بۇگىنگى قازاقستان ومىرىندە جەتى ءتۇرلى يدەولوگيا قانات جايۋدا. ولاردى باس باسىنا اتاپ وتەر بولساق:

1. مەملەكەتتىك ساياسي يدەولوگيا.
2. ءدىني يدەولوگيا.
3. ميسسيونەرلىك يدەولوگيا.
4. ۇلتتىق يدەولوگيا.
5. جارنامالىق يدەولوگيا.
6. ەۆروسەنتريستىك يدەولوگيا.
7. بۇگىندەرى ءتۇرلى ساياسي ماقسات ۇستانعان سىرتتان كەلەتىن ءارى جات، ءارى جاۋ ءدىني يدەولوگيالىق اعىمدار.

وسى يدەولوگيالاردىڭ ءبىرى، ءبىرى بولسا دا بىرەگەيى — ۇلتتىق يدەولوگيادا ءوز الىنشە قازاق ۇلتىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگى جاعدايى، ۇلتتىق تاريحى، اسىرەسە، تاريحي جادى مەن تاريحي ساناسى ءارقالاي ءسوز بولىپ ءارقيلى پىكىرلەر كوتەرىلىپ جاتادى. ءسوزدىڭ باسىم جاعى رەسەي، جۇڭگو وتارشىلدىعى تۋدىرعان قازاق ەلىنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى، گەنوسيد ساياساتىن سانالى ءارى جوسپارلى تۇردە قولدانۋى، نەمەسە بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك زامانىندا ۇلتتىق سالت-سانا، حالىقتىق ءداستۇرىمىزدىڭ اياق استى جاعدايدا قالۋى، قۇلدىق سانا شىرماۋىنان قۇتىلا الماي باتىستىڭ الەم-جالەمىنە ەلىكتەۋشىلىك ءارى يسلام ءدىنىن جامىلىپ، ساياسي ماقسات كوزدەگەن باعىتتار دا قانات جايىپ، اڭقاۋلاۋ حالقىمىزدىڭ وي تانىمىن بۇلدىرۋدە. ولار ناسيحاتتان اتتاپ ءوتىپ، شەت ەلدىك قوجالارىنىڭ ىمداۋىمەن تىكەلەي شابۋىلعا شىعا باستادى. كوزسىز شابۋىلدى ولار تىكەلەي ەل قورعانى ميليسيالاردان باستاۋى جاي نارسە ەمەس، استىرتىن سىرى بار، ءبىزدى كور دەگەندەي جۇمباق قۇبىلىس حالىقتى ويلاندىرىپ تاستادى…

ەرەكشە ەستە ۇستايتىن ءبىر جاعداي رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەستىك بيلىكتىڭ قول استىنداعى قىرىق جەتى تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ۇستانعان وتارشىلدىق قاسىرەتتى قۇپيا ساياساتىن تولىق، تۇتاس تانىپ ءبىلىپ، وبەكتيۆتى شىندىقتى اشىپ عىلىمي تۇرعىدان تانىمايىنشا، اداسۋدان ارىلماسپىز.

قازاقستان بيلىگى حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ساناسىن، ۇلتتىق ادەت-عۇرپىن، تاريحي جادى مەن تاريحي ساناسىن شايىپ، حالقىمىزدى رۋحاني قۇلدىقتا ۇستاپ ماڭگۇرتتەندىرۋ يىرىمىنە تارتقان وتارشىلدىق استارلى ساياساتتىڭ قالدىعىمەن كۇرەسكەن باعىت باعدارى بولعانىمەن، «مىلتىقسىز مايدان» داۋىرىندە ۇلتتىق يدەولوگياسىز ماقساتىن جۇزەگە اسىرا الۋى ەكى تالاي. وسى سەبەپكە بايلانىستى جوعارىدا اتالىپ وتكەن جەتى ءتۇرلى يدەولوگيانىڭ ءبىر ءتۇرىن بىرەگەي ورىنعا قويۋدى زامان تالابى العا قويىپ وتىر. مىسالى، مۇسىلمان مەملەكەتتەرى نەمەسە وتكەندەگى ورتا ازيالىق حاندىقتار مەن بۇگىنگى يسلام مەملەكەتتەرى دە شەشۋشى يدەولوگيا رەتىندە ءدىني يدەولوگيانى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، قالىڭ ەلدى سول يدەولوگيانىڭ نەگىزىندە ۇستاپ، بيلىگىن جۇرگىزىپ وتىرعانى ءومىر شىندىعى. ال، بىزدەر مەملەكەتتىك بيلىكتى ونىڭ ساياسي الەۋمەتتىك باعىتىن زايىرلى قالپىن ۇستانۋىمىز سەبەپتى، ءدىني يدەولوگيانى شەشۋشى ورىنعا قويا المايمىز. ءبىراق قوعام ومىرىندە ارەكەت ۇستىندەگى ءبىر يدەولوگيانى شەشۋشى ورىنعا قويۋعا مۇددەلىمىز. وسىدان بىرەر جىلدار بۇرىن تاراز قالاسىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن پىكىر الىسۋ ۇستىندە ەكى ءتۇرلى ماسەلە جايلى سۇراق قويعانىمدا:

ا) قانداي جازۋ تاڭباسىن ۇستانامىز؟ دەگەندە
-اسىپ – ساسپاي، ۋاقىت تالابىنا وراي لاتىن جازۋ تاڭباسىن الاتىن شىعارمىز دەگەن ەدى.

ءا) ۇلتتىق يدەولوگيانى ۇستانامىز با؟ دەگەندە
-كاپيتاليستىك جولعا تۇسكەن زاماندا ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەن بولا قويار ما ەكەن؟ دەگەن ەدى.

سودان بەرى دە ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. قوعامدىق وي تانىمىمىز زامان اعىسىمەن قاتارلاسا شاپشاڭ دامىپ، دۇنيەتانىمىمىزز ءتۇبىرلى وزگەرىستەرگە تۇسۋدە. قوعامدىق پىكىردە ۇلتتىق يدەولوگيا ۋاقىت تالابىنا قاجەت دەگەن پىكىرلەر كوتەرىلۋدە. وسىعان وراي ۇلتتىق يدەولوگيانى جەتى ءتۇرلى يدەولوگيانىڭ ىشىنەن قاجەتتى ورىنعا قويۋ ماسەلەسى ءسوز ەتىلۋدە. ارينە، بۇل تالاپتىڭ دا سۇيەنەر ساياسي الەۋمەتتىك نەگىزدەرى بارشىلىق. وسى نەگىزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ايتىلىپ جاتقان پىكىرلەرگە قۇلاق ءتۇرىپ، كەيبىر كەدەرگىلەردىڭ كورىنىسىن ويعا ورالتىپ قارايىقشى؟

قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى ادامزات بالاسىنىڭ كورمەگەن قاسىرەتتىڭ سان ءتۇرىن باسىنان كەشتى. سونىڭ ىشىندەگى ايتۋلى ءارى باستى قاسىرەتىمىز رەسەي مەن قىتايدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنان تۋىنداپ جاتقان تاريحي جادىمىز بەن ورنىققان تاريحي سانامىزدىڭ شايىلىپ، جويىلىپ كەتۋىندە جاتىر دەر ەدىم. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى ءبىز ەكىنشى رەت ماريگينالدى ساناعا اۋىسقان حالىقپىز. ەندى رەسەي يمپەرياسى مەن كەيىنگى ورىستاندىرۋ ساياساتىن مىقتاپ ۇستانعان كەڭەستىك بيلىك كەزىندەگى ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىم بۇگىندە تۇبىرىنەن وزگەرىپ، عىلىمي تۇرعىدان تەرىستەلدى. ەندى كۆانتتىق فيزيكتەردىڭ كوش باسشىسى نەمىستىڭ عۇلاما عالىمى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ماكس پلانك «عالامدى ۇلى سانا بيلەيدى. كۇللى الەم ونىڭ كوزگە ىلىكپەس قۋاتىمەن ءوزارا بايلانىسىپ تۇر» دەپ جاڭا دۇنيەتانىم زامانى باستالعانىن كورسەتتى. بىزدەر ۇستانىپ كەلگەن ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىم جالعان قۇبىلىس بولىپ شىقتى. ءبىراق بۇل جاڭا دۇنيەتانىمدى ەۆروپالىقتار، كەڭەستىك بيلىك قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالار مەن قىتايلىقتار دا حح1 عاسىر ىشىندە قابىلداي قويۋى ەكى تالاي. ول ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. زاتشىلدىق، اتەيستىك تانىممەن قالىپتاسىپ قاتىپ قالعان قاساڭ سانانىڭ تەز وزگەرە قويۋى ەكىتالاي. بۇل قۇبىلىس تۇسىندا دا ۇلتتىق يدەولوگيانى ءوز ورنىنا قويماي زامان اعىسىنا بەيىمدەلىپ تىرلىك ەتۋدىڭ ءوزى قيىننىڭ قيىنىنا اينالارى بايقالۋدا. حالقىمىزدىڭ حح عاسىر ىشىندەگى وي ساناسى مەن دۇنيەتانىمىندا بولىپ وتكەن سان قيلى ەرىكتى، ەرىكسىز كۇردەلى جاعدايدا تۋىنداعان وي ساناسىنداعى وزگەرىستەر دە ءوز كورىنىسىن بەرىپ جاتۋى دا زاڭدىلىق. ولاردىڭ كەيبىر ەلەۋلىسىن تىلگە تيەك ەتەر بولساق، ولار مىنالار:

بىرىنشىدەن، نە سەبەپتى قازاق ءوزىنىڭ مونو ءتىلدى تابيعاتىنان ميسسيونەرلىك باعىتتاعى ورىستاندىرۋ ساياساتى ناتيجەسىندە ءتىل جاعىنان ىدىراپ، شالا قازاق، ادا قازاق، تازا قازاق دەگەن ءۇش جىككە ءبولىنىپ، مونو ءتىلدىڭ بولمىسىن بۇزىپ الدى. ارينە، بۇل رەسەيدىڭ يمپەريا بولعالى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ميسسيونەرلىك كەرتارتپا ساياساتىنا تىكەلەي بايلانىستى قۇبىلىس ەكەنى تاريحي شىندىق. ونى ەشكىم دە تەرىستەي المايتىن اكسيوماعا اينالعان قۇبىلىس. كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا قازاقتى ورىستاندىرۋدىڭ كىلتى رەتىندە پاتشالى رەسەيدىڭ ۇستانعان «ورىس -تۇزەم مەكتەبىن» قازىرگى ارالاس مەكتەپكە اينالدىرىپ، ونى ينتەرناسيونالدىق تاربيە مەكتەبى دەپ ونى ۇدەرە دامۋدىڭ جولىنا ءتۇسىردى. بۇل مەكتەپ ءتۇرى قازاقستاندا اۋەلى وتىز شاقتى مەكتەپتەن باستالسا، تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان كۇننەن ۇدەرە دامۋ جولىنا ءتۇسىپ، ماتەريالدىق بازاسى اسا مىقتى ەكى مىڭ توقسان جەتى ارالاس مەكتەپكە اينالىپ، جىلىنا ءۇش ءجۇز مىڭنان استام شالا قازاقتار مەن ادا قازاقتاردى دايارلاپ قوزداتۋدا. ءبىلىم، عىلىم مينيسترلىگى شالا قازاقتار مەن ادا قازاقتارعا قازاق ءتىلىن وقىتۋعا مەملەكەتتىك بيۋجەتتەن سان ميللياردتاعان قاراجاتىن بوسقا شاشۋدا. بۇگىنگە دەيىن ارالاس مەكتەپ ءتۇرى تۋرالى بۇقارالىق اپپارات قۇرالدارى ارقىلى قانشاما اۋىر سىن پىكىر ايتىلسا دا، ءبىلىم، عىلىم مينيسترلىگىنىڭ بىلسە دە بىلمەگەنسىپ قيمىلسىز جاتۋى — ونىڭ قۇلدىق سانادان قۇتىلا الماي كەلە جاتقان ەركى جوق ءدۇبارا قالپىن كوز الدىمىزعا كەلتىرەدى.

ەكىنشىدەن، رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ميسسونەرلىك ساياساتىن تولاسسىز جۇرگىزۋى سەبەپتى، ءبىرتۇتاس قازاقتىڭ ءبىر جازۋ تاڭباسىن قولدانۋ ورنىنا ءۇش ءتۇرلى جازۋ تاڭباسىنا تاڭىلۋىنان، جۇڭگو قازاقتارى اراپ جازۋ تاڭباسىن، ەۋروپا، تۇركيا قازاقتارى لاتىن جازۋ تاڭباسىن، قازاقستاندىق قازاقتار ءوز ەركىنەن تىس كەڭەس بيلىگى زورلىقپەن ەندىرگەن ورىس جازۋ تاڭباسىن قولدانۋى سەبەپتى، ءبىرتۇتاس ءمونوتىلدى قازاقتار ءبىرىن ءبىرى وقي الماي، رۋحاني بايلانىسىن ۇزۋگە ءماجبۇر بولىپ كەلەدى. بۇعان كىم كىنالى دەگەندە، ارينە، ۇلى ورىسشىلدىق پەن اسپان استى جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىن جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن قىرۋ ءادىسىن قولدانۋى ارقىلى ەكەۋارا ءبولىسىپ الىپ، حالقىمىزىدڭ رۋحاني تۇتاستىعىن بۇزۋى سەبەپتى بولىپ وتىر. بۇكىل الەمدە وسى ەكى يمپەريا عانا ءداستۇرلى ميسسيونەرلىك ساياساتتان باستارتپاي كەلە جاتقان وتارشىل مەملەكەت قالپىندا ارتتا قالىپ وتىرۋى ۇلتارالىق قايشىلىقتاردى تۋدىرۋدا. بۇدان قۇتىلۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى ۇلت ماسەدەسىندە قازاقستاندىق ۇلگىنى جۇزەگە اسىرۋ. ويتكەنى وتارشىل ەكى يمپەريا دا وتارلانعان حالىقتار ءوز اتا باباسى جايلاعان ءوز جەرىندە وتىر. بۇل ويلاندىرماي قويمايتىن اسا كۇردەلى ءتۇبىرلى ماسەلە…

ۇشىنشىدەن، قازاق حالقى ءۇىىى عاسىردان باستاپ يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ونىڭ ءابۋ قانافي ءماسحابىن ۇستانىپ، ءوزىنىڭ ءبىرقالىپتى ءداستۇرلى دىنىنە اينالىپ، سوعان ۇيىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. بۇل قالىپتى وزگەرتىپ قازاقتاردى شوقىندىرىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن ورىس ميسسونەر عالىمدارى پروفەسسورلار يلمينسكيي، الەكتوروۆ، وستروۋموۆتار جۇزەگە اسىرۋعا بەل شەشە كىرىسىپ باسشىلىق ەتتى. مەملەكەت تە بۇل جولعا قارجىسىن اياماي توكتى. مىسالى الماتىداعى كافەدرالنىي سوباردىڭ ورتاشا ءدىني قىزمەتكەرىنىڭ ءبىر ايلىق جالاقىسى ءتورت ءجۇز قۇنان قويدىڭ باعاسىنا تەڭ ءتۇسۋى نە دەگەن جولدا جاتقان باتپان قۇيرىق؟

كەڭەستىك بيلىك اتەيستىك دۇنيەتانىمدى ۇستانۋى سەبەپتى، پاتشالىق بيلىكتىڭ شوقىندىرۋ ساياساتىن الىپ تاستاپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىنا ءبىرجولاتا مىقتاپ كىرىستى. ماقساتى، حالىقتى ءوز ۇستانعان دىنىنەن بەزدىرىپ، ءتىپتى ءوزىنىڭ «قۇدايسىزدار» ۇيىمىن اشىپ، حالىقتى دىنسىزدەندىرۋ ساياساتىنا جان سالا ارالاستى. بۇل جولدا العا قويعان ماقساتىنا جەتتى دە.

قازىرگى قازاقتاردىڭ اتا بۋىنى مەن اعا بۋىنى، ورتا بۋىنى وتە ساۋاتتى، پايىمدى بولعانىمەن، اتەيستىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە قالىپتاستى. ياعني، ەرىكسىز تۇردە بەلى بەسىكتەن شىقپاي جاتقان كەزىندە-اق ماڭگۇرتتىك قالىپقا ءتۇستى. سونىڭ ءبىرى مەنمىن. شەشەم ءدىندار كىسى ەدى. مەنى ۇيىقتار كەزدە كاليماعا ءتىلىمدى كەلتىرىپ، مۇسىلماندىق قالىپقا بەيىمدەي باستادى. ءبىراق مەكتەپكە بارعان كەزىمدە ۇستازدارىم اشىق تۇردە اتەيستىك كوزقاراستى ناسيحاتتاپ، تانىمىمدى وزگەرتە باستادى. ەكى ارادا ساندالىپ ميىم قاتتى. شەشەم بولسا، ولارعا سەنبە، ولار قۇدايسىزدار، دەپ قۇلاعىما قۇيادى. اقىرى نە كەرەك ونىنشى كلاستا پارتيا قاتارىنا ءوتىپ، اتەيستىك، ماتەرياليستىك تانىمدا قالىپتاسقانىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالدىم-اۋ دەيمىن. ال، ەگدە جاستاعى اۋىل قازاقتارى قانشالىقتى قىسىم جاسالسا دا، دۇنيەتانىمى قانشالىقتى السىرەسە دە، اتا بابا تانىمىن ۇستانىپ قالدى. جاقىن اعالارىم ساياساتتان سەسكەنگەندىكتەن «قۇدايسىزدار» ۇيىمىنا كىرىپ، جارناماسىن تولەسە دە، تۇندە شام جاقپاي -اق نامازدارىن وقىپ، تاڭەرتەڭ جۇمىستارىنا تۇك بىلمەگەندەي كەتە بەرەتىن.

مىنە، جاعداي وسىلاي ارى بەرى اۋمالى توكپەلى بولىپ تۇرعاندا، تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرىپ ءوز ساياساتىن جۇرگىزە باستاسا دا، بىزدەر بوداندىق قۇلدىق سانادان ارىلا الماي كەلە جاتۋىمىز وتارسىزداندىرۋ ساياساتى جولىنا تۇسە الماۋىمىزدا جاتتى. ارينە، ونىڭ دا ساياسي الەۋمەتتىك سەبەپتەرى بارىن سەزىنەمىز. كورشى ەكى يمپەريا دا ورىستاندىرۋ، قىتايلاندىرۋ ساياساتىنان باستارتپاي قايتا كۇشەيتە ءتۇسۋ ساياساتىن ۇستانۋدا. وسى قياناتتى كورە وتىرىپ ءبىز ولارمەن يدەولوگيالىق كۇرەسكە تۇسپەي تۇرا الماساق كەرەك. وعان قارسى، ارينە، ۇلتتىق يدەولوگيانى قويا الماقپىز. سول عانا شىندىقتىڭ بەتىن اشا الادى.

ولاردىڭ ميسسيونەرلىك ارەكەتى ءححى عاسىردىڭ باسىندا دا كەرتارتپالىق قۇبىلىستان ارىلا الماي كەلەدى. ولاردىڭ دۇنيەتانىمى بۇگىندە كۆانتتى فيزيكتەر ۇسىنعان جاڭا ۇلى سانا دۇنيەتانىمىنان الىس جاتۋى سەبەپتى، ولار وتارشىل مەملەكەت قالپىندا قالىپ، ۇلت ارالىق قايشىلىقتان جول تاۋىپ شىعا الماي تۇيىققا قامالۋدا.

تورتىنشىدەن، كەڭەس بيلىگى قۇلاپ، ولار ۇستانعان وتارشىلدىق يدەولوگيا دا جەر جاستانىپ، ۋاقىتشا بوس كەڭىستىك پايدا بولدى. وسى جاعدايدى اڭدىپ وتىرعان شەت ەلدىك اككى ميسسونەرلەر حريستيان مەن مۇسىلمان ءدىنىن جامىلىپ جاسىرىن ساياسي ماقسات كوزدەگەن جات اعىمدار وسى بوس كەڭىستىكتى پايدالانۋعا جان سالا ارالاسۋدا. كوپشىلىكتى اتا باباسى ۇستانىپ كەلگەن ءداستۇرلى دىننەن قول ۇزدىرۋگە بارىن سالىپ الاس ۇرۋدا. وسى كەلەڭسىز قۇبىلىستى بايقاپ وتىرعان پرەزيدەنتىمىز ن.نازاربايەۆ «ءقازىر كەيبىر سىرتقى كۇشتەر جاستارىمىزدى يسلام ءدىنىنىڭ حاق جولىنان اداستىرىپ، تەرىس باعىتقا تارتۋعا تىرىسۋدا. مۇنداي ۇلتتىق تابيعاتىمىزعا جات كەلەڭسىزدىكتەردەن بويىمىزدى اۋلاق سالۋىمىز كەرەك». [قازاقستان جولى، قاراعاندى، 2006، 372 بەت] دەپ ەسكەرتۋىندە تەرەڭ ءمان-ماعىنا جاتىر. بۇگىندە ءارقيلى ساياسي ماقساتتاردى ۇستانعان ءدىني ميسسيونەرلەر تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەن رەسپۋبليكالار جەرىنە قاپتاي شاۋىپ، ورنالاسىپ تا الدى. تولىسپاعان جاس بۋىن بالاۋسا ۇرپاقتى ءدىني وقۋ ورىندارىنا تەگىن وقىتامىز دەپ شەت ەلدەردىڭ ءدىني وقۋ ورىندارىنىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ تاستادى. رۋحاني جاعىنان تولىسپاعان جاس ۇرپاق ولاردىڭ شاقىرۋىنا الدانىپ، ءدىني جات اعىمداردىڭ قارماعىنا ىلىكتى. وزدەرى وقىعان جات اعىمداردىڭ جالعان تانىمىنا شىرمالىپ، وزدەرى وقىپ بىلگەن سالافيتتىك جات اعىم يدەولوگياسىن ەلگە ورالعان سوڭ، قىزۋ ناسيحاتتاۋعا كىرىسىپ كەتتى. شەت ەلدەگى يسلام ءدىنىن جامىلعان مەيلىنشە كەرتارتپا اعىمدار دا ەركىن قيمىلداي باستادى. ءوز ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن ميللياردتاعان دوللارلارىن اياۋسىز جۇمساپ، ءبىزدىڭ جاس ۇرپاقتتىڭ ءوز يدەيالارىن ناسيحاتتايتىن ايتۋلى ماماندارعا اينالدىرىپ الدى. سول كۇشتەردى شەبەر پايدالانۋ ارقىلى ەل ىشىندە ۋاحابيستىك، كريشنالىق، قۇرانيتتىك تاعى سول سياقتى نەشە ءتۇرلى جات اعىمدار ەركىن قيمىلداپ ماقساتتارىنا جەتۋگە قول سوزۋدا. مىسالى، قازاقستاندا تارالعان ۋاقابيستىك تەرىس اعىمنىڭ نەگىزى تاراز قالاسىندا سالىندى. ونىڭ باسىندا اسا دارىندى ايتىس اقىنى تازابەك توبى تۇردى. ولار، ءتىپتى ۋنيۆەرسيتەت اۋديتوريالارىندا جاستاردىڭ ءبىرازىن تارتىپ، سۋىرىپ سالما اتاقتى ايتىس اقىنداردىڭ ءبىرازىن سوڭىنان ەرتىپ، كوپشىلىك اراسىندا سولاردىڭ جات يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋ ارقىلى شەتتەن كەلگەن استىرتىن قاراجاتتى ءوز ماقساتتارىنا جۇمساپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس، شىندىق قوي. تارازداعى ايتۋلى ايتىس اقىندارىن دا اقشانىڭ كۇشىمەن سوڭدارىنان ىلەستىرە كەتتى. مەن ولارمەن تازابەكتىڭ ۇيىندە جيىرماداي ۋاحابيستەرمەن ءۇش ساعاتتاي پىكىر الماستىم. ءۋاحابيزمنىڭ پايدا بولۋ تاريحىن شامام كەلگەنشە بايانداپ ءتۇسىندىردىم. ۋاقىت وتە كەلە شىندىق اشىلىپ، حالىق الدىندا قارابەت بولمايىق دەپ تاراستىق. كەيىنىرەك «اقجول» گازەتىنىڭ كابينەتىندە دوڭگەلەك ۇستەلدە باس قوسىپ تاعى دا پىكىر الىستىق، ايتىسىپ تا قالدىق. پىكىر تالاسىندا اششى شىندىقتار بەتى اشىلا ءتۇستى. سوزدەرىمىز ديكتوفونعا ءتۇسىرىلدى. رەداكتور پىكىر سارىنىمىزدان سەسكەنىپ، گازەتىندە جاريالاماۋدى ءجون كوردى.

سەمەيدە كريشنانى دوسەنت وماروۆ، جاڭا پايعامبار يدەياسىن جازۋشى رولان سەيسەنبايەۆ، قۇرانيتتىك يدەيانى جوعارى بيلىكتەگى چينوۆنيكتىڭ بالاسى ناسيحاتتاپ جاتتى. بۇلارمەن قاتارلاس حريستياندىق ءدىني اعىمدار دا قىزۋ ات سالىسىپ جارتى ميلليوننان استام قازاقتاردى جات اعىمعا وتكىزىپ، ەلدى رۋحاني قاسىرەتكە ۇرىندىردى. ءبىر قىزىعى بۇل جات اعىم اتاۋلىنىڭ ءبارى دە ياسساۋي مۇراسىن مانسۇقتاپ جاتتى. ءابۋ قانيپا ماسحابىن ۇستاعان ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇرى قالىپتاسقان قازاقتاردى ءدىني جات اعىمدارعا تارتىپ، وي سانامىزدى، ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمىزدى ىدىراتا ءتۇستى. ارينە، بۇل جات يدەولوگيا مەن كۇرەستى ۇلتتىق يدەولوگيانى ۇستانعان زيالىلارىمىز قارسىلىق كورسەتىپ بەتىن قايتارىپ تا جاتتى. جات ءدىني يدەولوگيانىڭ اسەرى كەشەگى اقتوبەدە بولىپ وتكەن قاندى وقيعانىڭ بارىسىندا ايقىن بەلگى بەرىپ جاتۋى تەگىن نارسە بولماسا كەرەك. ۋاقابيستەردىڭ قازاقستاندىق «كوسەمدەرى» قوعامدىق پىكىردى اداستىرۋ ءۇشىن ەكى ءجۇزدى قالىپقا ءتۇسىپ ۋاقىت قاجەتتىلىگىنە وراي شەبەر قۇبىلۋدا. ءبىراق بۇل الدامشى ايلا ءتاسىلدى زەرەك وقىرمان قاۋىم تانىپ ءبىلىپ ىشتەي مىسقىلداي كۇلىپ جۇرگەنىن كورىپ تە ءجۇرمىز. ەگەر قۇزىرلى ورىندار يسلام، حريستيان ءدىنىن جامىلعان جات اعىمدارعا استىرتىن كەلەتىن ميللياردتاعان دوللاردىڭ قايدان كەلەتىنىن، كىمدەرگە بەرىلەتىنىن، ولاردى نە ماقساتقا جۇمسالاتىنىن ەسەپكە الىپ باقىلاسا، ونى سەزگەن ءدىني جات اعىمداردىڭ «كوسەمدەرى» التى قىردىڭ ارجاعىنان بوي تاسالاپ قاشار ەدى… بىرەر جىل بۇرىن اتاقتى تاريحشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتوورى، پروفەسسور ءماسليحاتتىڭ التى دەپۋتاتتارىن باستاپ كەلىپ، جات ءدىني اعىم وكىلدەرىمەن پىكىر الىسۋ ۇستىندە ولارعا سىرتتان كەلەتىن مول قاراجاتتى باقىلاپ ەسەپكە الۋدى كوتەرگەن ەدىم. ءبىراق بۇل وتە قاجەتتى وتكىر ماسەلەنى كوپشىلىك ماقۇلداسا دا اياعى سيىر قۇيمىشاقتانىپ اياقسىز قالعانى ويلاندىرىپ تاستادى. ءدىني جات اعىم اتاۋلىنىڭ جولىن كەسۋدىڭ بىرەگەي امالى-ولادى سىرتتان كەلەتىن ون ميللياردتاعان دوللاردى ەسەپكە الىپ باقىلاۋدا جاتىر.

ۋاقابيستەردىڭ، اسىرەسە، باسقا جات اعىمداردىڭ ياسساۋي دۇنيەتانىمىنا جانى ولەردەي ءوش بولىپ كەلەدى. ويتكەنى ياسساۋي دۇنيەتانىمىنا پاتشالى رەسەي، كەڭەستىك بيلىك قارسىلىق كورسەتسە، بۇگىن ەندى بۇلاردىڭ توبىنا ۋاقابيستەر تىزە قوسۋدا. نە سەبەپتى ۇشەۋى دە ءبىر باعىتتا، ءبىر نۇكتەدە ياسساۋي مۇراسىنا قارسىلاسۋدا؟ مۇنىڭ سەبەبى ياسساۋي يسلام ءدىنى مەن حالىقتىڭ ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىن، ادەت-عۇرپىن تابيعي تۇردە ۇيلەستىرە بىلۋىندە جاتتى. حالىق ياسساۋي دۇنيەتانىمىنا ۇيىدى. وسى تابيعي ۇيتقى بۇزىلسا، ۋاقابيستەردىڭ ارمان تىلەگى وڭىنان كەلمەك. ول بۇزىلماعان جاعدايدا ۋاقابيستەر ءبارىبىر جەڭىلىس تاپپاق.

وسى سەبەپتى ولاردىڭ ياسساۋي جولىنا جانى قاس. بۇل جەردە دە ۇلتتىق يندولوگيا تىرەك بولىپ، يدەيالىق كۇرەستى قاناتتاندىرا الماق.

بەسىنشىدەن، «جۇت جەتى اعايىندى» دەگەندەي جاس تولقىن جاستارىمىزىدڭ وي ساناسىن، مىنەز-قۇلقىن باتىستىق شاتقاياقتاعان مىنەز-قۇلقىنا ۇلتتىق نەگىزدەن قول ۇزگەن ونەرسىماعىنا دەيىن جالاڭاشتانىپ كيىنگەن، ءناپسى قوزدىرار الەم-جالەم كيىم موداسىنا كوزسىز ەلىكتەۋ دە جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس. ويتكەنى باتىس بۇگىندە بىزگە رۋحاني ازىق بەرە المايدى. وعان وزدەرى ءزارۋ بولۋدا شىنىن ايتقاندا، ورىنسىز ەلىكتەۋ السىزدىكتىڭ، ۇلتتىق مەنتاليتەتتىڭ مىقتى جەتىلمەۋىنىڭ بەلگىسى بولىپ قالا بەرمەك.

جارنامالى يدەولوگيا دا وڭاي شاعىلار جاڭعاق ەمەس. قازاقستان قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىندە كوشە تولى شەت ەلدىك اتالىمدار مەن جەكە كاسىپكەرلەر دە ءوز اتالىمدارىن سولارشا قويىپ، ءتىپتى ۇلتتىق انتروپونيمدەردىڭ جارىقشاقتانۋى، كوزسىز ەلىكتەۋلەرى دە جاقسىلىقتىڭ نىشانى بولماس. ولار ۇستانعان جارنامالىق جات اتاۋلارعا قارسى ءۇن قاتىپ، كۇرەسەر ۇلتتىق يدەولوگيادان اسىپ، قايرات كورسەتەر يدەولوگيا بولا الماي تۇر. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلدى مەكەن جەر اتاۋلارىندا ورىن تەپكەن وتارشىلدىق، توتاليتارلىق ەلدى مەكەن جەر اتاۋلىلارىنان ارىلتۋ جولىندا كەسكىلەسكەن كۇرەس ارقىلى وسى ۇلتتىق يدەولوگيا شەشۋشى كۇرەسكە ءتۇسىپ بەتىن قايتارعانى حالقىمىزعا تانىمالى وقيعا رەتىندە حالىق جادىندا قالعانى بەلگىلى عوي. وسى تاقىرىپقا ارنالعان « جەر تاريحى — ەل تاريحى» دەپ اتالاتىن كىتاپ تا باسىلىم كوردى.

التىنشىدان، الەم حالىقتارىن جاھاندانۋ پروسەسى ءوزىنىڭ تاريحي الاپات يىرىمىنە تارتۋ قارقىنى كوپتەن بەرى ءجۇرىپ جاتقانى تانىمالى قۇبىلىسقا اينالۋدا. جاھاندانۋ ۇلتتىڭ رۋحاني بولمىسى مەن ادەت عۇرىپ، سالت ساناسىن، ۇلتتىق ءداستۇرى مەن ءتىلىن جۇتىپ، الەمدىك ستاندارتقا ءتۇسىرۋ باعىتىندا ءورىس الۋدا. مىسالى ءقازىر الەمدە التى مىڭ ءتىل ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتسا، وسى عاسىردىڭ ىشىندە ولار مىڭداپ جۇتىلىپ ءۇش مىڭ ءتىل عانا قالماق دەگەن بولجام بار. بۇل، ءتىپتى، ون ميلليوننان استام حالقى بار ۇلتتىڭ وزىنە دە ءقاۋىپ تۋدىرۋدا. جاھاندانۋ دەگەن مايدا ۇلتتاردىڭ جۇتىلىپ جويىلۋى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ءبىراق ءاربىر ۇلت ءىرى مە، ۇساق پا ءوز ۇلتتىق تابيعي بولمىسىن ساقتاپ، جوعالتپاي ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جانىن سالا تايتالاسۋى زاڭدى قۇبىلىس. ونىڭ دا كۇرەس قۇرالى ۇلتتىق يدەولوگياعا كەلىپ تىرەلمەك.

كۇرەستىڭ ەڭ كيىن بۋىنى – وتارشىلدار ساناعا سىڭىرگەن رۋحاني قۇلدىقتان ارىلا الماي وتىرعانىمىزدا جاتىر. بۇل ۇزاققا سوزىلار رۋحاني قۇبىلىسقا اينالىپ تۇر. بۇعان قوسا بۇگىن دە زاتشىلدىق دۇنيەتانىمىمىز تەرىستەلىپ، ۇلى سانا جولىنا ءتۇسۋىمىز قوسىلعاندا ماسەلە وتە كۇردەلەنىپ، تاريحي جادىمىز بەن تاريحي سانامىزدىڭ شايىلىپ كەتۋى، ونى قايتارۋ جولىنداعى ماسەلە قويىلعاندا بۇل وتە كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ، ارقاۋىن اعىتۋعا بەل شەشىپ كۇرەسكە تۇسكەندە قولعا ۇستار ايبارىمىز تاعى دا ۇلتتىق يدەولوگيا ماسەلەسىنە تىرەلەرى ايتپاساق تا بەلگىلى عوي. سوندا ءبىز ۇلتتىق يدەولوگيادان قاشساق تا قۇتىلا المايتىن قۇبىلىسقا بەتپە بەت كەلىپ وتىرعاندايمىز.

جەتىنشىدەن، قورىتا ايتقاندا، ۇلتتىق يدەولوگيا قوعامدىق وي سانامىزدا ورىن الىپ وتىرعان ءارقيلى ساياسي الەۋمەتتىك جانە ۇلى سانا جولىنداعى جاڭا دۇنيەتانىم سياقتى اسا كۇردەلى ماسەلەلەرگە دەم بەرەتىن، ايانباي كۇرەسەتىن تەك ۇلتتىق يدەولوگيا بولىپ تۇر. ۇلتتىق يدەولوگيانى بۇگىنگى كۇننىڭ اسا قاجەتتىلىگىنە اينالىپ وتىرعان بىرەگەي قۇبىلىس دەپ تانىپ، بۇگىن دە وي سانادان ورىن العان ءارقيلى تەرىس تانىمدارعا قارسى كەلىپ، يدەيالىق كۇرەستىڭ وزەگىنە اينالۋى — زامان تالابىنان تۋىنداپ وتىرعان قوعامدىق وي سانانىڭ شەشۋشى بۋىنى دەپ تانۋعا بەيىمبىز. ياعني ۇلتتىق يدەولوگيا ءوز ورنىنا كوتەرىلمەيىنشە «مىلتىقسىز مايدان» زامانىندا ۇتۋدىڭ ورنىنا ۇتىلۋ جاعى باسىمدىق كورسەتە بەرمەك. وسى قۇبىلىستىڭ ءمان ماعىناسىن جەتە ۇعىنعاندا عانا ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ زاڭدى ورنىندا تۇرۋى ءبىزدى يدەيالىق كۇرەستە جەڭىسكە باستاي بەرمەك. بۇل قۇبىلىستى تانىپ ءبىلۋ — يدەيالىق كۇرەستىڭ دۇنيەتانىمدىق تىرەگىنە اينالماق. بۇگىنگى باستى بىرەگەي مىندەت – وي ساناسى، دۇنيەتانىمى بولشەكتەنىپ ىدىراۋعا اينالعان قازاعىمىزدى جۇمىلعان جۇدىرىقتاي تاس ءتۇيىن موناقالىپقا تۇسىرۋدە جاتىر. بۇدان باسقا ۇتىمدى جول بولا قويار ما ەكەن؟

مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى،
2016 جىل.