بيىل 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعى تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر. تاۋەلسىزدىككە تەگەۋرىن بەرگەن، ۇلتتىق نامىس پەن ونىڭ بولاشاق تاعدىرى سىناققا تۇسكەن سول كۇندەر تۋرالى انىقتاپ بىلۋگە، تەرەڭ ۇعىنۋعا تالپىنىستار بار. جەلتوقسان كوتەرىلىسى كولەمى جانە ۇلتتىق مۇددەنى قوزعاۋى جاعىنان كەڭەستەر وداعىنداعى دەموكراتيالىق قوزعالىستاردىڭ كوشباسشىسى بولدى. ول وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىك شەرۋىن باستاپ بەردى (باكۋ، تبيليسي، ۆيلنيۋس وقيعالارى). ولار وسى ءۇشىن دە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بورىشتار. الايدا، كوتەرىلىس قۇپيالارى تولىعىمەن اشىلعان جوق، قايشىلىقتار كوپ. تاۋەلسىزدىككە جول اشقان، ۇلتتىق رۋحتى ءدۇر سىلكىندىرگەن جەلتوقسانعا جاڭا كوزقاراس، ساياسي، قۇقىقتىق، تاريحي تۇرعىدان لايىقتى باعا قاشان بەرىلمەك؟ تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ەڭ الدىمەن جەلتوقسان ەمەس پە؟ «كەلەلى كەڭەستىڭ» جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ارنالعان كەزەكتى وتىرىسىندا وسى سۇراقتار تالقىعا ءتۇستى. كەڭەسكە «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ ءتوراعاسى دوس كوشىم، جەلتوقسانشىلار – جازۋشى تالعات ايتباي ۇلى، فيلوسوف-پۋبليسيست ءابدىراشيت باكىر ۇلى، قوعام قايراتكەرى گەرويحان قىستاۋباي، قولونەر شەبەرى، ۇستا ايتبەرگەن قۇلمەنتەگى، اقىن بولات شاراحىمباي، رەسپۋبليكالىق «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ ءتوراعاسى بولات قۇرىمبايەۆ جانە «اقيقات» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، اقىن امانحان ءالىم ۇلى قاتىستى.
– 1986 جىلدىڭ 17-18 جەلتوقسانىندا ورتالىقتان ساياسي تاۋەلسىزدىكتى تالاپ ەتكەن شەرۋدىڭ باعاسى ءالى بەرىلگەن جوق. قاتىگەزدىكپەن باسىپ-جانشىلعان وسى قوزعالىستى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقيعا دەپ باعالاۋ باسىم. سونىمەن، جەلتوقسان كوتەرىلىس پە، جوق الدە وقيعا ما؟
امانحان ءالىم ۇلى: – شىندىعىندا، «جەلتوقسان» وقيعا ما، جوق الدە كوتەرىلىس پە، وسى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك. باسپاسوزدە اركىم ءارتۇرلى جازادى، كەيبىر تاريح وقۋلىقتارىندا دا ءارتۇرلى، سوندىقتان، مەملەكەتتىك دارەجەدە دە، اۋىزەكى ايتىلعاندا دا ءبىر قالىپقا، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ العان دۇرىس. «جەلتوقساننىڭ» سەبەپ-سالدارىن ايتاتىن بولساق، الاڭعا شىققان جاستار ادىلەتسىزدىككە قارسى شىعىپ، ءار رەسپۋبليكانى ءوزىنىڭ ادامى باسقارۋى جونىندە جانە باسقا دا تالاپتار قويدى. بۇل ءبىر كەزدە پلەحانوۆ «ريەۆوليۋسيا ءالى ءپىسىپ جەتىلگەن جوق» دەگەندە لەنين ايتقان «جەمىس بەرەتىن كەزەڭىن كۇتىپ جاتقان» جاي ەدى. ءار نارسەنىڭ سەبەبى مەن سالدارى بولادى، وسى جونىندە كەڭىنەن ايتقان ءجون.
تالعات ايتباي ۇلى: – «جەلتوقسان» وسى وتىز جىلدا ءبىر دە ءبىر رەت لايىقتى اتالىپ وتكەن جوق. مۇندا ەڭ شوقتىقتى تۇسى، ەڭ ۇلكەن ءمان بەرىلگەن كەزەڭ، ول – «جەلتوقساننىڭ» 5 جىلدىعى. 1992 جىلى عىلىم اكادەمياسىندا ۇلكەن كونفەرەنسيا بولدى، وندا نەگىزگى باياندامانى مەملەكەتتىك حاتشى، ۇلكەن جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ جاسادى. ول ءوز بايانداماسىندا «جەلتوقساننىڭ» كوتەرىلىس ەكەنىن، بۇكىل سيپاتتاماسى كوتەرىلىسكە كەلەتىنىن ناقتىلاپ ايتىپ بەردى، ياعني، بۇل وقيعا ەمەس دەدى. الاڭدا ەكى كۇن بولعان قان-قاساپ، قارۋدىڭ، اسكەردىڭ قولدانىلۋى، قىسقاسى، بۇكىل سيپاتى كوتەرىلىس ەكەنىن كورسەتەدى. مەن جاقىندا «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» دەگەن ەكى كىتاپ شىعاردىم، جالپى 8 توم جوسپارلانعان، ازىرگە ەكى تومى شىقتى.
بيىل – «جەلتوقسان» كوتەرىلىسىنىڭ وتىز جىلدىعى. بيلىك بۇعان دەيىن ءمان بەرگەن جوق، بيىل دا ۇلكەن اۋقىمداعى دۇرمەك بولمايدى، ەڭ باستىسى، اتالىپ وتەدى، باستاماسى بار. الداعى قازان ايىنىڭ 25-دە استانادا ەۇۋ-دە جەلتوقسان كوتەءرىلىسىنىڭ حالىقارالىق ماڭىزى جونىندە حالىقارالىق دەڭگەيدە ۇلكەن كونفەرەنسيا وتپەك. ءبىز ءوزىمىز دە ونىڭ دۇرىس باعاسىن بەرمەي جاتىرمىز. وسىنى نەگىزگە الا وتىرىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمداردى شاقىرىپ، كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ، قازىرگى تمد ەلدەرى عالىمدارىن قاتىستىرۋ كوزدەلىپ وتىر. «جەلتوقساننىڭ» الەمدىك دەڭگەيدە حالىقارالىق ماڭىزى بار، ونىڭ كەشەگى كەڭەستىك وداقتى ىدىراتۋداعى ءرولىن ناقتىلايتىن ۋاقىتى وسى 30 جىلدىقتىڭ كەزىندە كەلىپ تۇرعان سياقتى.
وتكەن جىلى «جەلتوقساننىڭ» قارساڭىندا ۇلتتىق كىتاپحانادا الماتى قالالىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن ۇلكەن ءبىر باسقوسۋ ءوتتى. سوندا، تاريحشى مامبەت قويگەلدى «جەلتوقساننىڭ» حالىقارالىق ماڭىزى جايىندا جاقسى ايتتى. ءبىراق، سونى ۇعىنۋعا ءبىزدىڭ ورەمىز جەتپەدى. جالپى، بۇل كوتەرىلىس پە، جوق وقيعا ما دەيتىن نارسەنى ساۋداعا سالىپ قاجەتى جوق، تەك قانا كوتەرىلىس دەپ ايتا بەرۋ كەرەك. ويتكەنى، بۇل – قازاق حالقىنىڭ، قازاق جاستارىنىڭ ۇلى ەرلىگى. ال، ەندى، «بۇنىڭ شىعۋىنا نە سەبەپ؟» دەگەن كەزدە تاعى دا جەر ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلەدى. ونىڭ استارىندا ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىككە ۇشىراۋ، ءتىلدى جوعالتۋ، دىلدەن ايرىلۋ جاتىر. ءبىراق، د.قونايەۆتى الۋعا سەبەپ بولعان نەگىزىنەن جەر ماسەلەسى بولاتىن. قازاقستاننىڭ باتىس وبلىستارىن بولشەكتەۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلعاندا ديمەكەڭ قارسى بولدى. قازاق ءۇشىن جەر ماسەلەسى وتە كۇردەلى. ەندەشە، باسقا ۇلتتىڭ ەسەبىنەن جاسايمىز دەپ كولبيندى اكەلۋ سەبەبى سول. كولبيندى قويۋ ارقىلى قازاق حالقىن وزدەرىنىڭ مەنى جوق، مىنەزى جوق حالىق سانادى. ءبىراق، كوتەرىلىس ولاي ەمەس ەكەنىن كورسەتتى، كەشەگى كەڭەستىك جۇيەدە ءبىز ۇلتتىق رۋحىمىز مىقتى ەكەنىن كورسەتتىك، جەلتوقسان سونىڭ ايقىن ايعاعى. الاڭعا شىققان مىڭداعان جاستار سونىڭ دالەلى.
ءابدىراشيت ءباكىرۇلى: – «جەلتوقسان» كوتەرىلىس پە، وقيعا ما دەگەن سۇراق دۇرىس قويىلىپ وتىر. ءبىز ءبىر نارسەنى مويىنداۋىمىز كەرەك، بۇل جەردە ەرلىك، ۇلتتىق نامىس كاتەگوريالارى بوي كورسەتىپ وتىر. ءبىز مۇنى ءبىرجاقتى كوتەرىلىس دەپ سانايمىز. بۇل جەردە باستى تالاپ بيلىكتى (بۇل جەردە ءبىز كولبيندى ايتىپ وتىرمىز)، ورنىنان كەتىرۋ ماقساتى، «ءار حالىققا ءوز باسشىسى» – ەڭ العاشقى تاۋەلسىزدىك يدەياسى. ەكىنشىدەن، ەكى جاقتىڭ تەكەتىرەسى ەشقانداي ىمىراعا كەلە الماي، اشىق قاقتىعىسقا ۇلاستى، ارينە، ول قاقتىعىستا كوتەرىلىسشىلەر اياۋسىز جانشىلدى، جازالاندى، قۋدالاندى. بۇنىڭ بارلىعى دا ناعىز كوتەرىلىستىڭ بەلگىلەرى سانالادى. ءبىراق، «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» دەگەن اتپەن كىتاپتار، ماقالالار شىعىپ جاتسا دا، بارلىق جەردە تەرمين رەتىندە قابىلدانسا دا، وسى وقيعا دەگەن اتاۋ ارتىمىزدان قالار ەمەس. بۇنىڭ ءبىر سەبەبى، وقيعا دەپ اتالعاندا ونداعى ورىن العان قۋدالاۋدىڭ، جازالاۋدىڭ ساياسي ءمانى جوعالادى، ول قاتارداعى بۇزاقىلىق رەتىندە كورسەتىلەدى دە، سول قۋدالاۋ، جازالاۋ ارەكەتى ءتارتىپتى ساقتاۋ ارەكەتى بولىپ شىعادى. تاۋەلسىزدىككە دەيىن وسىلاي اتاۋ كسرو كەزىندەگى بيلىككە وتە قاجەت بولاتىن. ال، ەندى، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ءبىز قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرى تۋرالى سوناۋ كەنەسارى كوتەرىلىسىنەن باستاپ ايتىپ، جازىپ كەلەمىز. بيىل 28 تامىزدا قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ وتتىك، ەندى، جەلتوقسان قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ مۇراگەرى ەكەنى انىق. ياعني، قازاق حالقىنىڭ بۇلقىنىپ شىققان كەزەڭدەرى وسى قارقارا، ودان كەيىن جەلتوقسان دەپ مويىنداۋىمىز كەرەك. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن قازاق حالقىنا «ۇلتشىل» دەگەن تاڭبا جاپسىرىلدى، ءبىراق، كەيىننەن ونى ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم دالەلدەپ، الدىرتتى. ءبىراق، كوتەرىلىس دەڭگەيىندە مويىنداتۋعا ولاردىڭ شامالارى جەتپەدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، سول ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ قاتارىندا جەلتوقسان وقيعاسى دا اتالۋى، رەسمي تۇردە مويىندالۋى كەرەك ەدى. سوندا، ونىڭ مارتەبەسى دە انىقتالاتىن ەدى. ارينە، العاشقى كەزدە مەملەكەتتىڭ دامۋىندا قيىنشىلىقتار بولدى، مارتەبە بەرۋ ماسەلەسى دە كوپتەگەن ماتەريالدىق شىعىنداردى تالاپ ەتەدى. ال، ەندى، ءقازىر ەل ەسىن تۇزەپ، ەكونوميكاسىن رەتتەپ العان كەزدە، جەلتوقسان مارتەبەسىن توقتاتىپ تۇرۋ، ول ارينە، تاريحتىڭ الدىندا ۇلكەن قيانات.
بولات شاراحىمباي: – 1986 جىلى 17 جەلتوقساندا باستالعان الماتىداعى كوتەرىلىس ءجونىندە ءبىرىنشى رەت «يزۆەستيا» گازەتىندە جاريالانعان كەزدە وقيعا دەپ كورسەتتى. مىنە، سودان باستاپ «وقيعا» اتالىپ كەتتى. بۇل جالعىز ادامنىڭ ويلاپ تاپقان تەرمينى ەمەس، سول پارتيا سەركەلەرىنىڭ ءوزارا بۇنى قالاي جاريالايمىز، قالاي بەرەمىز دەگەن كەزدە بارلىعى ءبىراۋىزدان وقيعا دەپ، كوتەرىلىستىڭ مارتەبەسىن تومەندەتىپ كورسەتۋ ماقساتىنان تۋعان اتاۋ. ەگەر، بىردەن كوتەرىلىس دەپ جاريالانىپ كەتسە، وندا پارتيالىق نومەنكلاتۋرانىڭ، بيلىكتىڭ باسقىنشى ەكەنىن بىلدىرەتىن اتاۋ بولار ەدى. سوندىقتان، كوتەرىلىس دەپ جازۋعا بولمايتىنىن ولار و باستان ءتۇسىندى، ودان كەيىنگى تبيليسي، ۆيلنيۋس، ت.ب. ءبارىن وقيعالار دەپ جازدى. بۇل ماسكەۋدىڭ وسى كوتەرىلىستەردىڭ ءمان-ماڭىزىن تومەندەتۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان، ادەيى جاسالعان تەرمينى. ال، ءبىز ءۇشىن ول – كوتەرىلىس. جالپى، رەسەي باسقىنشىلىعى تۇسىندا 362-گە جۋىق كوتەرىلىس بولدى دەيمىز، ودان كوپ بولۋى ابدەن مۇمكىن. ايتالىق، شىمكەنتتە بوستاندىق دەگەن وزبەكستانعا قاراعان اۋدان بار، ول جەردە دە 500-گە جۋىق ادام قاتىسقان كادىمگى قارۋلى كوتەرىلىس بولعان. جەلتوقساندا الاڭعا كەم دەگەندە 30 000 – 40000-عا جۋىق شەرۋشىلەر شىقتى، تەك شىعىپ قانا قويعان جوق، جۇدىرىق جۇمسالدى، تاس اتىلدى، ادام ءولىمى بولدى. م.شاحانوۆ كەيىن «يزۆەستيا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا الاڭدا 168 ادام ءولدى دەگەن دەرەك كەلتىرىلگەن، ال، كەيىن كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىندا ول دەرەك جوق بوپ شىقتى. 168 ادام ولسە، ول كوتەرىلىس ەمەي نە؟ قالاي دا بۇل ماسەلەدە كۇردەلى، استارلى دۇنيەلەر جاتقان سياقتى، ونىڭ ار جاعىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ كوزقاراسى جاتقانى انىق. ءبىز ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ بارلىعىنا تەك ورىس يمپەرياسىنىڭ، باسقىنشىلاردىڭ كوزقاراسىمەن قاراپ كەلەمىز، ەندى، ءوز كوزىمىزبەن قارايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىن.
ايتبەرگەن قۇلمەنتەگى: – جەلتوقساندىقتارعا قارسى قولدانعان قۇرالداردى 25 جىلدىقتا ءبىز اعايىندى ءۇش جىگىت الماتى قالاسىنىڭ مۇراجايىنا تاپسىردىق. سول كۇندەرى قاردىڭ استىنا كومىپ كەتىپ، 3-4 كۇننەن كەيىن جاسىرىن الىپ كەتكەن بولاتىنبىز. 1،5 مەترلىك ارماتۋرالار، رەزەڭكە بايلاعان ارنايى ىستىك تەمىرلەر، اسكەري كۇرەكتەر، بارلىعى 5 ءتۇرلى زات اپارىپ وتكىزدىك.
دوس كوشىم: – ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن وسى ماسەلەنى، كوتەرىلىس پە جوق وقيعا ما دەپ تالقىلاپ ءجۇرمىز. سوندىقتان، كوزقاراس تا ءارتۇرلى: بيلىكتىڭ كوزقاراسى، حالىق جاعىنىڭ كوزقاراسى. دەگەنمەن، حالىق ءوزىنىڭ باعاسىن بەردى، كوتەرىلىس دەپ اتادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وسى جەلتوقساننىڭ ماسەلەسىن ىسىرىپ تاستاپ، كوپ ايتپاي، تەرەڭدەمەي، ايتەۋىر، ونىڭ بولعانىن عانا مويىنداپ، ادامدارعا اتاق بەرۋمەن شەكتەلىپ، ءارى قاراي «شۋلاتپاۋعا» تىرىسۋ باعىتى بولاتىن. ءبىراق، ءقازىر ولار بۇل ۇدەرىستى توقتاتۋعا بولمايتىنىنا كوزى جەتكەن ءتارىزدى، دەمەك، بۇل جەردە حالىقتىڭ باعاسى ۇلكەن ءرول اتقاردى. جانە دە بۇل ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە جاتادى، ارينە، باسىندا شەرۋمەن باستالىپ، سوڭىنان قارسىلىققا ۇلاستى، سوندىقتان، كوتەرىلىس دەگەن دۇرىس.
– كپسس وك-نىڭ قازاق جاستارىنىڭ قارسىلىعىنا «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن انىقتاما بەرگەنى ءمالىم. دەگەنمەن، قازىرگى كۇن تۇرعىسىنان قاراساق، وسى «ۇلتشىلدىق» دەگەن اتاۋ جاعىمدى ەستىلەدى. ءبىز، ءقازىر، بيىك ماعىناسىنداعى ۇلتشىلدىققا جەتە الماي ءجۇرمىز، ونى جوعالتىپ العاندايمىز. وسى 1986 جىلى جەلتوقساندا ءدۇر ەتىپ كوتەرىلگەن ۇلتتىق رۋحتى ءبىز نەگە سول كۇيىندە ساقتاپ قالا المادىق؟
ءابدىراشيت باكىر ۇلى: – «جەلتوقسانعا» قاتىسقان جاستاردىڭ 90 پايىزى اۋىلدان ءوسىپ-ونىپ شىققان جانە ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاقى مەنتاليتەتپەن، قازاقى دىلمەن تاربيەلەنىپ كەلگەن جاستار. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، كەڭەستەر وداعىنىڭ نەگىزگى يدەولوگيالىق تۇعىرى ماركسيزم-لەنينيزم بولدى، ال، ماركسيزم-لەنينيزم بويىنشا كەز كەلگەن ريەۆوليۋسيانىڭ قوزعاۋشى كۇشى – جۇمىسشى تابى. وسى تەوريانى باسشىلىققا العان كپسس وداقتاس ەلدەردە جۇمىسشى تابىنىڭ قالىپتاسپاۋىنا مەيلىنشە مۇددەلى بولدى. سول ساياساتتىڭ اسەرىمەن ءوندىرىس وشاقتارى ورنالاسقان قالالاردا نەگىزىنەن وزگە ۇلت وكىلدەرى جۇمىس ىستەدى. زاۋىت-فابريكالاردا جالاقى تۇراقتى، الەۋمەتتىك جاعداي دا جوعارى. ولاردىڭ ءبارى نەگىزىنەن قالالاردا ورنالاسقاندىقتان قازاقتار ودان شەتتەتىلدى. الماتىعا كەلگەن قازاقتاردىڭ وقۋعا تۇسە الماي قالعاندارىنىڭ كوبىن قۇرىلىسقا الاتىن. بۇل قازاقتاردى شەكتەپ ۇستاۋدىڭ ءبىر امالى ەدى. ءبىراق، ءبىر جاماننىڭ ءبىر جاقسىسى بولادى دەگەندەي، سول قازاقتاردى رەزەرۆاسيادا ۇستاۋ ارقىلى قازاقتىڭ ءدىلى، مادەنيەتى، ءتىلى ءبىرشاما ساقتالدى، قازاقتىڭ مەنتاليتەتى سول اۋىلدا گەنەراسياعا ۇشىراپ وتىردى، ياعني، ءوزىن ءوزى قايتا دامىتىپ، تۇلەتىپ وتىردى.
قازاقتار بۇرىننان كوشپەلى حالىق، ونىڭ مىنەز-قۇلقىن وتىرىقشى حالىقتارمەن سالىستىرا المايمىز. وتىرىقشى حالىقتاردا ساۋدا-ساتتىق سياقتى قاسيەتتەر باسىم بولسا، كوشپەلى حالىقتاردىڭ مەنتاليتەتى نەگىزىنەن ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ءىلتيپاتىنا نەگىزدەلەدى جانە ەكى اراداعى قارىم-قاتىناستىڭ ادىلەتتى بولۋىن كوزدەيدى. ونداي قاتىناس بولماسا كوشپەلىلىك جاعدايىندا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس، – تابيعاتپەن بەتپە-بەت كەلگەن كەزدە تابيعاتتى الداي المايسىڭ. قاسىڭداعى جولداسىڭدى الداپ كەتۋ – ول ءوزىڭدى دە قاتالدىققا باسى ءبۇتىن بايلاپ بەرۋ دەگەن ءسوز. ياعني، ءومىر ءسۇرۋدىڭ بىردەن ءبىر كەپىلى – ادامداردىڭ اراسىندا ادىلەتتىلىكتىڭ، تەڭدىكتىڭ بولۋى. دالا دەموكراتياسىنىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بولدى، الەۋمەتتىك ستراتيفيكاسيا بويىنشا قازاقتىڭ جىگىتى، اقساقالى، كەلىنى، – ءارقايسىسىنىڭ ءوز فۋنكسياسى، ورنى بار. مىنە، وسى ءار قازاقتىڭ ىشكى دۇنيەسىندە جاتقان ادىلەتتىلىككە دەگەن ۇمتىلىس جەلتوقسان كوتەرىلىسى باستالۋىنىڭ باستى تۇرتكىسى بولىپ سانالادى. د.قونايەۆ سياقتى قۇرمەتكە يە بولعان باسشىسىن اۋىستىرۋ، ونىڭ ورنىنا قايداعى ءبىر كولبين دەگەندى الىپ كەلۋ، ەكەۋى قايراتكەر رەتىندە دە تەڭ ەمەس. مىنە، وسىلاي التىنىمىزدى جاسىققا ايىرباستاۋى ۇلتتىق نامىستى بىردەن وياتتى، قازاق حالقى بۇنى ادىلەتسىزدىك دەپ بىردەن تانىدى. ءسويتىپ، جاستاردىڭ ءبارىن الاڭعا قاراي جەتەلەگەن قازاقتىڭ، ءار جاستىڭ بويىنداعى ۇلتتىق مىنەزدىڭ كورىنىسى بولاتىن. بۇل ستيحيالى تۇردە باستالدى، ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ۇلتتىق مىنەز بولاتىن.
ايتبەرگەن قۇلمەنتەگى: – مەن 86 جىلعى ۋاقيعانىڭ كۋاگەرىمىن جانە جاستاردىڭ الاڭعا كوپتەپ كەلگەنىن كوءزىم كوردى، شامامەن 30-40 مىڭداي. «جەلتوقساننىڭ» ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس ەكەنىن ەڭ العاش مويىنداعان زيالى قاۋىم، عالىمدار بولاتىن. نەگىزىندە ءاربىر تاريحي ۋاقيعانى ايتاتىن دا، جەتكىزەتىن دە، مويىنداتتىراتىن دا زيالى قاۋىم وكىلدەرى. ال، ەندى وسى ءبىزدىڭ جاستار نە ءۇشىن كوتەرىلدى، سونشالىقتى ۇلتتىق كوتەرىلىسكە الىپ كەلگەن نە؟ وسى رەتتە ءبىز ءوزىمىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ەڭبەگىن باعالاۋىمىز كەرەك. 1960-جىلدارداعى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنان باستاپ، ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ شىعارمالارى، مۇحتار ءماعاۋيننىڭ اقىن-جىراۋلاردى بيىككە كوتەرۋى، ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا قاتارىنا جەتكىزۋى، مۋزىكا سالاسىندا سىدىق مۇحامەدجانوۆ، نۇرعيسا تىلەندييەۆ تۋىندىلارى، «وتىرار سازى» وركەسترىنىڭ قۇرىلۋى دا ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋگە جۇمىس جاسادى. بولات سارىبايەۆتىڭ ەڭبەگى وتە زور، قازاقتا ەكى عانا اسپاپ بار – دومبىرا مەن قوبىز دەلىنەتىن. بۇل كىسى قىرىق ءتۇرلى اسپاپتى سيپاتتاپ، دالەلدەپ، ەتنوگرافيالىق انسامبل قۇردى. كينو سالاسىن ايتساق، ا.قارساقبايەۆتىڭ، م.بەگاليننىڭ فيلمدەرى، س.قوجىقوۆتىڭ «قىز جىبەگى» ەلدى ءدۇر سىلكىنتتى. «ءبىزدىڭ حالىقتىڭ مادەنيەتى بار ەكەن عوي، وسىنداي دارەجەگە جەتكەن ەكەن عوي» دەگەن سىلكىنىس سانانى وياتادى، سودان بارىپ ادام ىزدەنەدى، نامىسىن قايرايدى. سول كەزدە ەستەرىڭىزدە بولسا، راحمانقۇل بەردىباي مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەيىندە دارىستەر ۇيىمداستىرعان. وندا سول اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتتەرى تولىپ وتىراتىن. وسىلايشا ينتەلليگەنسيانىڭ جۇمىس جاساۋى اقىر اياعىندا رۋحتىڭ كوتەرىلۋىنە، نامىستى تاپتاتپاۋعا اكەپ سوققان سياقتى. سۋرەتشىلەر س.ايتبايەۆ، گۇلفايرۋز يسمايلوۆا، ايشا عالىمبايەۆا جانە ت.ب. جۇمىستارى رۋحتى كوتەرۋ، مىنەزدى كورسەتۋ ەدى. قازاقستاننىڭ ساۋلەت ونەرى كەڭەس وداعى كەزىندە ەكىنشى ورىندا بولاتىن، ساۋلەتشىلەرىمىز كەرەمەت ارحيتەكتۋرالىق تۋىندىلار تۋعىزدى. اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ ۇلتتىق رۋحتا قانشاما ەڭبەك جاسادى، جانىبەك كارمەنوۆ ەكەۋى جاساعان حابارلار تالاي جاستى وياتتى. ال، الاڭعا شىققان جاستاردىڭ كوبى وقىعان ازاماتتار ەدى. ارينە، جۇمىسشى تابى دا بولدى، الماتى ءۇي قۇرىلىسى، ماقتا-ماتا كومبيناتتارىندا جۇمىس ىستەگەن قىز-جىگىتتەر كوپ كەلدى. مۇنىڭ استارىندا الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تە جاتىر. ول كەزدە الماتى قالاسىندا تىركەۋگە تۇرۋ قيىن، باسقا دا شەكتەۋلەر بار. قازاقشا جۇمىس جاسايتىن ەكى-اق مەكەمە بولدى – اۋەزوۆ اتىنداعى دراما تەاترى مەن جاستار تەاترى. باسقا قازاقشا سويلەيتىن جەر جوق. كەيىنگى كەزدە اقتالا باستاعان الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى دە زور اسەر ەتتى، ولاردىڭ مىنەز-قۇلقى، ىستەگەن ءىسى ءاربىر جاسقا ۇلگى-ونەگە بولدى. ۇلتتىق رۋحقا جۇمىس جاساۋ ءۇشىن ساۋاتتى، ءبىلىمدى بولۋ كەرەك، رۋح مىقتى بولاتىن بولسا تاۋەلسىزدىك ماڭگى جاسايدى.
سول تۇستاعى قازاق ءباسپاسوزى ۇلتتىق رۋحتىڭ جارشىسى بولدى. «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىندا سول كەزدە قانداي ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار شىقتى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، «جۇلدىز» جۋرنالىن ءبارىمىز جازدىرتىپ وقىدىق. شىنىن ايتقاندا، «جەلتوقساندا» ءبىزدىڭ ۇلتتىق ينتەلليگەنسيانىڭ ەڭبەگى زور.
بولات شاراحىمباي: – سول جەلتوقساندا ويانعان ۇلتتىق رۋحتى نەگە ساقتاي المادىق دەگەن ۇلكەن ماسەلە. ءقازىر مەن جوو-دا جۇمىس ىستەيمىن، سوندا بايقاعانىم، كونفەرەنسيا بولسىن نەمەسە ءدارىس وقىعاندا ۇستازدار ەش ۋاقىتتا «ۇلت» دەگەن ءسوزدى قولدانبايدى، «ۇلتجاندى» دەيتىندى شىعاردى. جالپى، ۇلت دەگەن ءسوزدى اۋىستىراتىن حالىق، ەل دەگەن سوزدەر بار. ال، «ۇلتجاندىلىق»، ت.س.س. سوزدەر وسى 91-جىلداردان كەيىن عانا پايدا بولدى. جۇمساقتاپ كەلتىرۋدەن تۋعان سوزدەر عوي.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن 1987 جىلى شىلدە ايىندا وك-نىڭ ساياسي بيۋروسى «قازاق ۇلتشىلدىعى» تۋرالى قاۋلى قابىلدادى، بۇل سول كەزدەگى ەڭ سوراقى قاۋلى-تۇعىن. ءبىراق، مەنىڭشە، ونىڭ قازاققا كوپ پايداسى بولدى. كەيىن 1989 جىلى ساياسي بيۋرو وسى قاۋلىنى الىپ تاستادى، ءبىراق، كەشىرىم سۇراعان جوق. ساياسي بيۋرو دا، ورىس يمپەرياسى دا، ەشتەڭە بولماعانداي جىلى جاۋىپ قويدى. كەيدە وسىنى بەكەر الىپ تاستادى-اۋ، «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەپ تۇرا بەرۋ كەرەك ەدى دەپ تە ويلايمىن. ۇلتقا كەلگەن كەزدە ءبىزدىڭ بويىمىزدى رۋح كەرنەيدى، ول كوزگە كورىنبەيتىن، ءبىراق، ىشىمىزدە بۇلقىنىپ تۇراتىنى راس. سوندىقتان، وسى قازىرگى بالالاردىڭ اراسىندا رۋح ماسەلەسىن قولعا الۋىمىز كەرەك. رۋح ەڭ الدىمەن تاريحتى، ازاتتىق قوزعالىستارىن ناسيحاتتاۋدان تۇرادى. قىتايدىڭ ءبىر دانىشپانىنىڭ «جۇڭگو حالقىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن باسقا حالىقتاردىڭ شەككەن ازابى تۋرالى وقىتۋىمىز كەرەك، سول ارقىلى تاربيەلەۋىمىز كەرەك» دەگەن ءسوزى بار. قازاق جاستارىن پاتريوتتىق سەزىمگە تاربيەلەۋ ءۇشىن، باسىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن، باۋىرمالدىققا جەتەلەۋ ءۇشىن ءبىز اسىرەسە، وسى ورىس وتارشىلارىنان كورگەن ازابىمىزدى ايتىپ جەتكىزۋىمىز كەرەك.
گەرويحان قىستاۋباي: – سول تۇستا، مەن سەيسمولوگيا ينستيتۋتى دەيتىن مەكەمەدە جۇمىس ىستەدىم. مەنىڭ تاڭعالاتىن نارسەم – سولداتتار، ميليسيا قورشاپ تۇرعان كەزدە اۋزىن اشقان جىگىتتەردى شىعارىپ الىپ تەپكىلەپ جاتتى، سوندا جاپ-جاس قىزدارىمىز «ونىڭ ورنىنا مەنى ءولتىر» دەپ ولاردى كەۋدەلەرىمەن جاپتى. سول قىزداردى شاشتان تارتىپ ۇرىپ جاتقاندا جىگىتتەرىمىز دە ءسويتتى. بۇل قازاق ۇلتىنىڭ بىر-بىرىنە باۋىرمالدىعىنىڭ، جاناشىرلىعىنىڭ دالەلى. ءبىرىن-بىرى تانىمايتىن قىزدار مەن جىگىتتەر ءبىر اكە-شەشەدەن تۋعانداي ءبىرىن-بىرى جانىن بەرىپ قورعاعان وقيعالاردى ءوز كوزىممەن كوردىم. بۇل شىن مانىندە كوتەرىلىس بولدى، ول جەردە مەملەكەتتىك مۇددەنى قوزعادى، سول مەملەكەتتىك بيلىككە ءقاۋىپ ءتوندىردى. ال، وقيعا مەملەكەتتىك بيلىككە ءقاۋىپ توندىرە المايدى، مىسالى، قىرعىزستانداعى وقيعا ۇلتارالىق ارازدىق، قانشا ۇلكەن بولعانمەن، ەكى ۇلتتىڭ اراسىنداعى جانجال بولاتىن. ال، بۇل جەردە ۇلت ارازدىعى نەمەسە باسقا مۇددە بولعان جوق. جاستاردىڭ كوتەرگەن ماسەلەسى، ماقساتى، ۇراندارىنىڭ ءوزى ساياسي تالاپتار. ەلىمىزدى باسقا جاقتان كەلىپ باسقارعاندى وزىنە ار سانادى. سوندىقتان، «جەلتوقساندى» كوتەرىلىس دەپ اتاۋ قاجەت.
– تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جەلتوقساننىڭ شىندىعىنا قول جەتكىزۋ ماقساتىندا قۇرىلعان بىرنەشە قوعامدىق ۇيىم بار. كوتەرىلىستىڭ ءمان-ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋدە ولار كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. وسى رەتتە «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باعىت-باعدارى قانداي؟
بولات قۇرىمبايەۆ: – بالا كەزدەن قازاقتىڭ ءان-جىرىن، باتىرلىق ەپوستارىن تىڭداپ وستىك. ءۇلكەن اقساقالداردىڭ جاقسى اڭگىمەسىن ۇيىپ تىڭدايتىنبىز. كەيىندە سپورتپەن اينالىسقان كەزدە باسقا ۇلتتان جەڭىلىپ قالساق، «نەگە ءبىز جەڭىلەمىز، ءبىز باتىرلاردىڭ ۇرپاعى ەمەسپىز بە» دەگەن پسيحولوگيا بولدى. 86-دا مەن مەديسينا مەكەمەسىندە جۇمىس ىستەدىم، ءبىزدى الاڭعا جيناپ الىپ كەلدى. قولدارىنا ارماتۋرا ۇستاعان، كاسكا كيگەن سولداتتار ءتىزىلىپ تۇر. ىعى-جىعى ادام، الاڭعا كەلگەن سوڭ سونشا حالىقتى كورىپ رۋحىمىز وياندى. جاستار زارداپ شەكسە دە ەگەمەندىككە ۇلەسىن قوستى، سونىڭ اقىرى كسرو-نىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى. ازاتتىق قوزعالىستارى باسقا رەسپۋبليكالاردا جالعاستى.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىستى ايتساق، بىزدە ءقازىر 8-9 ۇيىم بار، ءبىراق، اۋىزبىرشىلىك جاعى ايتارلىقتاي ەمەس. ءبىز قۇرعان «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلەدى، شىندىقتىڭ اشىلۋىنا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋدى ماقسات تۇتامىز. بيىلعى 13 شىلدە كۇنى ارنايى دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرىپ، ءىس-شارالار لەگىن باستاپ كەتتىك. جاقىندا 24 تامىزدا تالعات ايتباي ۇلىنىڭ مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن شىققان ەكى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىن وتكىزدىك. زيالى كىسىلەر مەن حالىق قولداۋ كورسەتسە، العا قويعان ماقسات كوپ. مىسالى، كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ سانى 5000-نان اسا ادام دەيدى، سونى زەرتتەپ، حالىققا جەتكىزۋ قاجەت.
– شىرقىراعان شىندىق، جەلتوقساننىڭ ناعىز اقيقاتى ءالى ايتىلعان جوق دەيمىز. ال، كوتەرىلىس تۋرالى شىندىقتىڭ ايتىلۋى ءبىز جوعالتقان جەلتوقسان رۋحىنىڭ قايتىپ جاڭعىرۋىنا الىپ كەلۋى بەك مۇمكىن. وتارسىزدانۋ، قۇلدىق سانادان قۇتىلۋدىڭ العاشقى قارلىعاشى بولعان ۋاقيعا جاڭا ۇلتتىق ۇردىستەرگە سەرپىلىس بەرە الا ما؟ جوق، الدە تاعى دا سول بەلگىلى ءبىر ورتادا ايتىلاتىن اڭگىمە كۇيىندە قالا بەرە مە؟
دوس كوشىم: – تالقىعا تۇسپەگەن تاعى ەكى ماڭىزدى ماسەلە بار، بىرەۋى قوعامعا، ەكىنشىسى جەكە ادامدارعا بايلانىستى. مەن بىرنەشە جەردە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ازاماتتارىنا بۇل تەك قانا قازاق حالقىنا قاتىستى ەمەس، قازاقستاندا بولعاننان كەيىن قازاقستان حالقىنىڭ تاريحى ەسەبىندە مويىندالۋى كەرەك دەپ ايتىپ ءجۇرمىن. ءبىراق، باسقا ۇلت وكىلدەرى ءدال ءبىز سياقتى قابىلداپ جاتقان جوق. نەلىكتەن جەلتوقسان كۇندەرى اسسامبلەيانىڭ ادامدارى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ، وسىندا بىزبەن بىرگە قاتار تۇرمايدى، قۇرباندارعا قۇران وقىتۋعا قاتىسپايدى؟ ولار سول جەردە وزدەرىنىڭ قازاقستان تاريحىنا قاتىسى بار ەكەنىن، بولعان وقيعاعا جۇرەگى اۋىراتىنىن كورسەتكەندە بۇل ۇلتارالىق دوستىقتى، قاتىناستى نىعايتۋدىڭ ناقتى بەلگىسى بولار ەدى. ءيا، دۇرىس ەكەن عوي دەپ، ءبىر جىلى اسسامبلەيانىڭ اتىنان باسشىلارى اكىمشىلىكپەن بىرگە كەلىپ گۇل شوعىن قويدى. ءبىراق، اڭگىمە وندا ەمەس. نەگە 17ء-سى كۇنى تەك ءبىز، قازاقتار عانا شىعامىز؟ مىنە، وسىنى ءبىر يدەولوگيالىق قۇرال، بىرىكتىرۋشى فاكتور رەتىندە پايدالانباسقا.
جەلتوقساندا نەگىزىنەن كوپ زورلىق كورگەن، قانعا بوككەن ستۋدەنتتەر بولدى. ەندەشە، جەلتوقسانعا تاعزىم ەتۋگە الماتىداعى وقۋ ورنىنىڭ رەكتورلارى نەگە كەلمەيدى؟ مەن وسىعان ءالى دە تاڭقالامىن. ەسكەرتكىش قويىلدى، تاماشا سوزدەر ايتىلدى. «جەلتوقسانشىلاردىڭ ارۋاعىنا باسىمىزدى يەمىز» دەپ پرەزيدەنت ايتادى دا، سول پرەزيدەنت قويعان رەكتورلار ستۋدەنتتەردىڭ قانى توگىلگەن جەرگە كەلىپ گۇل قويمايدى. بۇل ءبىر ەكىجۇزدىلىكتىڭ بەلگىسىنە دە ۇقسايدى. رەكتورلار سول ماسەلەنى جەتە تۇسىنبەي وتىر. ارينە، كەيبىرەۋلەر قورقۋى مۇمكىن. قورقاتىن ەشنارسە جوق، وسىندا قۇران وقيمىز، اس بەرەمىز. ال، ءتۇرلى سوزدەر، پىكىرلەر مىندەتتى تۇردە ايتىلۋى كەرەك. كونستيتۋسيامىزدا بىزدە يدەولوگيالىق جان-جاقتىلىق جانە ساياسي پليۋراليزم بار دەپ جازىلعان.
ەكىنشى ماسەلە جەكە ادامدارعا قاتىستى. زەرتتەۋشىلەر جاقسى بىلەدى، وسى جەلتوقسانداعى جاستاردى ۇرىپ-سوققانى، كوتەرىلىستى باسقانى ءۇشىن قانشاما ادامعا اتاق بەرىلدى، ماراپاتتالدى. مەنىڭشە، وسى ادامدار حالىقتىڭ الدىندا ارىلۋى كەرەك. وسىنداي ارىلۋ ءالى جاسالعان جوق. 1-2 ادامنىڭ وردەنىن تاپسىرعانى بار. ءبىراق، ولار جۇزدەپ، مىڭداپ سانالادى. بۇل كەلەشەك ءۇشىن قاجەت. ءبىزدىڭ بالالارىمىز سولاردى قايتالاپ، قولدارىنا تاياق الىپ شىقپاۋى ءۇشىن قاجەت. سول قاتەلىكتەر مويىندالسا، بۇل «جەلتوقساننىڭ» قايتالانباۋىنىڭ بەلگىسى بولار ەدى. بۇل وسى وتىز جىلدىقتا بۇكىل حالىقتىق قوزعالىسقا، اكسياعا اينالۋى ءتيىس. سوندىقتان وسى ەكى ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋ، قوعامدى بىرىكتىرۋشى شاراعا اينالدىرۋ كەرەك. حالىقتىڭ الدىندا تازالانۋ ارقىلى قوعامدا بيلىككە، مەملەكەتكە دەگەن سەنىم كۇشەيە تۇسەدى.
جانە دە بۇل زاڭمەن ەمەس، ادامنىڭ وزدەرىنىڭ ىشكى سەزىنۋى، ءتۇيسىنۋى ارقىلى ورىندالۋى ماڭىزدى. ءوزىنىڭ جاساعان ءىسىنىڭ، سول ۋاقىتتارداعى زاماننىڭ تالقىسىن حالىققا كورسەتۋ كەلەشەك جاستارعا ۇلگى بولادى. ال، قانەكي، قول قويىڭدار دەگەن ۋاقىتتا جاستارىمىز كوزىن جۇمىپ قول قويا سالماسىن، ەرتەڭ الدىنان كەلەتىن زاۋال بار ەكەنىن ءبىلسىن. جاساعان جاقسىلىعىڭ بالاڭا، نەمەرەڭە جەتەدى، جاماندىعىڭ دا جەتى ۇرپاعىڭنىڭ الدىنان شىعادى. بۇل جالپى ءومىردىڭ زاڭى. جەلتوقساندىقتاردىڭ بارلىعى وسى وتىز جىلدىقتا ارىلۋ اكسياسىنا كىرىسسە بۇل ناقتى جۇمىس بولار ەدى.
امانحان ءالىم ۇلى: – دوس ارىلۋ تۋرالى جاقسى ايتتى. كەزدەيسوقتىق پا، زاڭدىلىق پا، كەشە عانا ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ ەستەلىكتەرىن وقىدىم. ارىلۋ جايىندا وسى ەستەلىكتەردە ايتىلادى. تاجىبايەۆ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورىنا حات جازىپ، ءوزىنىڭ ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ماعجان تۋرالى ويلارىن ايتا كەلىپ، «مەن دە ولاردى سىناپ ەدىم، سىرتقا تەپكەن ەدىم، ول قاتەلىگىمدى ءتۇسىندىم» دەيدى. مىنە، ارىلۋ دەگەن وسى. ءا.تاجىبايەۆ كەزىندە جىبەرگەن قاتەلىگى ءۇشىن ءوز اتىنان دا، سول كەزدەگى زيالىلاردىڭ اتىنان دا كەشىرىم سۇرايدى. مۇنى مەن ۇلكەن ەرلىك دەپ سانايمىن. شىنىندا، ءبىز وسىنداي ارىلۋ، كىنانى مويىنداۋ دەگەندى بىلە بەرمەيمىز. شاكارىمدى اتقان قاراسارتوۆتاردىڭ ۇرپاعى اكەلەرى ءۇشىن ارىلۋعا بولادى. ءيا، ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز وسىنداي قاتەلىك جىبەردى، وعان زامان، ساياسات، ادامنىڭ اسەرى بولعان شىعار، وتارلاۋدىڭ كەسىرى، ت.س.س. دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلسا، وعان ۇرپاق تا تۇسىنىستىكپەن قارار ەدى. شىندىقتى مويىنداۋدا تۇرعان ەشتەڭە جوق، قايتا تازارىپ، ارىلادى. باردى بار دەپ ايتۋ قىلمىس تا ەمەس، ۇيات تا ەمەس.
ايتبەرگەننىڭ ايتقانى دۇرىس، ءبىز اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭبەگىن ەلەپ، ەسكەرە بەرمەيمىز. كوركەم شىعارما دەگەن كوپجىلدىق جەمىس سيقتى، مىسالى، جاڭعاق اعاشى جەمىسىن 25 جىلدان كەيىن بەرەدى ەكەن. «اباي جولى»، «قيلى زامان»، «كوشپەندىلەر» بۇلاردىڭ ءبارى بىرتىندەپ اسەر ەتتى.
ءابدىراشيت باكىر ۇلى: – جالپى، ارىلۋ ءور مىنەزدى، رۋحتى ادامعا ءتان قاسيەت. بۇل ءوزى قوعامدا كوپتەن كۇتىلىپ وتىرعان ماسەلە. ءبىر ادام باستاسا ارى قاراي جالعاسىن تابادى. بۇل ماسەلەنىڭ ءقازىر جاسىرىن، استىرتىن تۇردە تۇرعانى ۇلتتىق مىنەز بەن ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ اراقاتىناسىنان تۋىندايدى. بىزدە كوپ ۇلتتى مەملەكەت جاعدايىندا قازاق ۇلتى وزگە ۇلتتاردىڭ قاتارىنا تەڭەستىرىلگەن، ال، وسى تەڭەستىرۋ قازاق ۇلتىنا – تىلىنە، مادەنيەتىنە، رۋحىنا قاتىستى كوپتەگەن جايلارعا جول اشىپ وتىر.
ۇلتتىق رۋحىن سەزىنبەگەن حالىقتى ۇلتتىق رۋحقا قارسى ادەت، قىلىق، مىنەزدەر جايلاي باستايدى، جارامساقتىق پەن جاعىمپازدىق پايدا بولادى. ولاردا شەكارا جوق، ياعني، وعان ۇرىنعان قوعام ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ارتقا تاستاپ، الدىڭعى قاتارعا ءوزىنىڭ قولى جەتەتىن جىلى-جۇمساعىن قويادى، ول قىزمەت، لاۋازىم، بيزنەس، كاپيتال بولۋى مۇمكىن. سونىمەن قوسا، مەملەكەتتىڭ قۇندىلىقتارى دا بىرتىندەپ ءوزىنىڭ ماعىناسىن جوعالتادى. ونداي جەردە مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى دۇنيەلەرىنە سالعىرت قاراۋ، مىسالى، جەر، ءتىل ماسەلەسى، كوشى-قون، ءدىن، ت.س.س. كوپتەگەن كەلەڭسىزدىكتەر ورىن الا باستايدى. ياعني، ەگەسى جوق ەلدىڭ كيەسى دە جوق، مىنە، نەگىزگى ءتۇيىن وسى.
– تاريحتان تاعىلىم الۋ مىندەت. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن ءوز دارەجەسىندە دارىپتەۋ، جەتە تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا نە ىستەۋ كەرەك؟
دوس كوشىم: – بىرىنشىدەن، جەلتوقساننىڭ 25 جىلدىعى ءوز دەڭگەيىندە اتالىپ وتكەن جوق، بيىل دا وسى ماسەلە كوتەرىلىپ وتىر. مەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ عىلىمي ساراپتاما كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ 100 جىلدىعىن، جەلتوقساننىڭ 30 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى جوباعا كىرگىزگەنمىن. ءبىراق، بۇل ۇسىنىستاردىڭ ەكەۋى دە ەلەۋسىز قالدى. ەڭ الدىمەن ۇكىمەت مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ شارالارىن وتكىزۋى كەرەك. عىلىمي كونفەرەنسيالار حالىقارالىق دەڭگەيدە وتكىزىلۋى ءتيىس. ەكىنشى ماسەلە، ءالى دە بولسا جەلتوقسانعا قاتىسقان كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى، ولاردى ماراپاتتاۋ ماسەلەسى ءجۇردىم-باردىم جاسالىپ وتىر. جەكەلەگەن اكىمدەردىڭ بىرەۋگە ءۇي بەرگەنى، اس بەرگەنى مەملەكەتتىڭ ماراپاتتاۋىنا جاتپايدى. جەلتوقسانشىلاردىڭ 7-8 ۇيىمىنىڭ قويىپ وتىرعانى نەگىزىنەن وسى ەكى ماسەلە. جەلتوقساندىقتاردىڭ قاتارى بارعان سايىن ازايىپ بارادى. ءبىز ولاردىڭ ەگەمەندىگىمىزگە قوسقان ۇلەسى بار دەسەك، كۇرەسكەن ادامدارعا جاعداي جاساۋ مىندەتىمىز. سوندا، جاس ۇرپاق تا كەلەشەكتە ۇلت ءۇشىن كۇرەسسەك العىس الادى ەكەنبىز عوي دەپ بىلەدى. بۇل پاتريوتتىق تاربيەنىڭ ناقتى ءبىر باعىتى دەپ ساناۋ كەرەك.
تالعات ايتباي ۇلى: – رەسەيدەگى 1991 جىلعى تامىز توڭكەرىسىنەن كەيىن قايتىس بولعان ۇشەۋىنە رەسەيدىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. ال، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ ناعىز كۇرەسكەرلەرى جەلتوقساندىقتار عوي. تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى مەدالىمەن دە ماراپاتتالعاندار نەكەن-ساياق. الاڭعا نە ءۇشىن شىقتى، نە ءۇشىن قان توكتى، مۇگەدەك، كەمتار بولدى، ۇرپاقسىز قالدى؟ سونىڭ سۇراۋى قايدا؟ ماڭگىلىككە كەتىپ جاتقاندار بار، كۇلىمحان جۇمابايەۆا دەگەن كەلىنشەك قايتىس بولدى، بيىل كىتابىن شىعاردىم. جەلتوقساندى، 30 جىلعى قۇربانداردى زەرتتەۋشى ارميال تاسىمبەكوۆ دەيتىن ازامات، لەسبەك وسپانوۆ، باۋىرجان ۇسەنوۆ، ت.ب. وسىلاردى بيىل 30 جىلدىقتىڭ قارساڭىندا باعالاساق لايىقتى بولادى. ا.سەيدىمبەكوۆ، ر.بەردىبايەۆ، م.بايدىلدايەۆ، شونا سماحان ۇلى، س.اشىمبايەۆ، ءبارى ۇلت ءۇشىن قىزمەت قىلعان ادامدار. الاڭعا شىققان، قۇربان بولعان، جازالانعان، ماڭگىلىككە كەتكەندەردى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن الماتىنىڭ كوشەلەرىنە ەسىمدەرىن بەرۋ كەرەك.
بولات شاراحىمباي: – تاريح وقۋلىقتارىندا جەلتوقسان تۋرالى قىسقا عانا 3-4 جول بولاتىن، كەيىننەن 1،5 بەتكە ۇلعايدى. بۇنىڭ ءوزى كىشكەنتاي بولسا دا جەڭىس. 10 تومدىق كىتاپ شىعىپ جاتىر، سوتتى بولعان، جازالانعان جەلتوقسانشىلاردىڭ كىتاپتارى جەكە-جەكە شىققان. كەزىندە سوتتالعانداردىڭ ىستەرى جۇزدەگەن تومعا جەتكەن. وسىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن زەرتتەپ، وقۋلىققا ەنگىزۋ كەرەك. ول ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ءوزى وقۋلىققا، كينوفيلمدەرگە تاپسىرىس بەرۋى ءتيىس. مەملەكەتتىڭ ءوزى قوزعاۋ سالمايىنشا ول ەش ۋاقىتتا مويىندالمايدى، تاپسىرىس بەرۋدىڭ ءوزى – مويىنداۋ.
ايتبەرگەن قۇلمەنتەگى: – ءبىزدىڭ قازىرگى تەلەارنالارىمىز ان-كۇيگە كوپ كوڭىل بولەدى. وسى 30 جىلدىقتا اقپارات قۇرالدارىندا قالدىباي ابەنوۆتىڭ «اللاجار» ءفيلمى مىندەتتى تۇردە كورسەتىلۋى ءتيىس. تالعات ايتبايەۆتىڭ 10 تومدىعى كينوعا دايىن تۇرعان سەناريي. الماتىنىڭ ءار مەكتەبىندە جەلتوقسانعا ارنالعان مۇراجاي بولۋى ءتيىس. ءقازىر جاستاردىڭ ءبارى ينتەرنەتتە وتىرادى، سولارعا جەتكىزۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋ كەرەك. كەزىندە «ويان، قازاق!» دەپ الاش زيالىلارى ايتتى، سونى 86-دا جاستار شاماسى جەتكەنشە ورىندادى. جالپى، جەلتوقساندى الاش يدەياسىنىڭ جالعاسى دەپ قاراۋ كەرەك. مامبەت قويگەلدى قارقارانىڭ 100 جىلدىعىندا بۇنى گەنوسيد دەپ اتادى. قازاق قانشاما قورلىق كوردى. مەنىڭ ءوزىمدى ۇحك ءبىر جىل بويى مازالادى.
ءابدىراشيت باكىر ۇلى: – جەلتوقسان يدەياسىن ۇرپاققا قالاي جالعاستىرۋ ماڭىزدى ماسەلە. كينو، بەينەروليكتەر ءتۇسىرىلۋى كەرەك، ادىستەمەلىك قۇرالدار شىعارىلۋى ءتيىس. سول قۇرالداردى قولدانا وتىرىپ، بالالاردىڭ ساناسىنا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن، ماڭىزىن تۇسىندىرۋگە مۇمكىندىك تۋادى. ءقازىر اقتالۋ دەگەن ماسەلە بويىنشا بىرەۋلەر سوتتالعان، جازالانعان دەگەن انىقتاما الىپ، سوت ولارعا اقتالۋ قاعازىن بەرىپ جاتىر. شىن مانىندە، كىمنەن، كىمنىڭ الدىندا اقتالۋ كەرەك؟ جەلتوقسانعا بارعانى قىلمىس بوپ تۇر، سولاي ەمەس پە؟ جوق، جەلتوقساندا الاڭعا شىققانىم قىلمىس ەمەس، ەرلىك! سوندىقتان، وسى ماسەلەنى قاراپايىم فورماتقا كوشىرگەن ءجون. ايتالىق، بىرەۋ 3 كۇن تۇرمەدە جاتىپ شىقتى، ول انىقتاماسىن الىپ كەلىپ اقتالدى. ال، ەندى، قولعا تۇسپەگەندەر اقتالا المايمىز، ويتكەنى، ءبىزدىڭ قىلمىسىمىز دالەلدەنبەگەن. سوندىقتان، بۇل ماسەلەنى كۇشتىك قۇرىلىمدار باسقاشا شەشۋى ءتيىس. جەلتوقسانشىلاردىڭ بىرنەشە قوعامدىق ۇيىمى بار، ولار الاڭعا كىمدەر بارعانىن بىلەدى. بارعانداردىڭ ءتىزىمى رەسپۋبليكا كولەمىندە جاسالسا، سول ءتىزىم بويىنشا ءبىر عانا شەشىممەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى اقتالدى دەپ شەشىم شىعارىلعانى ءجون. وسىنداي شەشىم شىققاننان كەيىن بارىپ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاتىسۋشىلارىنا مارتەبە بەرۋ ماسەلەسى جەڭىلدەۋ بولادى.
بولات قۇرىمبايەۆ: – جەلتوقسان ءتوڭىرەگىندە سۇراق كوپ، ءبىز وسى 8-9 قوعامنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ماسەلەنىڭ ءبارىن بىرىگىپ كوتەرە بەرسەك، شەشىمىن تابارى ءسوزسىز. ەڭ باستىسى، ارنايى مارتەبە الماي ەشتەڭە شەشىلمەيدى. ءبىر عانا قاھارمانىمىز بار – قايرات رىسقۇلبەكوۆ، ول مويىندالعاننان كەيىن جەلتوقسانشىلاردىڭ ءبارى قاھارمان.
گەرويحان قىستاۋباي: – ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە – جەلتوقساننىڭ مارتەبەسىن انىقتاۋ. ارى قاراي باسقا ماسەلەلەر دە شەشىمىن تابادى. مىنە، «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» دەپ كىتاپ شىققانىنىڭ ءوزى ونىڭ مويىندالۋىن بىلدىرەدى.
تالعات ايتباي ۇلى: – بۇل كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگى – بۇل ايعاق كىتاپ. ورىس تىلىندە ەكى كىتاپ شىقتى. بۇعان الاڭعا شىققانداردىڭ باسىنان كەشكەنى، كوميسسيانىڭ ماتەريالدارى كىردى. ءالى دە ماتەريال وتە كوپ، ءبىز ءالى شەت جاعاسىندا ءجۇرمىز.بۇگىنگى كۇنى بيلىكتە، پارلامەنتتە وتىرعان جەلتوقساننىڭ قاھارماندارى بار. ولاردىڭ ۋاقىتى كەلدى.
ءيا، تاريحتى ادامدار جاسايدى، ودان تاعىلىم الۋ دا ادامدار ءۇشىن كەرەك. جەلتوقسان قازاق تاريحىنىڭ شەرلى دە قاسيەتتى بەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. ۋاقىت وتكەن سايىن ونىڭ ءمان-ماڭىزى ارتا تۇسپەسە، كەمي قويماسى انىق. «كەلەلى كەڭەس» سوڭىندا رەسپۋبليكالىق «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ ءتوراعاسى بولات قۇرىمبايەۆ جازۋشى، جەلتوقسان كۇرەسكەرى تالعات ايتبايۇلىنا ءمۇشەلىك بيلەتىن تاپسىردى. دوس كوشىم جانە امانحان ءالىم ۇلى ۇيىمنىڭ اقىلداستار القاسىنا قابىلداندى. جەلتوقسان اقيقاتى قازاق تاريحىنىڭ قايعىلى بەتتەرى قايتالانباۋى ءۇشىن، تاۋەلسىزدىككە ءتاۋ ەتەتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇشىن قاجەت.
دينا يمامباي، الەۋمەتتانۋشى
