باتىستىق ناسيحاتقا ەلىكتەۋدىڭ شەگى بولسايشى؟ بۇگىندە جاس قىزداردى تاربيەلەۋ دەگەن تاقىرىپتى كوتەرسەڭ بولدى، «ارتتا قالعاندىق» دەپ قارسى شىعاتىندار كوپ. جانە قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم دەگەنگە قارسى كەلەتىندەر دە ايەلدەر. ۇلتتىق تاربيە، قازاق تاعىلىمى دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى اشەيىن جاي ءسوز سياقتى بولىپ كەتتى. جارناما ءۇشىن، ايتۋ ءۇشىن قولداناتىن سياقتىمىز.

 ءبىراق قىزداردى بۇرىنعى زامانداعىداي قاتال ۇستاۋ (ونىڭ ءوزىن ساقتاۋ ماقساتىندا) كەيىن قالىپ، ەركىندىككە بارلىق جاعىنان جول اشىلعان زاماندا «قوي، بولمايدى» دەگەن ءسوز ۇلعا دا قىزعا دا اسەر ەتپەيتىندەي. جۇرتتىڭ بارلىق بالاسى بۇزىلىپ كەتتى دەمەيمىز، ارينە. ءبىراق رەسپۋبليكاداعى  جەتكىنشەكتەردىڭ ەرتە جاستان جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسۋ فاكتىلەرىنىڭ كوبەيۋى ءبارىمىزدى الاڭداتارى ءسوزسىز.

 ءبىر جىلدا ەلىمىزدە 100 مىڭعا جۋىق ابورت بولادى ەكەن. ال جۇكتى ايەلدەردىڭ 3 پايىزى 13-15 جاستاعى جاسوسپىرىمدەر. «پاندالاند» پورتالىنىڭ اقپاراتىنا سۇيەنسەك، 2012 جىلى «رەسپۋبليكالىق سالاۋاتتى ءومىر سالتى ورتالىعىنىڭ» زەرتتەۋى ناتيجەسىندە قازاقستاندا بالالاردىڭ (مۇندايلارعا ءتىپتى بالا دەپ ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى) شامامەن 14 جاسىندا جىنىستىق قاتىناسقا تۇسەتىنى انىقتالعان. ال جاسوسپىرىمدەردىڭ 60 پايىزى ەرتە جاستان جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسۋدى دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. 

بۇگىندە قاپتاعان جەزوكشەلەر ۇياشىعىنا اتپالداي ازاماتتاردى قويىپ، ستۋدەنت جىگىتتەرگە دەيىن باراتىن بولدى. سونىڭ كەسىرىنەن وتىز جىل بۇرىن مۇلدەم بولماعان جىنىستىق اۋرۋلار كەڭ تاراۋدا. بويجەتكەندەردىڭ اراسىندا پاكتىگىنەن مەكتەپتە ءجۇرىپ ايرىلعاندار دا از ەمەس. بۇل ۇلت ءۇشىن قاسىرەت ەمەي نە؟ ءبىز قايدا بارامىز؟ 10-14 جاستاعى 32 مىڭ ءجاسوسپىرىم قىز بالا تۋعان برازيليانىڭ جولىنا تۇسۋگە بەت الدىق پا؟ الدە باتىستىڭ الپاۋىتى ۇلىبريتانيانىڭ سوڭىنان كەتىپ بارامىز با؟ ۇلىبريتانيادا جىلىنا 50 مىڭ نارەستەنى جاسوسپىرىمدەر دۇنيەگە اكەلەدى ەكەن. بالكىم ءبىزدى ەلىكتىرگەن اقش بولار؟ ول جاقتا بوسانعان ايەلدەردىڭ  40 پايىزىنىڭ جاسى كامەلەتكە تولماعان. كەيدە ويلايسىڭ، نەكەگە زاڭدى تۇردە تۇرماي-اق ءومىر ءسۇرۋ ۇستانىمىن قولدايتىن يسپانياعا ەلىكتەي مە، ءبىزدىڭ جاس ۇرپاق دەپ. يسپانيادا نەكەگە تۇرۋعا 15 جاستان باستاپ رۇقسات ەتىلىپتى. رەسەيدە دە نەكەسىز تۋعان بالالار سانى بارعان سايىن كوبەيىپ بارادى. بۇل ەلدە نەكەسىز تۋعان بالالاردىڭ 40 پايىزىن دۇنيەگە 15-كە تولماعان جەتكىنشەكتەر اكەلگەن.

جۋىردا رەسەي دەپۋتاتتارى نەكەسىز جىنىستىق قاتىناسقا تۇسۋگە زاڭمەن تيىم سالۋدى ۇسىندى. دۇرىس-اۋ.

ۇلكەندەردىڭ كۇشتەۋىمەن جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسۋ ماسەلەسىن بىلاي قويىپ، جاستاردىڭ ءوز ەركىمەن ەرلى-زايىپتى تىرشىلىكتى تىم ەرتە باستاۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىرمىز. نەكەسىز بالا تۋۋ، تۇرمىسقا شىقپاي جاتىپ جىنىستىق قاتىناسقا بارۋ  ايەل زاتىنىڭ بولاشاعىنا، دالىرەك ايتساق، ونىڭ ءوز دەنساۋلىعى مەن كەلەشەكتە تۋىلار سابيىنە ۇلكەن اسەر ەتەدى. 

قازاق «جاتىر تازالىعى» دەپ بوسقا ايتپاعان. كاۆكازداعى ۇلتتاردىڭ ەركەكپەن نەكەسىز جاقىنداسقان ايەل زاتىن قاتاڭ جازالاۋ  تۋرالى  ەرەجەلەرى دە ۇلتتى ساقتاۋ ماقساتىندا ەرتە زاماننان كەلە جاتىر. جاتىرى بىلعانعان ايەل تازا ۇرپاقتى دۇنيەگە اكەلمەيتىنى عىلىمدا دا دالەلدەنگەن.

ماسەلەن، كاليفورنيا عالىمدارى قولدانبالى سيتولوگيا بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ،  ايەل اعزاسى جاقىنداسقان بارلىق ەركەكتىڭ گەنەتيكالىق اقپاراتتارىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ساقتايتىنىن انىقتاعان. بۇل گەنەتيكالىق اقپارات ونىڭ دۇنيەگە اكەلەتىن بالاسىنا دا كوشەدى ەكەن. دەمەك، اركىممەن جىنىستىق قاتىناسقا تۇسكەن ايەل  دۇنيەگە كەلەر بالاسىنا ءوزى جاقىنداسقان ەركەكتەردىڭ گەنەتيكالىق اقپاراتتارىن تاسىمالدايدى دەگەن ءسوز.

ايەلدىڭ ىشكى اعزاسىندا جاقىنداسقان ەركەكتەردىڭ بارلىعىنان قالعان سپەرماتازويدتار گەنەتيكالىق تىزبەك قۇراتىن كورىنەدى. عالىمدار وسى گەنەتيكالىق تىزبەك ارقىلى ايەل قانشا ەركەكپەن توسەكتەس بولعانىن بىلۋگە بولادى دەيدى. ال ايەل اعزاسىندا ساقتالعان دنك فراگمەنتتەرىن زەرتتەۋ ارقىلى ەركەكتەردىڭ جاسى، بويى، سالماعى، ءتىپتى مىنەز-قۇلقىنا دەيىن انىقتاۋعا بولادى. قازاقتىڭ «ەسىك كورگەندى الما، بەسىك كورگەندى ال» دەگەنى بوسقا ەمەس.

بۇل زاڭدىلىق اڭ-قۇسقا دا قاتىستى. مىسالى، كەپتەر اسىراۋشىلار جاي كەپتەر ەرەكشە سۇرىپتى كەپتەرىنە «ءتيىپ كەتسە»، ۇرعاشىسىن بىردەن ولتىرەدى ەكەن. ويتكەنى ول تۇقىم بۇزار كەپتەرلەردى تۋادى.

ەليتالىق يتتەردىڭ كلۋبىندا اسىل تۇقىمدى يت قاڭعىپ جۇرگەن يتتەن كۇشىكتەسە بۇكىل تۇقىمى قۇرىدى دەپ بىلەدى ەكەن. 

كەڭەس كەزىندە مىنانداي وقيعا بولعان. مگۋ-دىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقيتىن زيالى اۋلەتتىڭ قىزى ورىستىڭ سارى جىگىتىمەن وتباسىن قۇرادى. ءبىر قىزىعى ەكەۋى دە سارى بولعانمەن قارا بالا تۋىلادى.  توڭىرەگىندەگىلەر الگى قىزدى مگۋ-دا وقيتىن قارا ءناسىلدى شەت ەلدىكتەردىڭ بىرىمەن جاقىنداسقان شىعار دەپ كۇدىكتەنەدى. ءبىراق ءسابيدىڭ اناسى ءوزىنىڭ كۇيەۋىنە ادال ەكەنىن ايتىپ، اقتالادى.

 ارتىنان بەلگىلى بولعانداي، بۇل قىز ستۋدەنت كەزىندە نەگر جىگىتپەن ءجۇرىپتى. ءجۇرىپ قانا قويماي، ۇيلەنەر دەپ ويمەن ايەلى دە بولعان. نەگردىڭ گەنەتيكالىق اقپاراتى سارى كۇيەۋدەن تۋىلعان بالاعا بەرىلگەن ەكەن. بۇل تۋرالى "REN tv"-نىڭ دوكۋمەنتالدى فيلمىندە ايتىلعان.

ماماندار تۇرمىسقا شىقپاي تۇرىپ، ەركەكتەرمەن جىنىستىق قاتىناسقا  تۇسكەندەر مۇشەقاپ، ت.ب. قورعانىشتىق زاتتاردى قولدانسا دا جاتىرى مىندەتتى تۇردە لاستاناتىنىن دالەلدەپ وتىر. قىز بالانىڭ پاكتىگىن ساقتاۋى، ۇل بالانىڭ دا ۇيلەنگەنگە دەيىن ءتانىن تازا ساقتاۋى ەرتە زاماننان بارلىق حالىقتاردا بولعان. ماسەلەن، سلاۆيان، ارييلەردە ءبىزدىڭ زامانعا دەيىنگى مىڭجىلدىقتاردا تەك پەن قان تازالىعى تۋرالى ەرەجەلەردى بەرىك ۇستانعان.

ايەل كۇيەۋگە شىققانعا دەيىن جاقىنداسقان ەركەكتىڭ دنك تىزبەكتەرىن تانىندە ساقتايتىنىن شۆەدتىڭ مولەكۋليارلىق بيولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى دا دالەلدەگەن. ينستيتۋت ديرەكتورى ارتۋر مينگرەيم ايەل تۋاتىن بالاسىنا كۇيەۋىنىڭ عانا ەمەس، وعان دەيىن توسەكتەس بولعان ەركەكتەردىڭ بارلىعىنىڭ گەنىن بەرەتىنىن ايتادى.  

رەسەي عالىمدارى مىنانداي قىزىق وقيعانى باياندايدى: ورىستىڭ ءبىر قىزى ءوزى ۇناتقان جىگىتكە تۇرمىسقا شىعۋعا بەكىنەدى. توي كۇنى  بەلگىلەنىپ قويعان سوڭ قىز وعان الدىن الا  ايەل بولۋعا كەلىسەدى. ءبىراق تويعا بىرنەشە كۇن قالعاندا جىگىتتىڭ دۇكەن توناپ، ءىستى بولادى. جىگىت قامالىپ كەتكەن سوڭ قىز باسقا بىرەۋمەن تانىسىپ، شاڭىراق كوتەرەدى.  ءبىر عاجابى، ودان تۋعان بالاسى مەكتەپ جاسىنان باۋكەسپە ۇرى بوپ، اينالاسىنداعىلاردىڭ زاتتارىن عانا ەمەس، مەكتەپتىڭ قويماسىنا دەيىن توناپتى دەيدى. مىنە، بالانى ادال ازاماتتان تۋسا دا، وعان دەيىن تەگى  ۇرى جىگىتپەن جاقىنداسىپ قويعان سوڭ  ناتيجەسى الگىندەي بولعان.

بۇگىندە الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە قىز بالانىڭ بوي تازالىعىنا ءمان بەرۋ كەرەك دەپ دابىل قاعىلۋدا. ويتكەنى قىزداردىڭ بۇزىلۋى جاھاندىق پروسەسكە اينالىپ بارادى. بۇل قوعام بولىپ تالقىلاپ، تەك ءسوز جۇزىندە كوتەرەتىن ماسەلە ەمەس، ارينە. اركىم ءوز وتباسىن نازاردان شىعارماي، ۇل-قىزىنىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن ءبىلۋى ءتيىس. قىزدىڭ اماندىعىنا، بۇزىلماۋىنا  بۇكىل قوعام جاۋاپتى دەسەك تە، بۇل ءىس الدىمەن اتا-اناعا مىندەتتەلەتىنىن ۇمىتپاعان ءجون.

ايعانىم ءبىرتۋار