تىنىشتاندىردى... دالەلحاننىڭ دا سوڭىنان اڭدۋ قويۋ كەرەك. سوۆەت وقىتتى، ورىسشا ايتساق، «ۆەربوۆكا» جاساعان بولۋعا تيiس، – دەپ حۋ لي ورىس تiلiنەن دە حاباردار، ءجۇيرiك ەكەنiن سەزدiرiپ قويدى. – ءبۇلiكشiل قازاقتاردىڭ الاساپىرانى سايابىرسىسىن. سوسىن دالەلحان دا قۇرىقتان قۇتىلماس، ونى دا تەرگەيتiن ۋاقىت كەلەدi... اكiم شەشەسi دە ارا تۇسە المايدى، ءالi!
– ارينە، مىرزا! – دەدi راقىمجان بۇلعىنوۆ، بiراق ار جاعىنان «مەنi دە تەرگەۋگە الاسىڭ-اۋ، ءالi!..» دەگەن دىق كوڭiلiنە كەلە قالدى.
– انا قابي قاباندى دا ءوزiڭ تەرگە! قاسىپباي جارىتپاس... تۇندە ءوزiم دە سوعام.
تەمiر ەسiك تiستەنە جابىلىسىمەن، تەرگەۋ قايتا باستالدى. بۇلعىنوۆتىڭ بiر ءوزi-اق عاليدى يت جۇلمالاعان تۋلاقتاي تۋ-تالاقايىن شىعاردى.
تىڭشى ەسiنەن تانىپ قالدى...
* * *
كاسپيي تەڭiزiنiڭ ءتۇبiندەي تۇڭعيىقتان شىعا الار ەمەس. شىم باتقان نiل قاراكوك تەرەڭدە ءتانi زiل تارتقان. دەگەنمەن الدە نە جوعارى قاراي كوتەرiپ، تۇلا بويى جەڭiلەيiپ قالعانداي، بiر كۇي كەپ بيلەدi. ۇلى دەنەسi قاۋىرسىنداي كوتەرiلiپ كەلە جاتقانىن عالي الدە قانداي تىلسىم بiر ءتۇيسiكپەن باعامدادى. ءوزiنiڭ ايدىن بەتiنە كوتەرiلگەنiن بارلادى. سوندا دا كوزiن اشقىسى جوق. ءجۇزiن كاسپييدiڭ تولقىنى شايىپ جاتقانداي، جانى بiر راحات كۇيگە ەنگەن. قۇلاعىنا كارi تەڭiزدiڭ شۋىلى كەلگەن.
ءجۇزiن جالاعان جىلى، مايدا تولقىنعا ءتانi يiپ، ەپتەپ كوزiن اشتى. جانارى بiراق تۇك تە كورمەدi. تiپتi جاپسارى اشىلماعان دا سىڭايلى. عالي ەندi عانا ءوزiنiڭ ساۋسوقىر ەكەنiن ەسiنە الدى... الگiندەگi كوك تەڭiزدiڭ ءتۇبi دە، ءجۇزiن سيپاعان تولقىن دا الدامشى بiر ەلەس ەكەنiن، سوقپا ساعىمدى سەزiم ەكەنiن ساناسىمەن بiلدi. الدە قانداي اۋىس سەزiم «بۇل كiم بولدى ەكەن؟..» دەگەندەي، سۋقاراڭعى جانارىنا اسەر ەتتi. كۇپ بوپ iسiنiپ كەتكەن كوز الامايى تاعى دا اشىلمادى. ەتi قاشقان بەتi دە كونەكتەي بوپ كەتكەن ەدi.
– ەي، سورلى-اي!.. – دەگەن ءمۇسiركەۋ داۋىس تا قۇلاعىنا انىق ەستiلدi. بiردەڭە دەيiن دەپ ەدi، تiلi تۇتقىرلانىپ قالىپتى: «ىس-س-س!» دەگەن ءالسiز ىسىل شىقتى.
باسىنان سۇيەگەن قول ەرنiنە الدە نەنiڭ ەرنەۋiن تيگiزدi. ەزۋiنەن سالقىن سۋ جىلىمشىلاپ، عالي اشقاراق بالاپانشا وقىس اۋزىن اشىپ، قوماعايلانا جۇتتى. سالقىن سۋ كەڭ سارايىن اشىپ جiبەردi. سوندا عانا iش جاعىنىڭ تۇز جالاعانداي ءشولiركەپ، ال تۇلا بويىنىڭ قولامتا قارىعانداي جانىپ بارا جاتقانىن ءتۇسiندi. تۋلاقتاي ءتانi لاپىلداۋلى ەكەنiن انىق اجىراتتى. قىزىل تiلi دە يكەمگە كەلدi.
– بۇل كiم؟ – دەدi سابىرسىزدانىپ، ءوزiن انە-مiنە عايىپقا كەتiپ قالاتىنداي سەزiنiپ.
– مەن، – دەدi الدە كiم، – كەشەدەن بەرگi «كورشiلەسiڭ»... قابي.
– قابي... قابي... ا-ا! ءيا! سەن بە ەدiڭ؟
– ءوزiڭ كiمسiڭ؟ ءا-ا-اي! – دەپ قابي ءتۇڭiلiسiن دە جىسىرا المادى. – ەندi بiراق... ءا-ا-اي، ادام بولمايسىڭ! ساۋ-تامتىعىڭ قالماپتى.
– قابي! – دەدi، كەنەت قايراتىن جيعان عالي الگi بiر سوزگە شامىرقانعانداي. – سۋ بەرشi!
تاڭدايىنا سالقىن سۋ تامدى. عالي جانىن جيعانداي بولدى. بiراق بۇلا بويىن الدەنەمەن بۋىپ تاستاعانداي شيرىعىپ، شوق تيگەندەي كۇيiپ بارادى. Iسiكتەن جۇمىق جانارى دا جابىق: كوزگە تۇرتسە كورگiسiز قاراڭعىلىق بۇركەگەن. كەشەگi ءالسiز سىزات الەمi كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان. ءۇڭiرەيگەن ۇرەيلi قاراڭعىلىق قانا يەلەپتi.
قابي دا ۇندەگەن جوق. مۇنى دا قىزىل iڭiرگە دەيiن راقىمجان مەن قاسىپباي سۇراققا العان. سۇراقتا: «سەن سەيiتقازى نۇرتاي ۇلىنىڭ كۇيەۋ بالاسىسىڭ. گەنەرال دالەلحان سۇگiرباي ۇلى مەن وسپان باتىردى قولداۋشى سەيiتقازى كەزiندە سوۆەتتەن كەلگەن... سوۆەت كونسۋلى ابۋزاروۆپەن قانداي بايلانىسى بار؟ وسپاندى ابۋزاروۆپەن جولىقتىرماق پا؟ وسپان مەن دالەلحانعا سوۆەت قانشا كومەك بەرiپ وتىر؟ سوۆەت وداعىنىڭ قانداي ويى بار؟ ءبۇلiكشiلەردi نەگە قولدايدى؟ وتكەن 1943 جىلى ناۋرىز ايىندا سەيiتقازى مۇعالiمدi ءۇرiمجi تۇرمەسiنەن نەگە بوساتتى؟ ونداعى سوۆەت پەن اقش كونسۋلدىعىنىڭ قايسىسى كومەكتەستi؟ حادۋ-ۋاڭ شىعارتتى عوي... سەيiتقازى تۇرمەدەن شىعىسىمەن اقش كونسۋلدىعىندا iستەيتiن فريدا مايەردiڭ ءۇيiندە جاتتى. نەگە؟ فريدا مايەر دە سوۆەتتەن قاشىپ كەلگەن پاتشا وفيسەرiنiڭ ايەلi. ءۇرiمجiدەگi سوۆەت كونسۋلى ەۆسەيەۆ پەن اقش كونسۋلى ماككەرناننىڭ قانداي بايلانىسى بار؟ سەيiتقازى نۇرتاي ۇلىنىڭ ۇلكەن كۇيەۋ بالاسى، سەنiڭ تۋعان باجاڭ – زيات شاكەرiم ۇلىنىڭ ءۇرiمجi تۇرمەسiندە اتىلعانى تۋرالى نە بiلەسiڭ؟ سەيiتقازى نە دەيدi؟ زياتتىڭ ايەلi مۇنيرا مەن ۇلى قايدا؟ ال كوگەدايدىڭ دالەلحانى سەيiتقازىمەن، سوۆەت كونسۋلىمەن بايلانىسى قانداي؟ سەن بايلانىسشىسىڭ. ءبارiن بiلەسiڭ» دەپ ۇرىپ-سوعىپ تەرگەگەن ەدi، بiراق تاپ مىنا بەيشاراداي ۇنداي ەزiپ، نانداي يلەپ تاستاماعان.
– قابي، – دەدi سۋ iشكەن تۇتقىنداسى، – سەن تۋرالى ماعان ايتتى. بۇلار ەكەۋمiزدi قاشىرماق ەكەن... سەنi «بايلانىسشى» دەدi. مەن بiراق كەلiسپەدiم. بۇلارعا قىزمەت ەتكiم كەلمەدi، سوۆەتكە ساتقىن اتانعىم كەلمەدi... سەن تاڭدان با؟ مەن سوۆەتتiڭ ادامىمىن. التايعا ارنايى جiبەرiلگەن بارلاۋشىمىن. سوۆەت مەنi ساتىپ كەتتi... مەن بiراق «سۋ iشكەن قۇدىعىڭا تۇكiرمە» دەپ... ساتا المادىم! ءوز زارىم ءوز iشiمدە كەتiپ بارام.
قابي قاراكولەڭكە بولمەدە سiلەيدi دە قالدى. سەنەر-سەنبەسiن بiلمەدi. بۇل بiر كۇتپەگەن ءسوز توركiنi ەدi.
بiر مەزگiل تiل iرiككەن عالي:
– قابي! – دەدi قاتقىلداۋ. – ماعان قۇي سەن، قۇي سەنبە! – ءدال بiر مۇنىڭ ويىن وقىپ قويعانداي، قابيدى ەلەڭ ەتكiزدi: – مەنiڭ ءدامiم تاۋسىلعان. كوزiم – سوقىر، كوڭiلiم عانا ساۋ... دالەلحان كوگەدايەۆتى كورسەڭ – ەسكەرت: مىنا سiلiمتiكتەردەن ساق بولسىن! ال ءوزiڭ ءدام بۇيىرىپ، بۇل قاراڭعى قاپاستان قۇتىلىپ شىقساڭ، وسى التايداعى سوۆەت كونسۋلى زارىپ ابۋزاروۆقا مەن تۋرالى جەتكiز: «قالي ەستايەۆ جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. سوۆەتتi ساتقان جوق. ءبارiن دە وزدەرi ايتقانداي ورىندادى، بiراق ورتالىقتىڭ نۇسقاۋى قاتە... سونىڭ كەسiرiنەن كۇدiكتi كورiنiپ، جۇڭگو پوليسياسى تۇتقىندادى» دە... بۇل – مەنiڭ اقتىق تiلەگiم. سەن تۋرالى راقىمجان مەن فۋكوجاڭ حۋدان ەستiدiم، سوندىقتان دا ساعان سەنiپ جاتىرمىن. ايتپەگەندە تiل قاتپاس تا ەدiم.
قابي قالجىراپ جاتقان قانداسىنا ەندi ءشۇباسىز سەندi.
– امان-ەسەن شىقسام، ايتقانىڭدى جەتكiزۋگە ۋادە ەتەم! مەن سەيiتقازىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ءارi بايلانىسشىسى ەكەنiم راس. بۇل باسكەسەرلەر بiلiپ وتىر. كوتەرiلiسشiلەر مەن سوۆەت كونسۋلى ابۋزاروۆتىڭ اراسىندا بiرنەشە مارتە قاتىناعانىم دا انىق. حات-حابار تاسىعانىم بولماسا، كوپ نارسەنiڭ بايىبىنا بارا بەرمەيتiنiم دە شىندىق... عالي، ەگەر بۇلار قاشىرىپ جاتسا، سەيiتقازى قايىن اتام ارقىلى وسپان باتىرعا دا، گەنەرال دالەلحانعا دا، باسقا دا قازاقتىڭ ەل تiزگiنiن ۇستاعان جاقسىلارعا جەتەرiڭە – مەن كەپiل!
– جوق! ول ەندi بولمايتىن iس... مەن ەندi ولاردىڭ iشiنە كiرiپ، سەنiمiنە ەنiپ، جۇڭگو پوليسياسىنا دا، سوۆەت جاعىنا دا ساتىپ، ساتقىندىقپەن اينالىسا المايمىن! وعان ار-ۇياتىم جiبەرمەيدi! كوتەرiلiسكە شىققان قازاقتاردى ەندiگi از عانا ۋاقىتتا قولداماسام، قورعاماسام، احيرەتتە دە جانىم جاي تاپپاس... ولاردىڭ جولىنا جانىم قۇربان!
عالي ءسوزi زiلدi شىقتى. قابي دا ءوزiنiڭ قازىمىرلانىپ كەتكەنiن سەزدi.
– عالي، تولىق ءاتى-جونiڭدi تاعى بiر ايتشى، – دەپ اڭگiمەنi بۇرۋعا تىرىستى.
ءتۇن ورتاسى بوپ قالعان مەزگiل ەدi. اي اۋناپ، قاپاس iشiن قارا تۇنەك جايلاعان. تۇنەككە باياعىدا-اق بوي الدىرعان عالي بۇعان بiراق ءمان بەرە الماس كۇيدە:
– ەستايەۆ، – دەدi. – ۇمىتپا! ەستايەۆ عالي، ورال ءوڭiرiنەن... ەسiڭدە بولسىن: شاۋەشەكتە ماعان شاياحمەت تويكە ۇلى13 دەگەن قازاق كومەك كورسەتتi. وعان قيىن كۇندە قاپىسىز سەنۋگە بولادى.
– ەستايەۆ عالي... عالي ەستايەۆ، – دەپ كۇبiرلەدi قابي دا قايتالاپ.
– سۋ بەرشi!
قابي بوساعا جاقتا تۇرعان تەمiر شەلەكتi سيپالاپ ءجۇرiپ تاۋىپ، بiر كۇرەشكە سۋ اكەلدi. عالي سiمiرiپ سالىسىمەن «ۋ-ۋ-ۋح!..» دەپ، جەر ايىرا كۇرسiندi دە، تارامىس دەنەسiن سوزا جاتتى.
ەكەۋi دە ەندi ەركiن تىنىس الدى...
كiرپiكتەرi قاماسىپ-اق قالعان ەكەن، سالدىر-كۇلدiر اشىلعان تەمiر ەسiك داۋسىنان ويانىپ كەتتi. قانشا ۋاقىت وتكەنiن دە اڭداي الماستى. قاپاس iشi ءالi قاراڭعى.
ولەۋسiرەگەن ماي شام جارىعىنان قالباڭ-قالباڭ سۇلبانى قابي زورعا ايىردى. ولاردىڭ «ەي، سوۆەتشiلدەر! نەعىل دەپ شالجيىپ جاتىرسىڭدار؟!» دەگەن داۋسىنان قاسىپباي مەن راقىمجان ەكەنiن بiلدi. قابيعا قاسىپبايدىڭ سوۆەتتiك قۇرىم ەتiگiنiڭ باسى دا تيiپ كەتتi.
– ءوز بۇرىشىڭا جات! باۋىرىڭ جابىسا قالىپتى عوي... اسىقپا! ارعى جاققا الشاڭداي اتتاناسىڭدار! – دەدi قاسىپباي قىرشاڭقى تiلiمەن تiستەپ. – مىنا سۇمەلەكتi سۇيرەپ ءجۇرiڭدەر! – دەدi سوسىن سوڭدارىنان iلەسiپ، بوساعانىڭ ار جاعىندا قىديعان قوس جۇڭگو شەرiگiنە قىتايشا. وزدەرi دەرەۋ شىعا جونەلدi.
شەرiكتەر قاراڭعىدا عاليدى ىڭىرسىتا سۇيرەپ، ەسiكتi سالدىرلاتا جاۋىپ، كiلتتi سىلدىرلاتا سالدى. مەزگiل تاڭ قاراڭعىسى ەدi.
* * *
شالقالاي تۋعان اي دا اۋناپ كەتكەن. ءتوڭiرەك قارا تۇنەك. تاڭ قاراڭعىسى. اۋادا كوكەكتiڭ كوك يiسi، كوكتەمنiڭ ىزالى سىزى بار.
ساۋسوقىر عالي عانا ساۋ سەكiلدi. وندا دا بiراق وي جوق. الگiندە اباقتىدان سۇيرەي جونەلگەندەگi ينە شانشىپ جاتقانداي سەزiنگەن ءتانi دە تۇك سەزەر ەمەس. تۇلا بويىندا بiر سالعىرتتىق، سەزiم-ساۋانىندا بiر سالماقتىلىق بار. بار دۇنيەسi قورعاسىنداي ۇيىعان. سالقىن اۋا دا جانىنا جايلى.
قاتىپ قالعان قۋ سويىلداي سۇيەگiن قوس شەرiك قاڭباق قۇرلى كورمەگەن سىڭايمەن قىراننىڭ جاعاسىنا سۇيرەپ اكەلدi. عاليدىڭ سوققىدان قاقاس ەستيتiن قۇلاعىنا تومەندەگi تاۋ وزەنiنiڭ سارىنى، تاسىعان سۋ سارىلى انىق ەستiلدi. «ە-ە، قارا جارتاس قياسىندا اتاتىن بولدى!» دەگەن وي كەلدi. بويىندا بiراق بiر ۇركiنiش-قورقىنىش سەزiمi ويانبادى. ساناسى دا سالقىن كۇيدە سىر بەرمەدi. جۇرەگi دە جورعاداي اياڭدادى.
– فۋكوجاڭ كەشiكتi عوي، – دەگەن قاسىپباي داۋسى شىعىپ قالدى. – تاڭ اتىپ كەتەر!
– ونى كۇتۋدiڭ قاجەتi جوق. – بۇل راقىمجاننىڭ داۋسى ەكەنiن دە عالي انىق ايىردى.
– شەرiكتەرگە اتقىزايىق! – دەدi قاسىپبايدىڭ ءوتiنiشتi ءۇنi.
– وندا انا تاي سابانى نەسiنە الىپ كەلدiڭ؟ ءاي، اقىماقسىڭ-اۋ! – دەگەن راقىمجاننىڭ رەنiشi ەستiلدi.
– ءتۇسiنبەدiم، مىرزا! ول تەرi تۇلىپتى قايتەمiز؟
– بۇل – حۋ ليدىڭ تاپقان توزاعى... «قان شىعارماۋ» دەيدi، مەنiمشە «وق شىعارماۋ»، ۇقتىڭ با؟ ەرتەڭ تەرi تۇلىپ iشiنەن شىعىپ جاتسا، گەنەرال دالەلحاننىڭ «ءبۇلiكشiلەرiنە»، وسپان «قۇيىرشىقتارىنا» جابا سالۋعا دا وڭاي... كىنالى قازاقتار بولادى، – دەپ، راقىمجان ەندi شەرiكتەرگە الدە نە دەپ قىتايشا بۇيىرا جونەلدi. وعان قاسىپباي دا قىتايشىلاپ قوسىلا كەتتi.
تۇتقىن تۇك تە ءتۇسiنگەن جوق...
سويتكەنشە بولعان جوق، جاتقان عاليدىڭ باسىن كوتەرiپ، الدە نە كيگiزە باستادى. تاناۋىنا كوكتەمنiڭ كوك اڭقىعان سىزدى اۋاسى ورنىنا ارشانىڭ ىسى مەن اقتىڭ بازدانعان يiسi كەلدi. ءوزiن تاي سابانىڭ iشiنە تىقپالاپ جاتقانىن بۇل سوندا عانا ءتۇسiندi. تارامىس ءتانi وعان دا تەجەۋسiز كەلiستi.
ساباعا سiڭگەن اق يiسi اڭقاسىن جارىپ-اق جiبەردi. عالي تۇشكiرiپ-تۇشكiرiپ قالدى. ەسiنە اق جايىقتىڭ، جەمنiڭ جاعاسىندا وتىراتىن از عانا اۋىلى ءتۇستi. اقتى قوتارا iشۋشi ەدi... تاي سابانى تۇس-تۇسىنان تەسiپ تاستاسا كەرەك، بۇل بiتەۋ سويىلعان تاي تەرiسiنiڭ iشiندە جۇرەلەپ جاتسا دا، ەمiن-ەركiن تىنىستايدى.
عالي اڭقاسىن جارعان اقتىڭ تەرi ساباعا سiڭگەن قىمىز ەكەنiن ايىردى. وسى بiر ساتتە تاي سابانى الدە كiمدەر كوتەرiپ، ارلى-بەرلi ىرعاي باستادى. كەنەت ءوزiنiڭ قۇلاپ كەلە جاتقانىن سەزدi. بۇل قاس قاعىم مەزەتتi مەجەلەپ ۇلگەرگەنشە، ارسى-كۇرسi اقتارىلىپ جاتقان وزەنگە قويدى دا كەتتi.
كەمiندە ون قۇلاشتاي بيiك جارتاس ءۇستiنەن قۇستاي ۇشقان تاي سابا قىران وزەنىنىڭ جال تولقىنىنا كەپ سوعىلعاندا، جاڭقاداي بوپ قالقي جونەلدi. تۇتقىننىڭ تالىستاي ءتانi دە اۋىرمادى، بالكiم اۋىرسىنىپ تا ۇلگەرمەدi. تاي سابا توڭكەرiلە كەلiپ، تولقىن استىنا كومiلدi.
تاعى تولقىندى توپان سۋ ءتۇن تۇنەگiن پايدالانىپ، كۇللi شىعىس تۇركiستاندى باسىپ كەلە جاتقانداي تاي سابانى وبىرلانا جۇتتى... قارا قۇيىنداي ءۇيiرiلگەن قۇلا تاسقىن قىران سۋى عارiپ كۇيگە تۇسكەن قارا قازاقتى جىم-جىلاس جۇتىپ قويدى.
باتقان كۇنi ايدىندانا اتپاعان التايداي بۇلا ءوڭiر قاراڭعىلىقتا بۇيىعىپ قانا جاتىر. مايلى كۇيەدەي قاراڭعىلىق تا قاشان سەرپiلەرi كۇماندi.
اسقار التاي
پىكىر قالدىرۋ