مۇحتار اۋەزوۆ جانە ايەلدەر! تۇتاس ءبىر رومانعا جۇك بولارلىق ەرەكشە تاقىرىپ. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، دانىشپان جازۋشىنىڭ زاڭدى نەكەدە بولعان ءۇش جارى: رايحان، كاميلا، ۆالەنتينادان باسقا رۋحاني سەرىگىنە اينالعان بىرنەشە سۇيىكتى ايەلدەرى بولعان. ولاردىڭ ىشىندە بىزگە ەسىمدەرى بەلگىلىلەرى: اققال، گۇلبان، كۇلان، ماسپەن، ورازكەن، ولگا، ناديا جانە فاتيما. اسا قاتاڭ جانە شەكتەن تىس ءتارتىپتىڭ ادامى مۇحتار اۋەزوۆكە ايەلدەرمەن ماحابباتتىق قارىم-قاتىناسى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇمساقتىق پەن ليريزم دارىتقانى ءسوزسىز. ال ونسىز سۋرەتكەر اقىندىق قيال مەن رومانتيكالىق سەزىمسىز قاساڭ، قۇرعاق اسكەتكە اينالار ەدى. ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا وراي، اقىلىنا كوركى ساي ادەمى ايەلدەر جازۋشىنىڭ حح عاسىرداعى الەمدىك ادەبيەتتىڭ جاۋھارى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن تۋدىرۋىنا ەرەكشە يلحام-شابىت بەردى. بىزگە اتاقتى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سونداي رۋحاني سەرىگى ءارى سوڭعى ماحابباتى بولعان، بۇگىندە جاسى 84-كە اياق باسقان اققال حاسەنوۆا اپامىزبەن جۇزبە-جۇز سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
– اققال اپاي، اڭگىمەنى الدىمەن ءوزىڭىزدى تانىستىرۋدان باستاساق...
– مەن وزبەكستاننىڭ جوعارعى شىرشىق اۋدانىندا تۋىپ-وسكەن قازاقپىن. تاشكەنت پەدينستيتۋتىن بىتىرگەنمىن. 1944 جىلى الماتىعا ءبىرجولا كەلىپ، 1945 جىلدان باستاپ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا اسپيرانت، اعا عىلىمي قىزمەتكەر، ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، 20 جىلدان ارتىق ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولدىم. 1949 جىلى كانديداتتىق، 1963 جىلى دوكتورلىق قورعادىم.
– ال اۋەزوۆپەن تانىستىعىڭىز قاي جىلدان باستالدى؟
– مۇحاڭمەن مەنىڭ ەرتە تانىساتىن سەبەبىم – عابيدەن مۇستافين – مەنىڭ قايناعام. مەن ول كىسىگە 1946 جىلى 1 مامىر كۇنى كەلىن بولىپ ءتۇستىم. سول كەزدە تويعا ۇلكەن جازۋشىلاردىڭ ءبارى دە شاقىرىلعان. ونىڭ ۇستىنە، ءبارى ارالاس-قۇرالاس جۇرەتىن. 50-جىلداردىڭ باسىندا مۇحاڭنىڭ اباي مەن تولەبايەۆ كوشەسىندەگى ۇيلەرى سالىنىپ ءبىتتى دە، وپەرا جانە بالەت تەاترى قارسىسىنداعى مۇحاڭدار بوساتقان ۇيگە عابەكەڭدەر كوشىپ كىردى. مىنە، وسى ۇيدە سول كۇندەرى مۇحاڭمەن ۇستەل باسىندا قاتار وتىرىپ قالدىق. ول كەزدە قوناققا بارعاندا «ديەۆياتىي ۆال» دەگەن كارتا وينايتىن. مەن ونداي كارتانى بۇرىن ويناپ كورمەگەنمىن. سونان «ديەۆياتىي ۆال» اياقتالعانعا دەيىن مۇحاڭ ماعان كونسۋلتانت بولدى. مۇحاڭنىڭ ارقاسىندا شەتىنەن ۇتامىن دا وتىرامىن. مۇحاڭ ءوزى ويناعان جوق، ورىندىعىن ماعان جاقىنداتا ەڭكەيىپ، «مىنانى ءويت، مىنانى ءبۇيت» دەپ ايتىپ وتىردى. ءسويتىپ، سول كارتانى ەكى ساعاتتاي وينادىق. ونىڭ ۇستىنە، جازاتىنى دا بولادى. سوندا مۇحاڭ ەكەۋمىز تىزە ءتۇيىستىرىپ، بىلاي قاراساق، شاشىمىز، بىلاي قاراساق، باسىمىز، قولىمىز ءتيىپ كەتەدى دەگەندەي... بولماسا، ول كىسىلەردىڭ ماڭايىنا دا جۋىمايمىز عوي.ۇيالامىز عوي. سول وتىرىستا مۇحاڭ «مىنا كەلىنشەكپەن سويلەسۋگە بولادى ەكەن» دەپ قالدى-اۋ دەيمىن. وعان دەيىن مەن ول كىسىنىڭ، ول كىسى مەنىڭ ماڭىما جۋىمايتىن. ارامىزداعى سۇيىسپەنشىلىك سول وتىرىستان باستالدى-اۋ شاماسى..
– ءسىز 1963 جىلى تۇركى تىلدەس ەلدەر اراسىندا ايەلدەر اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ فيلولوگيا سالاسىندا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاعان ەكەنسىز...
– دوكتورلىقتى مەن ونان بۇرىن، مۇحاڭنىڭ ءتىرى كەزىندە، 1961 جىلى 17 ناۋرىزدا قورعاماق بولدىم. سول كۇنى مەنى ىسمەت كەڭەسبايەۆ، ماۋلەن بالاقايەۆ باستاعان عىلىمي كەڭەستىڭ مۇشەلەرى قۇلاتتى. مەنىڭ قۇلاۋىم مۇحاڭا قاتتى باتتى.
– ايەلدەردەن ءبىرىنشى قورعايىن دەپ وتىرعاندا، قۇلاتقانى نەسى؟
– ايتا بەرسەڭ، ونىڭ سەبەبى كوپ. قىرعىزستاننان، وزبەكستاننان دوكتورلىققا وپپونەنت شاقىراتىن بولدى. ماۋلەن بالاقايەۆ، ىسمەت كەڭەسبايەۆتار وزبەك عۇلاموۆتىڭ اسپيرانتىن ايەلدەر اراسىنان ءبىرىنشى فيلولوگيا دوكتورى شىعارماق بولدى عوي. سول 17 ناۋرىز كۇنى ۇيگە بانكەت جاساماق بولعانبىز. قۇدايعا شۇكىر، مال سويىپ، داستارحاندى جايناتىپ قويدىق. ءقازىر عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرى كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىرمىز. ەشكىم كەلمەدى. كەلگەندەر – مۇحاڭ، الكەي، ول كەزدە جاس جىگىت، قازىرگى ءابدۋالي قايدار بار... مۇحاڭ ۇستەل باسىندا: «ءبىز اققالدى بايگەگە قوستىق، اققال بايگەدەن وزىپ كەلدى. مەن ءۇشىن اققال دوكتورلىقتى قورعادى» دەپ توست ايتتى. مەن 17ء-سى كۇنى قۇلاسام، مۇحاڭ ەرتەڭىنە، 18ء-ى كۇنى تاشكەنت ارقىلى ءۇندىستانعا ۇشىپ كەتتى.
– مۇحاڭمەن سوڭعى رەت قاي جەردە كەزدەستىڭىز؟
– مۇحاڭ ماسكەۋگە وپەراسيا جاساتۋعا جۇرەيىن دەپ تۇرعاندا، ءتىل ينستيتۋتىنا بارادى. بارسا، ديرەكتور ىسمەت كەڭەسبايەۆ جوق، ورىنباسارى ءابدۋالي قايداروۆ بار ەكەن. مۇحاڭ كىرىپ كەلىپ، ابدۋاليگە: «ىسمەت جوق ەكەن، سەن ورىنباسارىسىڭ عوي، اققالعا ماسكەۋگە كومانديروۆكا بەرىڭدەر» دەيدى. «ويباي، قانشا كۇنگە؟». «ەكى ايعا». ءابدۋالي دەرەۋ ءىسساپار دايىنداپ بەرەدى.
1961 جىلى 24 ماۋسىم كۇنى مۇحاڭمەن كۋنسوۆو اۋرۋحاناسىندا كەزدەستىك. وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن ماسكەۋگە كەلىپ، «يۋجنايا» قوناقۇيىنە ورنالاسقانمىن. مەنىڭ الدىمدا قارىنداسى گۇلنار، ونىڭ كۇيەۋى امەن ازييەۆ كەلىپ كەتكەن ەكەن. «سەن دوكتورلىقتان قۇلاعان 17 ناۋرىزدان بەرى دە ءۇش ايدان اسىپ بارادى ەكەن. ەندى ءبىر ءۇش ايدا مگۋ-دە قايتا قورعايسىڭ. مەن سەنى دوكتور قىلىپ الىپ قايتام» دەدى. مەن ءوزى مۇحاڭنىڭ ءسوزى بويىنشا مگۋ-دەن دوكتورلىق قورعاۋ ءۇشىن ماسكەۋگە 5-6 ايعا كومانديروۆكاعا ءبىر-اق كەلگەنمىن. مۇحاڭ ەرتەڭىنە ۆالەنتينا نيكولايەۆنا كەلەتىنىن ايتىپ، ارعى كۇنى وپەراسيا جاسايتىنىن ايتتى. «ەرتەڭ ۆالەنتينا سەنىڭ حاتىڭدى تاۋىپ السا، نە دەيمىن؟ حاتىڭدى جىرتىپ تاستاۋعا قيمادىم. «وسكەن وركەن» رومانىمنىڭ سوڭىنا كوشىرىپ جازدىم»، – دەدى. مۇحاڭ وسىلايشا حاتىمدى وزىمە قايتارىپ، ونداعى جازىلعانداردى وزىنە كوشىرىپ العان. كەيىن «وسكەن وركەننىڭ» قولجازباسىنداعى تىركەلگەن جازۋعا مۇحاڭنىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى دوسى، ادەبيەتشى ىسقاق دۇيسەمبايەۆتىڭ كوزى ءتۇسىپ، مەنەن سىر تارتپاق بولدى. مەن سىر اشا قويمادىم. ىسقاق بۇل جايىندا كەيىن «كەلەشەكتە جازىپ، جاساپ شىعاراتىن كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنا سالماق بولعان مۇحاڭنىڭ لەبىزى. ۇمىتپاۋ ءۇشىن وسى قولجازباعا ارنايى جازىپ قويعان» دەگەن قورىتىندىمەن گازەت بەتىنە جاريالاپ ەدى. ءبىزدىڭ مۇحاڭمەن كەزدەسەتىن ءۇيىمىز دە وسى ىسقاقتىڭ ءۇيى بولاتىن. ءوزى ءومىرى ايەل الماعان، سالت باستى ادام.
مەن اۋرۋحانادا مۇحاڭا ءبىر وبال جاسادىم. ءبىر ارميان ەركەكپەن ءبىر بولمەدە جاتادى ەكەن. سول بولمەنىڭ اۋاسى ماعان تارلىق ەتىپ ءجۇر دەدى. مەنىمەن سويتسەم، بولەك بولمەگە شىققاننان كەيىن جولىعۋدى ءجون كورگەن ەكەن.
ەرتەڭىنە مۇحاڭا حابارلاسپاق بولدىم. ءبىر ورىس ايەل: «ءسىز كىمى بولاسىز؟» «بىرگە قىزمەت ىستەيتىن ارىپتەسىمىن» دەدىم. «ول كىسى بۇگىن تاڭەرتەڭ قايتىس بولدى». سىلەيدىم دە قالدىم.
جان-جاققا حابارلاستىق. «موسكۆا» قوناقۇيىندە ۆالەنتينا نيكولايەۆنا ۇلى مۇراتتى كۇتىپ وتىر ەكەن. سول ارادا «سكليفاسوۆسكيي ينستيتۋتىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تابىتى دايىن» دەگەن حابار الدىق. ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين ۇشەۋى مۇحاڭنىڭ مۇردەسىن الىپ كەتۋ ءۇشىن الماتىدان جاڭا عانا ۇشىپ كەلىپتى. تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا، مەن، جۇماعالي ىسماعۇلوۆ ۇشەۋمىز مۇحاڭنىڭ ءمايىتى قويىلعان جەرگە باردىق. كەلسەك، تابىت – جالعىز، مۇحاڭ دا – جالعىز. ال كەپ جىلا! مەن ءبىرىنشى بولىپ كىرىپپىن. مۇحاڭنىڭ ۇي-ىشىنەن ءالى ەشكىم كەلگەن جوق. بەتىندە تەرەڭ وي تەبىرەنىسى بولماسا، ۇيىقتاپ جاتقاننان تۇك ايىرماسى جوق. فوتوگراف سۋرەتكە ءتۇسىرۋدى باستادى. كەيىننەن ادام قاراسى كوبەيىپ كەتتى.
– اۋەزوۆكە دەگەن ماحابباتىڭىز ەل-جۇرتقا قاشان جاريا بولدى؟
– العاش رەت جۇرەگىمدەگى سىردى جامبىلدىڭ 125 جىلدىعىندا اتاقتى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆقا اشتىم. نەگە شىڭعىسقا؟ شىڭعىستىڭ اۋەزوۆتى اۋليە تۇتاتىنىن بىلەمىن. مەن شىڭعىسقا: «ءسىز بىلەسىز بە، اۋەزوۆتىڭ اجالى ەكەۋمىزگە بايلانىستى، – دەدىم. – 1961 جىلى 17 ناۋرىزدا مەن دوكتورلىقتان قۇلادىم، ال 21 ءساۋىر كۇنى ءسىز لەنيندىك سىيلىقتان قۇلادىڭىز». مۇحاڭ شىڭعىسقا لەنيندىك سىيلىق الىپ بەرۋ ءۇشىن سول 21 ءساۋىر كۇنى ينديادان ۇشىپ كەلگەن بولاتىن. شىڭعىس: «مۇحاڭمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتىڭىز، ول كىسىنىڭ سىزگە جازعان حاتتارى بار ما؟» – دەپ سۇرادى. وكىنىشكە قاراي، مەن مۇحاڭنىڭ حاتتارىن ساقتاي المادىم عوي. ول كىسى دە، مەن دە ارابشا جازامىز. كۇيەۋىم ماناپ، ەنەم ارابشا جازۋدى جاقسى اجىراتادى. ءقايىنسىڭلىم جوق جەردەن ماناپ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدى ىلعي دا بۇزادى. مەن سونان قورىققاننان، مۇحاڭنان كەلگەن حاتتىڭ بىرەۋىن ساقتاي الماي، شەتىنەن جىرتىپ وتىردىم. كۇيەۋىممەن 29 جىل بىرگە تۇردىق تا، اقىرى اجىراستىق. ءۇش ۇل، ءبىر قىزىم بار.
ال ەندى بىرگە تۇسكەن سۋرەتتەرىم از دا بولسا بار. مىنە، مىناۋ – مەن، مىناۋ – كۇيەۋىم، ورتامىزدا – مۇحاڭ (اپاي سۋرەتكە قاراپ راحاتتانا كۇلىپ الدى). گالستۋگى ماعان قاراي قيسايىپ ءتۇسىپتى. قولتىعىمنان ۇستاپ، ماعان قيسايا تۇرعان عوي، «ۆنيمانيە» دەگەندە باسىن تۇزۋلەپ العانىمەن، گالستۋگى سول كۇيى قالىپتى.
مىنە، مىناۋ – م.گوركيي ساياباعىندا بالام مۇراتتى قول ارباعا سالىپ قىدىرىپ جۇرگەن ءساتىم. ال مىناۋ – كورىنىپ تۇرعان مۇحاڭنىڭ قولى. بالام 1953 جىلى 19 جەلتوقساندا تۋعان. جۇرتتىڭ «مۇحاڭنان اۋمايدى» دەيتىن ۇلىم وسى. ءوزى دە مۇحاڭ سياقتى بۇيرا باس، ماۆر. ماماندىعى – فيلولوگ. وسى ۇلىما اياعىم اۋىر كەزىندە مۇحاڭنىڭ «ۇل تۋسا، اتىن – اباي، قىز تۋسا – زەرە قوي»، – دەپ ماعان جازعان حاتى بولاتىن. مەن ءوزى سەگىز جىل بويى قۇرساق كوتەرمەدىم. «ەگەر بالالارىمىز بولسا، اتتارىن مۇرات، ماقسات، ءشاربات، ءلاززات دەپ قويامىز» دەگەن ءۇي-ىشى، اعايىن-تۋىستىڭ ءوزارا ۋادەسى بار ەدى. سول ۋادەدەن اسا الماي، اتىن مۇرات قويدىق.
وسى ومىرىمدە مۇحاڭداي دانامەن بىرگە بولعان كۇندەرىمدى وزىمە سەرىك ەتىپ، سونى جۇبانىش تۇتامىن. «مۇحاڭداي الىپ داناعا، شاتتانسا تەڭ بالاعا، سىيلىق ەتتىم ءانىمدى، عىلىممەن ەگىز ءسانىمدى» دەپ مۇحاڭا ارناپ جازعان ولەڭدەرىم دە بار. قايران، مۇحاڭ!.. ماندولينمەن قازاقشا، قىرعىزشا، وزبەكشە، تاجىكشە، تاتارشا، نوعايشا ءان ايتامىن. مۇحاڭ مەنىڭ وزىمنەن بولەك، وسى انىمە دە عاشىق بولعان شىعار. قايران مۇحاڭ، ءتۇرلى جەرلەردە «شىر-كىن، اققالدىڭ ءانى!» دەپ ايتىپ وتىرادى ەكەن..
– اققال اپاي، اشىلىپ ايتقان اڭگىمەڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن – تورەعالي تاشەنوۆ
«ايقىن اپتا» گازەتى، 2006 ج.
پىكىر قالدىرۋ