قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 25 جىل تولدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ەلىمىز قانداي جەتىستىكتەرگە جەتىپ، قانداي تۇستارى كەمشىن قالدى؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ جاۋاپ بەردى.
- ءامىرجان اعا، ساياساتكەر رەتىندە ايتىڭىزشى قازاقستان 25 جىلدا قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتى؟
- «جەتىستىك مۇلدەم جوق» دەپ، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە بولماس. كەز كەلگەن ەلدىڭ ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك رەسۋرسى مەن الەۋەتى بولادى. سوندىقتان قانداي بيلىك باسقارىپ وتىرعانىنا قاراماستان، جۇرت ەڭبەك ەتەدى، ەل بايلىعىن ەسەلەيدى، ناتيجەسىندە قوعام العا جىلجيدى. بىزدە دە سولاي: ءار سالادا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە العا جىلجۋشىلىق بولدى. ەكونوميكادا نارىقتىق زاڭدار ورنادى. سونىڭ ارقاسىندا كەشەگى جوسپارلى-ديرەكتيۆالىق حالىق شارۋاشىلىعى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەلدى. الەۋمەتتىك سالادا دا ءبىرشاما جاڭالىقتار بولىپ جاتىر. شەكارامىز دا رەتتەلىپ قالدى. الەمدىك ارەنادا ءوز ءسوزىمىزدى سويلەي باستادىق. ءبىراق «تاۋەلسىزدىك بەرگەن تاريحي مۇمكىندىكتى تولىق كولەمدە پايدالانا الدىق» دەپ ايتا المايمىز! ونىڭ باستى سەبەبى – ەلدە ورنىققان قۇبىجىق بيلىك جۇيەسى. ەگەر دە شىن مانىندە حالىقتىق، ادىلەتتى وكىمەت بولعاندا، قوعام ومىرىندەگى جەتىستىكتەرىمىز ودان دا قوماقتى، سان جانە ساپا جاعىنان باسقاشا بولار ەدى. ول – ءوز الدىنا بولەك ءبىر اڭگىمە.
- ءوزىڭىز ايتىپ وتكەن جاعدايلارى ەسكەرمەگەندە قازاقستان اياعىنان نىق تۇرىپ كەتە الدى عوي
- ارينە، قۇلاپ جاتقان مەملەكەت ەمەسپىز. ءتورت قۇبىلامىز تۇگەل. ءبىراق ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپتەر دە جوق ەمەس.
- تارقاتىپ ايتساڭىز...
- ىشكى قاۋىپكە مەن اعىمداعى بيلىكتىڭ ەلدەن، قاراپايىم حالىقتان الشاقتاپ كەتكەنىن جاتقىزار ەدىم. جىل وتكەن سايىن شەشىمىن تاپپاي جاتقان پروبلەمالار كوبەيىپ، قوردالانىپ بارادى. ەكونوميكانىڭ وليگارحتانۋى، جاپپاي جەمقورلىق، شەندىلەردىڭ تىم شەكتەن شىعۋى – وسىنىڭ ءبارى جۇرتتىڭ زاڭدى نارازىلىعىن تۋعىزۋدا. ول – ءوز الدىنا ءبىر ءقاۋىپ. سىرتقى قاۋىپتەر دە جوق ەمەس. ەڭ باستىسى – ءبىزدىڭ بيلىك جاھاندانۋ (گلوباليزاسيا) پروسەسىنە دۇرىس باعا مەن رەاكسيا بەرە الماي جاتىر. مەملەكەتارالىق، ايماقتىق باسەكە قىزا تۇسۋدە. سوندىقتان جاھاندانۋدى زيان تەندەنسيا دەپ ەمەس، مەملەكەتىمىزگە، ءارقايسىمىزعا بەرىلىپ وتىرعان وراسان زور مۇمكىندىك دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن وركەنيەتتى، دەموكراتيالىق، بيلىك تارماقتارى ءوزارا تەپە-تەڭدىككە يە، ىشكى جانە سىرتقى باسەكەگە بەيىم ساياسي جۇيە ورناتۋىمىز كەرەك!
- 70 جىل رەسەيدىڭ وتارىندا جۇرگەن قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارى وي، ساناسى، ساياسي ساۋاتتىلىعى ءوستى مە؟
- ارينە، ءوستى! ول – تاريحي لوگيكاسى بار پروسەسس. وسىدان 25 جىل بۇرىن ايتىلا قويمايتىن جايتتار اشىق ايتىلۋدا. ول دا – جەتىستىك! اسىرەسە، وسكەلەڭ ۇرپاققا تاپتىرمايتىن ساباق ءارى رۋحاني قازىنا! اقپاراتتىق مۇمكىندىكتەر، عالامتور، زاماناۋي كوممۋنيكاسيا تەحنولوگيالاردىڭ دا مۇمكىنشىلىكتەرى مول. سوندىقتان ساياسي سانا وسە تۇسەدى.
- 70 جىل بويى حالىقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى باسىپ، جانشىلىپ كەلدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇلتتىق مۇددە قانشالىقتى ەسكەرىلدى؟
- ۇلتتىق مۇددە مۇلدەم ەسكەرىلمەي جاتىر دەپ ايتۋ دۇرىس بولماس. بيلىك وكىلدەرىنىڭ اۋزىنان ۇلتتىق ماقساتتاعى ادەمى ۇراندار مەن تۇجىرىمدار شىعىپ جاتىر. ول ءوزى – وڭ ءارى بارشامىز قۇپتارلىق جايت. ءبىراق، سول سوزدەر نەگە تەك قازاق اۋديتورياسىنا ارنالادى؟ نەگە قازاق ۇلتىنىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەسى تۋرالى ورىسشا وقيتىندارعا، كەرەك بولسا، شەتەل قاۋىمداستىعىنا اشىق ءارى وركەنيەتتى تۇردە، باسقا ۇلتتاردىڭ قۇقىن جوققا شىعارماي، حالىقارالىق ستاندارتتار تۇرعىسىندا ايتپايمىز؟! گاپ سوندا! جانە دە سول ايتىلىپ جۇرگەن ادەمى سوزدەر، وكىنىشكە وراي، ىسكە ۇلاسپاي جاتادى. ماسەلەن، ماعان ەۋرازيالىق وداققا كىرگەن قازاقستاننىڭ ۇلتتىق، وتاندىق بيزنەستى قالايشا دامىتا الاتىنى تۇسىنىكسىزدەۋ. جانە دە سول وداقتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، ءبىز باسقا ەلدەردىڭ، سونىڭ ىشىندە وزىمىزدەن ەكونوميكالىق الەۋەتى جاعىنان ون ەسە ۇلكەن رەسەيدىڭ ىقپالىنىڭ استىندا قالىپ قويمايمىز با دەگەن ساۋال دا مەنى كوپ مازالايدى.
- 25 جىلدا ەلىمىزدىڭ رۋحاني، مادەني جانە ساياسي تۇرعىدا وسۋىنە قانداي وقيعا نەمەسە وزگەرىس سەبەپ بولدى دەپ ويلايسىز؟
- ونداي ءۇش وقيعا بار. 1995 جىلى جاڭا كونستيتۋسيانىڭ قابىلدانۋى. وسى اتا زاڭىمىز ەلىمىزدە ۇستەمدىك ەتىپ كەلە جاتقان ساياسي جۇيەنىڭ نەگىزىن قالادى.2009 جىلى ەۋرازيالىق وداققا كىرۋىمىز. بۇل قادام ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى دەربەستىگىنە تەرىس اسەرىن تيگىزىپ جاتىر.ءۇشىنشى وقيعا – 2011 جىلعى جاڭاوزەن قىرعىنى.
- ءوزىڭىز 1990 جىلدارى ۇكىمەتتە جوعارى لاۋازىمدى يەلەندىڭىز. سول ۋاقىتتا مەملەكەت الدىنا قانداي ماقساتتاردى كوزدەدى جانە وعان جەتە الدى ما؟
- ول كەز بەن قازىرگى كەزدى سالىستىرۋعا بولماس. بۇگىندە جىل سايىن ءبىر ميلليارد دوللار بيۋدجەت قارجىسى يگەرىلمەي جاتسا، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت ەكى ميلليارد دوللاردىڭ و جاق، بۇ جاعىندا بولاتىن! اقشانىڭ تاپشىلىعى سونداي، ۇكىمەتتە ىستەگەن بىزگە جالاقىمىزدى كەشىكتىرىپ بەرگەن كەزدەر دە بولدى. سوندىقتان سول كەزدە العا قويعان ماقساتتار دا ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق جاعىنان باسقاشا ەدى. ونىڭ ءبارى جۇزەگە استى دەپ ايتا المايمىن. ماسەلەن، جەكەشەلەندىرۋ پروسەسى تىم اسىعىستاۋ بولدى دەپ سانايمىن. ونىڭ ىشىندە مۇناي، گاز جانە باسقا دا قازبا بايلىقتارعا قاتىستى ونەركاسىپ ورىندارىن جەكەشەلەندىرۋدە مەملەكەتتىڭ ىقپالىن ساقتاپ قالۋ كەرەك ەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى رەفورمالاردى دا ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتاردى مەيلىنشە ساقتاپ قالدىرۋ نەگىزىندە جۇرگىزۋ كەرەك بولاتىن. ءبىراق ءبىر نارسە ايقىن: 90-شى جىلداردىڭ ورتاسىنداعى ۇكىمەتتىڭ شاماسى مەن قارجىلىق مۇمكىنشىلىكتەرى تىم شەكتەۋلى ءارى ساناۋلى بولدى. بالكىم، سوندىقتان دا قازىرگى تۇرعىدان قاراعاندا ونىڭ كەيبىر قادامدارى تۇسىنىكسىزدەۋ بولاتىن شىعار.
- 25 جىلدا قانداي ىشكى ماسەلەلەر تاسادا قالدى نەمەسە كەنجەلەپ دامىپ كەلەدى؟ نەگە؟ ساياساتكەر رەتىندە ولاردى قالاي جانە قانداي ۋاقىت ارالىعىندا شەشە الامىز دەپ ويلايسىز؟
- مەنىڭشە، 25 جىلدىق تاريحىمىزدا ەڭ باستى ءۇش كەمشىلىك بولدى.
بىرىنشىدەن، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ بارلىق قىزىعىن شاعىن جانە ورتا بيزنەس ەمەس، وليگارحتار كوردى! ءالى دە كورىپ جاتىر! سول وليگارحتىق جۇيە ساياسي ومىرگە ءوز ىقپالىن ءالى دە تيگىزىپ كەلەدى.
ەكىنشىدەن، الەۋمەتتىك ساياسات تا كەنجەلەپ قالدى. ءبىر عانا مىسال: كەشە عانا ەۋروپانىڭ ەڭ ارتتا قالعان ەلى – گرەكيا ءوز زەينەتكەرلەرىنىڭ جاعدايى مۇشكىل دەپ تانىپ، ولارعا قوسىمشا كومەك بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ال ونداعى زەينەتاقى مولشەرى... 850 ەۋرو ەكەن! ءوزىن «دامىعان ەل» دەپ ساناپ جاتقان ءبىزدىڭ ەلدە زەينەتكەرلەر وسىنداي زەينەتاقى نەگە الا المايدى؟!
ۇشىنشىدەن، بىزدە ساياسي جۇيە، بيلىك تارماقتارىنىڭ ءوزارا تەپە-تەڭدىگى مۇلدەم كەنجەلەپ قالعان! سول سەبەپتى ول بيلىككە «ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا» جوق! وسى قۇبىجىق جۇيە مەملەكەت دامۋىنىڭ ەڭ باستى كەدەرگىسى بولىپ وتىر.
«نە ىستەۋ كەرەك؟» دەيسىز بە؟ قىسقا جاۋابىم بار: وسى ءۇش كەمشىلىكتەن تەز ارادا ارىلۋىمىز كەرەك!
- قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى ءتيىستى دەڭگەيدە اتالىپ ءجۇر مە؟
- بۇل ءوزى كۇنتىزبەلىك تۇرعىدان عانا ەمەس، تاريحي ادىلەتتىك ءارى مورالدىق تۇرعىدان العاندا قيىن سۇراق! وسىدان تۋرا 30 جىل بۇرىن - 1986 جىلى 16 جەلتوقساندا قونايەۆ ورنىنان الىنىپ، ماسكەۋ قازاقتىڭ باسشىسى عىپ، ەشكىمگە بەلگىسىز كولبيندى اكەلىپ، تاققا وتىرعىزعان كۇن. ول شەشىممەن كەلىسپەگەن قازاق جاستارى 17-18 جەلتوقسان كۇندەرى الاڭعا شىعىپ، ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى باسىپ-جانشىپ، ۇلتتىق ساناسى ۇيىقتاپ جاتقان كسرو-نى ءدۇر سىلكىندىرگەن كۇن. قانشاما قان مەن جاس توگىلدى، قانشاما ءومىر مەن تاعدىر قيىلدى! وسى كۇندەر - جەلتوقسان قۇرباندارىن ەسكە الاتىن كۇن. سونىمەن بىرگە، 16- جەلتوقسان رەسمي تۇردە قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن مەرەكەسى - تاۋەلسىزدىك كۇنى، تاۋەلسىزدىكتەن اسقان نە بار؟! ءوز باسىم اعىمداعى وكىمەتتى، ساياسي جۇيەنى قانشا سىناساق تا، تاۋەلسىزدىك، بوستاندىق، ازاتتىق، ەل جانە ورتاق مەملەكەت دەگەن كيەلى ۇعىمداردىڭ الدىندا تىك تۇرۋىمىز قاجەت، ونىڭ رامىزدەرىن، سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك داتالاردى سىيلاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا مەرەكە دە قۇتتى بولسىن! سانامىز بەن بالامىز دا تاۋەلسىز بولسىن!
16 جەلتوقساننىڭ تاعى ءبىر قارالى رەڭكى بار؛ وسىدان تۋرا 5 جىل بۇرىن جاڭاوزەندە قاندى قىرعىن بولدى، تاپا-تال تۇستە بەيبىت ادامدار قىرىلدى! ولاردىڭ ءارۋاعى ءالى دە بىزگە ريزا ەمەس! بۇدان بۇرىن ايتقان ويىمدى تاعى دا قايتالايمىن. جەلتوقساننىڭ وسى ەكى كۇنى قازاقتى قيىن جاعدايعا تاپ قىلىپ وتىر: ءارى قارالى كۇن، ءارى مەيرام. مەشىتكە بارىپ، قۇرباندارعا قۇران باعىشتايمىز با، الدە تاۋەلسىزدىك تويىن تويلايمىز با؟ سوندىقتان تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىن كەزىندە بۇرىنعى رەسپۋبليكا كۇنى - 25-قازانعا اۋىستىرۋ كەرەك دەگەن ەدىم. سول دۇرىس سياقتى.
بۇگىن بيلىككە ساياسي، تاريحي جانە مورالدىق تازارۋ - كاتارسيس كەرەك! ونى جەلتوقسان مەن جاڭاوزەننەن باستاۋ قاجەت! تويلاپ، ماسايراپ ءجۇرىپ كاتارسيس جاسالمايدى! جانە دە وسى مەرەيتوي الدىندا 25 جىلدىق تاريحمىز تۋرالى ايتىپ جاتقان اڭگىمەدە داڭعازا مەن تويشىلدىق باسىم. وتكەن جولعا بايىپتى، وبەكتيۆتى ءارى سىني كوزقاراس از. ول دا دۇرىس ەمەس.
- 25 جىلدا قازاقسان سىرتقى جانە ىشكى ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزە الدى ما؟
- كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى مەن ودان كەيىن دامۋى داڭعىل جول ەمەس، ول شىن مانىندە «تار جول، تايعاق كەشۋ» جولى. ويتكەنى، وتە-موتە ماڭىزدى، وڭ نە كەرى اسەرى كوپ جىلداردان كەيىن عانا سەزىلەتىن شەشىمدەر قابىلدانادى، ول جولدا قاتەلىكتەر دە بولىپ جاتادى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ شيرەك عاسىرلىق جولىمىزدىڭ ءوز «بارەكەلدىلەرى» مەن ءوز «اتتەگەنا-ايلارى» بار. ءبىرازىن جوعارىدا اتادىم ەمەس پە؟ ەڭ باستىسى – تاۋەلسىزدىك تاعىلىمدارىن دۇرىس قابىلداپ، ءتيىستى قورىتىندى شىعارا ءبىلۋىمىز كەرەك!
- قازاقستاندى ەندى 25 جىلدان كەيىن قالاي كورەسىز؟ ەلدىڭ ساياسي ومىرىندە قانداي وزگەرىستەر ورىن الۋى مۇمكىن؟
- بيلىككە قانشالىقتى سىنشىل بولسام، مەن قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىنا كەلگەندە - اسقان ءوپتيميستپىن! ياعني، قازاق سەكىلدى اسا ءبىلىمدى، تالانتتى، ەڭبەكقور جانە الەمدەگى جاڭالىقتاردى بويىنا سىڭىرگىش ۇلتتىڭ كەلەشەگى جارقىن دەپ سانايمىن. «كوش جۇرە تۇزەلەدى». زامان دا، قوعام دا وزگەرەتىنىنە مەن كامىل سەنەمىن! سوندىقتان دا بولاشاقتا ءبىز وركەنيەتتى، ەكونوميكاسى مىقتى دامىعان، الەۋمەتتىك ساياساتى مەيلىنشە ادىلەتتى قوعامدا ءومىر سۇرەتىنىمىزگە سەنەمىن! جانە دە ونداي احۋال 25 جىلدان كەيىن ەمەس، ودان اناعۇرلىم ەرتە ورنايتىنىن مەن بىلەمىن!
سۇحباتتاسقان: اسەم المۇحانبەت
پىكىر قالدىرۋ